Прагляд крыніцы для Галіпальская кампанія

'''Дарданэ́льская апэра́цыя''' (''[[Галіпальскі паўвостраў|Галіпалійская]] бітва''; ''Бітва пры [[Чанакале]]''; {{мова-tr|Çanakkale Savaşı}}; {{мова-en|Gallipoli Campaign}}; 19 лютага 1915 — 9 студзеня 1916) — маштабная вайсковая апэрацыя, што праводзілася падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] па ініцыятыве [[Ўінстан Чэрчыль|Чэрчыля]]<ref>Erik Goldstein. ''Wars and Peace Treaties: 1816 — Present''. Routledge, 1992. Page 43.</ref> краінамі [[Антанта|Антанты]] дзеля дапамозе Расеі. Асноўныя сілы выслала [[Брытанская імпэрыя]], якая паспрабавала захапіць [[Стамбул|Канстантынопаль]] і вывесьці [[Асманская імпэрыя|Турэччыну]] з вайны. Яшчэй адной мэтай бало адкрыцьцё марскога шляху ў [[Расійская імпэрыя|Расію]]<ref>''The Encyclopaedia Britannica'', Vol.7, Edited by Hugh Chisholm, (1911)</ref>.

== Перадгісторыя апэрацыі ==
Пасьля ўступленьня ў [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] [[Турэччына|Турэччыны]], стала відавочна, што авалоданьне [[Дарданэлы|Дарданэламі]] дало б [[Антанта|Антанце]] бясспрэчныя перавагі. Пляны такой апэрацыі разглядаліся ў 1906 годзе ў Брытанскім камітэце абароны, які палічыў апэрацыю вельмі рызыкоўнай. Калі гэтае пытаньне паўторна абмяркоўвалася ў 1915 годзе, было выказана меркаваньне, што посьпех магчымы толькі ў выпадку камбінаванага выкарыстаньня сухапутных і марскіх сіл<ref name="Коленковский">Коленковский А. К. Дарданелльская операция. — {{М.}}-{{Л.}}: Гиз, 1930.</ref>.

3 лістапада 1914 году [[Лінейны крэйсэр|лінейныя крэйсэры]] «Indefatigable» і «Indomitable» разам з [[Францыя|францускімі]] [[Браняносец|браняносцамі]] «Suffren» і «Vérité» правялі кароткае бамбаваньне фартоў праліва. Стрэліўшы 76 буйнакалібэрных снарадамі і падарваўшы артылерыйскі склеп, караблі сышлі. Да гэтай дэманстрацыі туркі паставіліся сур’ёзна і ўзмацнілі абарону Дарданэл новымі міннымі загародамі і батарэямі.

2 студзеня 1915 году расейскі [[Вярхоўны галоўнакамандуючы|Галоўнакамандуючы]] зьвярнуўся да саюзьнікаў з просьбай правесьці дэманстрацыю, якая магла б адцягнуць частку турэцкіх сіл з [[Каўкаскі фронт (Першая сусьветная вайна)|Каўкаскага фронту]]. На наступны дзень адбылася нарада [[Гарацыа Гэрбэрт Кітчэнэр|Кітчэнэру]] з [[Ўінстан Чэрчыль|Чэрчылем]], на якой пастанавілі дапамагчы Расеі. Эскадра саюзьнікаў павінна была фарсіраваць Дарданэлы і прарвацца да Канстантынопалю.

Расе з канца XIX стагодзьдзя распрацоўвала [[Басфорская апэрацыя|ўласную дэсантную апэрацыю ў пралівах]]. У 1915 годзе абноўлены плян апэрацыі быў накіраваны на зацьвярджэньне камандаваньню, але яе ажыьцяўленьне было перанесена на 1917 год у сувязі з тым, што адпаведныя вайсковыя злучэньні былі адцянуты на [[Балканскі тэатар ваенных дзеяньняў Першай сусьветнай вайны|Балканскі фронт]]. Каб падштурхнуць Расею да хутчэйшай высадцы ў пралівах, у сакавіку 1915 году брытанскі ўрад [[Англа-франка-расейскае пагадненьне (1915)|паабяцаў перадаць Расеі]] захоплены Канстантынопаль разам з пралівамі.

