Прагляд крыніцы для Вайна Пунсовай і Белай ружы

[[Файл:Choosing the Red and White Roses.jpg|міні|Выява сцэны з драмы Шэксьпіра ''Кароль Генрых VI'', дзе фракцыі абіраюць пунсовыя або белыя ружы]]
'''Вайна́ Пунсовай і Бе́лай ру́жы''' альбо '''Вайна́ ру́жаў''' ({{Мова-en|Wars of the Roses}}) — сэрыя ўзброеных дынастычных канфліктаў за сталец Ангельшчыны, якая вялася паміж прыхільнікамі дзьвюх галінаў дынастыі [[Плантагенэты|Плантагенэтаў]]: [[Ланкастэры|Ланкастэраў]] і [[Ёркі|Ёркаў]]. Яны вяліся некалькімі эпізодамі паміж 1455 і 1485 гг. Канчатковую перамогу атрымаў дом Ланкастэраў на чале з [[Генрых VII (кароль Ангельшчыны)|Генрыхам Т’юдарам]], пасьля чаго дынастыя апошняга кіравала ў Ангельшчыне і Ўэйлзе 117 гадоў. Вайна прынесла разруху і бедзтвы насельніцтву, у часе канфліктаў загінула значная частка прадстаўнікоў ангельскай фэўдальнай арыстакратыі.

== Прычыны ==
Прычынай вайны стала незадаволенасьць значнай часткі ангельскага грамадзтва няўдачамі ў [[Стогадовая вайна|Стогадовай вайне]] і палітыкай, якая праводзілася жонкай караля [[Генрых VI|Генрыха VI]] каралевай [[Маргарыта Анжуйская|Маргарытай]] і ейнымі фаварытамі (сам кароль быў слабавольным чалавекам). Апазыцыю ўзначаліў герцаг [[Рычард Ёрскі]], які патрабаваў для сябе спачатку [[рэгенцтва]] над недзеяздольным каралём, а пазьней — і ангельскую карону. Падставай для гэтай прэтэнзіі служыла тое, што Генрых VI быў праўнукам [[Джон Гонт|Джона Гонта]] — трэцяга сына караля [[Эдўард III|Эдўарда III]], а Ёрк — прапраўнукам [[Лаянэл Антвэрп|Лаянэла]] — трэцяга сына гэтага караля (па жаночай лініі, па мужчынскай лініі ён быў унукам [[Эдмунд Лэнглі|Эдмунда]] — пятага сына Эдўарда III), да таго ж дзед Генрыха VI [[Генрых IV (кароль Ангельшчыны)|Генрых IV]] захапіў сталец у 1399 годзе, гвалтоўна прымусіўшы караля [[Рычард II|Рычарда II]] да адрачэньня, што рабіла сумніўнай легітымнасьць усёй дынастыі [[Ланкастэры|Ланкастэраў]].

Гаручым элемэнтам выступалі шматлікія прафэсійныя салдаты, якія пасьля паражэньня ў вайне з Францыяй, знаходзячыся ў вялікіх колькасьцях у межах Ангельшчыны, уяўлялі сур’ёзную небясьпеку для каралеўскай улады. Вайна была для гэтых людзей звыклым рамяством, таму яны ахвотна наймаліся на службу да буйных ангельскіх баронаў, якія значна папоўнілі за іхні кошт свае войскі. Такім чынам, аўтарытэт і ўлада караля былі значна падарваныя ўзрослай ваеннай моцай вяльможаў.

== Сымбалі ==
[[Файл:Red Rose Badge of Lancaster.svg|міні|зьлева|[[Ланкастэры]]]]
[[Файл:Yorkshire rose.svg|міні|[[Ёркі]]]]
Назва «вайна Руж» цягам вайны не выкарыстоўвалася. Ружы былі адметнымі значыкамі дзьвюх варагуючых партыяў. Хто менавіта іх ужыў упершыню, дакладна невядома. Калі Белая ружа, што сымбалізуе [[Багародзіца|Багародзіцу]], выкарыстоўвалася як адметны знак яшчэ першым герцагам Ёрскім [[Эдмунд Лэнглі|Эдмундам Лэнглі]] ў [[14 стагодзьдзе|XIV стагодзьдзі]], то пра ўжываньне Пунсовай ланкастэрцамі да пачатку вайны нічога не вядома. Магчыма, яна была вынайдзена па кантрасьце з эмблемай ворага. Тэрмін увайшоў у выкарыстаньне ў [[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзі]] пасьля публікацыі сэрам [[Ўолтэр Скот|Ўолтэрам Скотам]] аповесьці «Ганна Геерштайнская». Скот абраў назву на аснове выдуманай сцэны ў I частцы п’есы [[Ўільям Шэксьпір|Ўільяма Шэксьпіра]] «Генрых VI», дзе супрацьстаялыя бакі выбіраюць ружы рознага колеру ў царкве храма.