== Плян апэрацыі і сілы бакоў ==
[[Файл:Dardanelles_defences_1915.png|міні|зьлева|207x207пкс|Умацаваньні ў Дарданэлах]]
Плян апэрацыі быў 11 студзеня прадстаўлены Чэрчылю [[віцэ-адмірал]]ам [[Сэквіл Кардэн|Кардэнам]]. Ён прадугледжваў 4 стадыі<ref name="Больных">Больных А. Г. Морские битвы Первой мировой: Трагедия ошибок. — М.: АСТ, 2002</ref>:
# Разгром зьнешніх фартоў.
# Траленьне мінных загарод і зьнішчэньне прамежкавых умацаваньняў.
# Зьнішчэньне ўнутраных фартоў і ўмацаваньняў.
# Выхад у [[Мармуровае мора]].
Гэты плян Кардэну быў ухвалены вышэйшым кіраўніцтвам, і да Дарданэлаў была адпраўлена англа-француская эскадра, якая налічвала 80 вымпелаў. Сярод іх былі 16 [[Браняносец|браняносцаў]], 1 [[лінкар]], 1 [[лінейны крэйсэр]], 5 [[Лёгкі крэйсэр|лёгкіх крэйсэраў]], 22 [[Эскадраны мінаносец|эсьмінцы]], 9 [[Падводная лодка|падводных лодак]], 24 [[тральшчык]]а, 1 [[авіятранспарт]] і 1 [[шпітальнае судна]]. Самымі сучаснымі караблямі ў складзе эскадры былі лінкар «[[HMS Queen Elizabeth (1913)|Queen Elizabeth]]» і [[лінейны крэйсэр]] «HMS Inflexible», які павінен быў прадухіліць выхад нямецкага «[[SMS Goeben (1911)|Гэбэну]]» з Дарданэл. На лінкар ускладаліся вялікія надзеі: лічылася, што яго снарады калібру 381-мм змогуць разбурыць фарты Дарданэл<ref name="Вильсон">Вильсон x. Линкоры в бою. 1914—1918 гг. — М.: Изографус, ЭКСМО, 2002. — 432 стр.</ref>.

На пасяджэньні Ваеннай Рады 28 студзеня было прынятая канчатковая пастанова: флёт у Дарданэлах будзе дзейнічаць самастойна, без дапамогі арміі.

Турэцкаму камандаваньню праз шпіёнаў стала вядома аб падрыхтоўцы апэрацыі, таму яно неадкладна прыступіла да ўмацаваньня абароны праліва<ref name="Тарас">Первая мировая война на море — Мн.: Харвест; М.: ACT, 2001</ref>.

== Пачатак апэрацыі ==
19 лютага 1915 году англа-францускі флёт (6 лінкараў, 1 лінейны крэйсэр) пачаў абстрэл асманскіх фартоў, аднак нанесьці нейкую істотную шкоду абарончым збудаваньням турак саюзьнікі не змаглі.

25 лютага саюзьнікі задушылі некаторыя турэцкія берагавыя батарэі і пачалі траленьне [[Марская міна|мін]] у праліве. За тральшчыкамі рушылі 3 лінейных карабля. Аднак па ім неўзабаве быў адкрыты агонь з турэцкіх батарэй, з прычыны чаго ангельцам і французам прыйшлося адысьці.

На 18 сакавіка была прызначаная генэральная атака на Дарданэлы. [[Сэквіл Кардэн|Кардэна]] зьмяніў іншы брытанскі адмірал [[Джон Дэ Робэк|Дэ Робэк]]. Саюзьнікі атрымалі падмацаваньні і зьвялі ўсе  караблі ў 3 [[Дывізія караблёў|дывізіі]]. Аднак турэцкае камандаваньне таксама ўмацавала фарты і павялічыла колькасьць мін у праліве.

== Атака 18 сакавіка ==
[[Файл:HMS_Irresistible_abandoned_18_March_1915.jpg|значак|300пкс|Тонучы [[HMS Irresistible (1898)|«Ірэзістбл»]].]]
18 сакавіка ў 10 г. 30 хв. саюзныя караблі ўвайшлі ў праліў. Туркі падпусьцілі ворага бліжэй і з пануючых вышынь адкрылі шквальны артылерыйскі агонь. Браняносцы «[[Suffren (1899)|Сюфрэн]]» і «Agamemnon» атрымалі цяжкія пашкоджаньні, а «[[Gaulois]]», «[[Bouvet]]», «Ocean», «[[HMS Irresistible (1898)|Irresistible]]» падарваліся на мінах, выстаўленых напярэдадні турэцкім мінным загараджальнікам «Nusret» (апошнія тры караблі былі патоплены). У 18 гадзін брытанскі адмірал [[Джон Дэ Робьк|Дэ Робьк]] аддаў загад спыніць апэрацыю. Туркі панесьлі нязначныя страты (было падбіта толькі 8 гармат на берагавых батарэях).

== Працяг апэрацыі ==
Нягледзячы на правал апэрацыі па фарсіраваньню Дарданэл, саюзнае камандаваньне не спыніла баявыя дзеяньні. Новы плян прадугледжваў высадку дэсанту для падаўленьня турэцкіх берагавых батарэй. Для высадкі на [[Галіпальскі паўвостраў|Галіпалі]] было вырашана прыцягнуць ня толькі [[Англія|ангельскія]] і [[Францыя|францускія]], але таксама [[АНЗАК|аўстралійскія, новазэляндзкія]] ([[АНЗАК]]), [[сенегал]]ьскія, [[Індыя|індыйскія]] войскі і нават [[Жыдоўскі легіён (1917—1919)|Жыдоўскі легіён]]. Агульная колькасьць дэсанту дасягнула 81&nbsp;000 чалавек і 178 гармат.

Для абароны Дарданэл туркамі была сфармавана [[5-я армія (Асманская імпэрыя)|5-я армія]] (генэрал [[Ота Ліман фон Сандэрс|фон Сандэрс]]). Уся сыстэма турэцкай абароны была ўзмоцнена, колькасьць асманскіх войскаў у зоне праліваў была павялічана.
{| align="center" style="margin-bottom: 10px;"
|[[Файл:Dardanelles_fleet-2.jpg|міні|900x900пкс|<center>Панарама саюзнай эскадры. Дарданэльская апэрацыя.</center>]]
|}

== Высадка дэсантаў ==
25 красавіка 1915 году, брытанцы і іх саюзьнікі пачалі высадку дэсанту на [[Галіпальскі паўвостраў|паўвостраў Галіпалі]] ў раёне мысу Гэлес на некалькіх напрамках. Разам з асноўным напрамкам ўдару (форт Сэдзьдзюльбахір) нападаючыя распачалі шэраг адцягваючых манэўраў (фарты Арыбурн і Кумкале). Туркі ([[Эсад-паша]]) чакалі атакі і адказалі кулямётным агнём (таксама бераг быў умацаваны калючым дротам і міннымі загародамі), аднак брытанцам, нягледзячы на вялікія страты, усё ж удалося замацавацца на ўзьбярэжжы.
[[Файл:Bundesarchiv_Bild_183-R32545,_Gallipoli,_Schützengraben.jpg|справа|міні|355x355пкс|Турэцкая пяхота на граніцы]]
На азіяцкім беразе ў раёне Кумкале высадзіліся францускія войскі пры актыўным удзеле расейскай дэсантнай каманды крэйсэра «Аскольд». Мэтай таксама было адцягненьне сілаў праціўніка ад асноўнага месца дэсанту на паўвостраве Галіпалі. У першы дзень французам удалося ўзяць 2 вёскі, аднак падасьпеўшыя часткі 3-й турэцкай дывізіі спынілі прасоўваньне французаў. Пасьля гэтага францускія войскі былі пасаджаны на караблі і перавезены на эўрапейскі бераг. Камандзір расейскай дэсантнай каманды лейтэнант С. Карнілаў за правядзеньне апэрацыі быў узнагароджаны ордэнам Сьвятога Георгія, а таксама замежнымі ордэнамі Ганаровага легіёну і каралевы Вікторыі.

Пасьля першага дня дэсантнай апэрацыі страты саюзьнікаў былі велізарныя: каля 18 000 чалавек. 5-я асманская армія практычна цалкам выканала сваю задачу. Для таго, каб канчаткова скінуць дэсанты праціўніка ў мора, асманскаму камандаваньню не хапала сродкаў. Страты расейцаў склалі толькі некалькі матросаў з дэсантнай каманды. Усе яны былі пахаваныя на міжнародных могілках у Галіпалі, на францускім участку.

Баявы атрад добраахвотнікаў зь яшчэ нэўтральнай тады Грэцыі ўзначальваў [[Паўлас Гіпарыс]]. Разам з анельскімі часткамі на паўвостраў высадзіўся і «Сіёнскі атрад паганятых мулаў» («Zion Mule Corps»), сфармаваны з добраахвотнікаў-жыдоў для сумеснай з ангельцамі барацьбы з Асманскай імпэрыяй.

== Бітва за Крыцію ==
Пасьля высадкі дэсанту англа-францускае камандаваньне пастанавіла прасоўвацца ўглыб паўвостраву. Галоўнай мэтай англа-францускіх войскаў стаў захоп вёскі Крыція да прыбыцьця дадатковых турэцкіх сіл на Галіпалі. 28 красавіка англа-францускія войскі пачалі наступ на Крыцію. Першапачаткова саюзныя падразьдзяленьні занялі ўскраіны Крыціі, аднак падасьпеўшыя турэцкія падмацаваньні спынілі прасоўваньне англа-французаў. Жорсткія баі за Крыцію працягваліся ўвесь дзень. Пасьля таго як стала зразумела, што Крыцію захапіць не атрымаецца, камандуючы апэрацыяй [[Ян Гамільтан|Гамільтан]] аддаў загад аб спыненьні бою.

У траўні англа-французы паспрабавалі пашырыць пляцдармы, аднак упартыя баі не прынесьлі ім вынікаў. 6 траўня саюзьнікі зноў распачалі спробу захапіць Крыцію. Аднак пасьля працяглых і крывавых баёў Крыція засталася за асманскім войскам. 4 чэрвеня англа-французы зноў пачалі наступ на Крыцію. Першапачаткова саюзььнікам удалося моцна прасунуцца наперад, але неўзабаве туркі з дапамогай палявой артылерыі спынілі прасоўваньне саюзьнікаў. 5 чэрвеня туркі правялі дзьве буйныя контратакі, якія былі адбітыя, падчас гэтых нападаў быў цяжка паранены начальнік францускага корпусу генэрал [[Анры Жазэф Гуро|Гуро]]. Пазьней было прынята рашэньне не падтрымліваць апэрацыю сіламі флёту, якія былі адпраўленыя на базы.
<center><gallery perrow=3 widths="220px" heights="235">
Файл:OttomanBatteryAtGallipoli.jpg|Турэцкая батарэя ў [[Галіпальскі паўвостраў|Галіпалі]]
Файл:RNAS armoured cars Cape Helles 1915.jpg|Брытанскія бронеаўтамабілі «[[Rolls-Royce Limited|Ролс-Ройс]]» у бою ў Дарданэл.
Файл:Kitchener and Birdwood at Russells Top Anzac.jpg|Фэльдмаршал [[Гарацыа Гэрбэрт Кітчэнэр|лорд Кітчэнэр]] і генэрал [[Уільям Бідвуд]] на пазыцыях падчас бітвы пры [[Галіпалі]] 15 лістапада 1915
</gallery></center>

== Баі ў жніўні ==
Пасьля гэтых няўдач саюзнае камандаваньне пастанавіла павялічыць колькасьць войскаў. Для гэтага ў Галіпалі былі перакінутыя яшчэ 5 [[Дывізія|дывізій]]. [[Высадка ў заліве Суўла|Высадка ў бухце Суўла]] пачалася 6 жніўня. Саюзныя войскі ў Габа-Цэпе, каб палегчыць становішча высаджваючыхся частак, перайшлі ў наступ. Да 8 жніўня было высаджана 10 000 чалавек. У жніўні на ўсіх участках фронту завязаліся жорсткія баі. Аднак прасунуцца наперад анельцам не ўдалося. З-за цяжкіх страт, яны прыпынілі свой рух. Напрыканцы жніўня стала зразумела, што Дарданэльская апэрацыя ня мае посьпеху.

== Эвакуацыя ==
7 сьнежня Брытанскі ўрад аддае загад аб эвакуацыі саюзных войскаў з Галіпалі, якая завяршылася 9 студзеня 1916 году.

== Страты ==
* [[Брытанская імпэрыя]] страціла забітымі, параненымі і зьніклымі 119,7 тысячаў чалавек.
* [[Аўстралія]] страціла 8709 салдат забітымі<ref name="au">[http://www.gold10.ru/news/6836/ Галлиполи — сражение 1915 года]</ref>
* [[Новая Зэляндыя]] страціла 2721 салдат забітымі
* [[Францыя]] страціла 26,5 — 47 тысячаў чалавек забітымі, параненымі, прапаўшымі бязь вестак і палоннымі
* [[Асманская імпэрыя]] страціла ня больш за 186 000 чалавек забітымі, параненымі, прапаўшымі бязь вестак і палоннымі. Раней, па самым пэўным дадзеным, лічылася што турэцкая армія страціла 218 тысячаў чалавек зь іх 66 тысячаў забітымі. Але сучасныя турэцкія гісторыкі Гюльчы і Альдаган пасьля працяглай працы ў архівах пры нязьменьных агульных стратах кажуць пра колькасьць загінуўшых у 101 279&nbsp;человек. Чвэрць беззваротных страт прыпадае на зьніклых безь вестак.

== Вынікі ==
Перамога асманскай арміі ў Галіпала мела вялікае палітычнае і маральнае значэньне, паколькі разьвеяла міт як аб уласнай непаўнавартасьці, так і аб перавазе эўрапейскіх праціўнікаў. Для турак жа ў гістарычнай памяці Галіпалійская бітва мае асаблівае значэньне яшчэ й таму, што адным з арганізатараў абароны Дарданэл быў [[Мустафа Кэмаль Атацюрк|Мустафа Кэмаль]], будучы заснавальнік і прэзыдэнт Турэцкай Рэспублікі (Атацюрк). Шмат у чым дзякуючы посьпеху Турэччыны і Нямеччыны [[Баўгарыя]] [[Балгарыя ў Першай сусьветнай вайне|ўступіла ў вайну]] на [[Цэнтральныя дзяржавы|іх баку]]. Чэрчыль як ініцыятар апэрацыі быў вымушаны сысьці ў адстаўку<ref>Jay Winter. ''Legacy of the Great War: Ninety Years On''. University of Missouri Press, 2009. Page 67.</ref>.

== Памяць ==

=== Памяць у Турэччыне ===
==== Урачыстая цырымонія з нагоды 100-годзьдзя перамогі ====
24 красавіка 2015 году ў Турэччыне прайшла ўрачыстая цырымонія з нагоды 100-годзьдзя перамогі ў бітве пры Чанакале. У цырымоніі прымалі ўдзел кіраўнікі дзяржаваў 21 краіны, а таксама высокапастаўленыя асобы з больш чым 70 краінаў. Сярод іх — прэзыдэнт Турэччыны [[Рэджэп Таіп Эрдаган]], прэзыдэнт [[Азэрбайджан]]а [[Ільхам Аліеў]], спадкаемца брытанскага пасаду [[Чарльз (прынц Уэльскі)|Прынц Уэльскі Чарльз]], якія выступілі з прамовай<ref name="president">[http://ru.president.az/articles/14911 Ильхам Алиев принимает участие в церемонии, посвященной 100-летию Победы при Чанаккале, в Турции] // Официальный интернет сайт Президента Азербайджанской Республики. 24 апреля 2015.</ref>.

На плошчы помніку «Шэхідляр (помнік)|Шэхідляр», дзе луналі дзяржаўныя сьцягі краінаў-удзельніц бітвы, быў выстаўлена [[ганаровая варта]]. Да помніку былі ўскладзены вянкі. Пасьля хвілінай маўчаньня была ўшанавана памяць загінулых у бітве Чанакале і [[Мустафа Кэмаль Атацюрк|Мустафы Кэмаля Атацюрка]], першага прэзыдэнта Турцыі. Пасьля гэтага прагучаў дзяржаўны гімн Турэччыны, былі прачытаныя аяты з [[Каран]]у і малітвы за спачын душы шахідаў.

=== Памяць у Аўстраліі і Новай Зэляндыі ===
[[Файл:Dawn_service_gnangarra_03.jpg|міні|Памінаньне загінулых на Галіпалі ў горадзе [[Пэрт (Аўстралія)|Пэрт]] на заходнім узбярэжжы Аўстраліі]]
Дарданэльская апэрацыя стала баявым хрышчэньнем [[АНЗАК]] — першай і найбуйнейшай бітвай у гісторыі [[Аўстралія|Аўстраліі]] і [[Новая Зэляндыя|Новай Зэляндыі]]. Дзень пачатку апэрацыі 25 красавіка ў гэтых краінах адзначаецца як нацыянальны дзень памінаньня<ref>[https://web.archive.org/web/20151004122450/http://conjuncture.ru/anzak-23-04-2015/ День АНЗАК и 100-летняя годовщина сражения при Галлиполи]</ref>. Масавае вынішчэньне маладых людзей у незразумелай вайне на іншым канцы Зямной кулі прымусіла дамініёны ў пэрспэктыве перагледзець адносіны з мэтраполіяй<ref>Trevor Owen Lloyd. ''Empire: The History of the British Empire''. {{ISBN|978-1-85285-259-7}}. Page 146.</ref>. У сьвядомасьці аўстралійцаў замацавалася ідэя, што асноўны цяжар баёў ўзялі на сябе аўстралійцы, у той час як брытанскае камандаваньне прадэманстравала свой непрафэсіяналізм і кепскае стаўленьне да людзкіх страт<ref>Eric Montgomery Andrews. ''The Anzac Illusion: Anglo-Australian Relations during World War I''. Cambridge University Press, 1994. {{ISBN|978-0-521-41914-7}}.</ref>.

== У мастацтве ==
Аўстралійскі фільм Пітэра Ўіра «Галіпалі» (1981) распавядае пра трагічны лёс аўстралійскіх навабранцаў, якія трапілі ў бойню на берагах Турэччыны. Новазэляндзкі рэжысэр [[Пітэр Джэксан]] заявіў пра намер зьняць працяг фільму «Галіпалі». Джэксан, чый дзядуля прымаў удзел у ваенных дзеяньнях, меў намер скончыць працу над фільмам у 2015 годзе, да 100-гадовай гадавіны Дарданэльскай апэрацыі<ref>[https://web.archive.org/web/20121014233558/http://yenisafak.com.tr/Aktuel/Default.aspx?t=17.12.2009&c=5&area=6&i=229230 The Lord of Gelibolu](тур.)</ref>. У 2014 годзе выйшла драма рэжысэра і выканаўцы галоўнай ролі [[Расэл Кроў|Расэла Кроў]] «Шукальнік вады», дзеяньне якой разгортваецца ў 1919 годзе: у цэнтры сюжэту карціны аўстраліец, які адправіўся з роднай Аўстраліі ў Турэччыну, каб знайсьці сваіх траіх сыноў, зьніклых бязь вестак на [[Галіпальскі паўвостраў|Галіпальскім паўвостраве]].

Турэцкія кінастужкі «Чанакале год 1915» (2012) і «Канец дарогі ў Чанакале» (2013) апавядаюць аб Дарданэльскай апэрацыі з боку асманскіх салдат.

Швэдзкі гэві-паўэр-мэтал гурт Sabaton мае песьню «Cliffs of Gallipoli» («Скалы Галіпалі»; якая ўваходзіць у аднайменны сынгл альбома «The Art of War»), якая апавядае аб Дарданэльскай апэрацыі.

У 2005 годзе турэцкім рэжысэрам Толга Арнекам быў зьняты аб галіпалійскай кампаніі дакумэнтальны фільм «Геліболу».

У 2015 годзе выйшаў міні-сэрыял «Галіпалі», які складаецца зь сямі сэрыяў і які распавядае аб чатырох маладых аўстралійскіх хлопцах, якія запісаліся добраахвотнікамі ў армію. У сэрыяле паказаны ўсе жахі тых бітваў, бязглуздыя загады камандзіраў і тое, як гэта ўсё падавалася мірным грамадзянам Вялікабрытаніі.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Кіган Джон Першая сусьветная вайна — М.: АСТ, 2004. — 576 с. — 4000 экз. — {{ISBN|5-170-12437-6}}.
* ''Коленковский А. К.'' [http://militera.lib.ru/h/kolenkovsky/index.html Дарданельская операция] — <abbr title="Санкт-Петербург">СПб.</abbr>: Гангут, 2001. — 136& с. — {{ISBN|5-858-75041-9}}.
* Сусьветная вайна ў лічбах. — <abbr title="Москва">М.</abbr>: Военгиз, 1934. — 128 с. — <span class="nowrap">15 000 экз</span>
* Бэзіл Ліддел Гарт 1914. Правда о Первой мировой — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4300 экз. — {{ISBN|978-5-699-36036-9}}.
* ''Алан Мурхед.'' [http://militera.lib.ru/h/moorehead_a/index.html Барацьба за Дарданэлы. Вырашальная бітва паміж Турцыяй і Антантай] — <abbr title="Москва">М.</abbr>: Центрполіграф, 2004 — 383 с. — <span class="nowrap">5000 экз.</span> — {{ISBN|5-952-40729-3}}.
* ''Генри Моргентау''. [https://www.litres.ru/genri-morgentau/tragediya-armyanskogo-naroda-istoriya-posla-morgentau/ Воспоминания посла Моргентау] = Ambassador Morgenthau's Story. — М.: Центрполиграф, 2009. — P. 319. — 2000 экз.
* ''Больных А. Г.'' [http://avidreaders.ru/book/dardanelly-1915-samoe-krovavoe-porazhenie-cherchillya.html Дарданеллы 1915. Самое кровавое поражение Черчилля.] — М.: Яуза, Эксмо, 2014. — 160 с. — 1800 экз. — {{ISBN|978-5-699-68984-2}}.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.hrono.info/sobyt/1900sob/1915dardan.html Дарданэльская аперацыя на сайце Хронаса]
* [http://www.islam-penza.ru/news/bitva_pri_chanakkale/2010-06-24-1919 Бітва пры Чанакале]
* [https://web.archive.org/web/20160208020731/http://www.gallipoli.ru/military-museum/ Ваенны музей Гелібалу. Памяць аб Дарданэльскай аперацыі]
* [http://news.day.az/politics/573492.html 100 гадоў пасля Чанакале. Перамога, якая змяніла гісторыю]
* [https://web.archive.org/web/20160207215349/http://www.gallipoli.ru/%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-1915/ Удзел Расіі ў Дарданэльскай аперацыі]
* д/ф [https://web.archive.org/web/20150402135218/http://online-docfilm.com/national_geographic/ngaccident/288-podvodnye-tayny-gallipoli.html «Падводныя таямніцы Галіпалі»] (''Gallipolis Deep Secrets'', National Geographic, 2010)
* {{Cite web|url=http://lenta.ru/articles/2015/05/31/galipolli/|title=Галіпалі: апошняя бітва Віктарыянскай эпохі|author=Георгій Алтаржэўскі|publisher=Лента.Ру|date=31 мая 2015|accessdate=2015-05-31}}

{{Першая сусьветная вайна}}

[[Катэгорыя:Вялікабрытанія ў Першай сусьветнай вайне]]
[[Катэгорыя:Нямеччына ў Першай сусьветнай вайне]]
[[Катэгорыя:Асманская імпэрыя ў Першай сусьветнай вайне]]
[[Катэгорыя:Францыя ў Першай сусьветнай вайне]]
[[Катэгорыя:Новая Зэляндыя ў Першай сусьветнай вайне]]
[[Катэгорыя:Бітвы Аўстраліі]]
[[Катэгорыя:Бітвы Вялікабрытаніі]]
[[Катэгорыя:Бітвы Новай Зэляндыі]]
[[Катэгорыя:Бітвы Асманскай імпэрыі]]
[[Катэгорыя:Бітвы Першай сусьветнай вайны]]
[[Катэгорыя:Бітвы Францыі]]