Хоць ружы выкарыстоўваліся як сымбалі на працягу вайны, большасьць удзельнікаў выкарыстоўвалі сымбалі, зьвязаныя зь іхнімі [[Фэадалізм|фэадальнымі]] [[лорд]]амі або абаронцамі. Напрыклад, сілы Генрыха [[Бітва пад Босўартам|ў Босўарце]] змагаліся пад сьцягам чырвонага цмока, у той час як войска Ёркаў выкарыстоўвала асабісты знак [[Рычард III|Рычарда III]] — белага дзіка. Сьведчаньне важнасьці знакаў руж павялічылася, калі кароль [[Генрых VII]] у канцы вайны аб’яднаў чырвоныя і белыя ружы фракцыяў у адзіную чырвона-белую Ружу Т’юдараў.

Назвы суперніцкіх фракцыяў маюць мала агульнага зь местамі [[Ёрк]] і [[Ланкастэр]], таксама як і з графствамі [[Ёркшыр]] і [[Ланкашыр]]. Фактычна правінцыі і замкі, што належалі герцагам Ланкастэру, знаходзіліся ў асноўным у [[Глостэршыр]]ы, Паўночным Ўэйлзе ды [[Чэшыр]]ы, а ўладаньні Ёркаў былі шырока разьмеркаваныя па ўсёй Ангельшчыне, хоць шматлікія знаходзіліся ў [[Валійская марка|Валійскай марцы]]{{Заўвага|ангельскія ўладаньні ва Ўэйлзе, захопленым у [[ХІ стагодзьдзе|ХІ ст.]]}}, успадкаванай Рычардам Ёрскім.
[[Файл:Tudor Rose.svg|center|значак|[[Т’юдары]]]]

== Баявыя дзеі ==
Нягледзячы на ўсталяваныя ў гістарычнай літаратуры храналягічныя межы канфлікту (1455—1485), асобныя зьвязаныя з вайной сутычкі мелі месца як да, так і пасьля гэтага тэрміну.

[[Файл:Battle of Barnet retouched.jpg|міні|Бітва пад Барнэтам]]
Супрацьстаяньне перайшло ў стадыю адкрытай вайны ў [[1455]], калі ў [[Першая бітва пры Сэнт-Олбанзе|Першай бітве пры Сэнт-Олбанзе]] перамогу сьвяткавалі Ёркі, пасьля чаго ангельскі Парлямэнт абвясьціў Рычарда Ёрка пратэктарам каралеўства і спадчыньнікам [[Генрых VI|Генрыха VI]]. Аднак у [[1460]] у [[Бітва пад Ўэйкфілдам|бітве пад Ўэйкфілдам]] Рычард Ёрк загінуў. Партыю Белай ружы ўзначаліў ягоны сын Эдўард, у [[1461]] каранаваны ў Лёндане як [[Эдуард IV]]. У тым жа годзе ёркісты здабылі перамогі [[Бітва пад Мортымэрс Кросам|пад Мортымэрс Кросам]] і [[Бітва пад Таўтанам|пад Таўтанам]]. У выніку асноўныя сілы ланкастэрцаў былі пабіты, а кароль Генрых VI і [[Маргарыта Анжуйская|каралева Маргарыта]] зьбеглі з краіны.

Актыўныя баявыя дзеяньні аднавіліся ў [[1470]], калі [[Рычард Нэвіл|граф Ўорык]] і [[Джордж Плантагенэт|герцаг Кларэнс]] (малодшы брат Эдўарда IV), перайшоўшы на бок Ланкастэраў, вярнулі на пасад Генрыха VI. Эдўард IV зь іншым сваім братам герцагам Глостэрам беглі ў Бургундыю, адкуль вярнуліся ў [[1471]]. Герцаг Кларэнс ізноў перакінуўся на бок брата — і ёркісты атрымалі перамогі [[Бітва пад Барнэтам|пад Барнэтам]] і [[Бітва пад Т’юксбэры|Т’юксбэры]]. У першай з гэтых бітваў быў забіты граф Ўорык, у другой загінуў [[Эдўард Ўэстмінстэрскі|прынц Эдўард]] — адзіны сын Генрыха VI, — што разам з гібельлю (пэўна, забойствам) у [[Таўэр]]ы спайманага караля Генрыха VI стала канцом ланкастэрскай дынастыі.

Эдуард IV — першы кароль з дынастыі [[Ёркі|Ёркаў]] — мірна валадарыў аж да сваёй сьмерці, якая прыйшла нечакана для ўсіх у [[1483]], калі каралём на кароткі час стаў ягоны сын [[Эдўард V]]. Аднак каралеўская рада абвясьціла яго байструком, і ў тым жа годзе брат Эдўарда IV Рычард Глостэр быў каранаваны як [[Рычард III]]. Яго кароткае і драматычнае валаданьне было напоўнена барацьбой з адкрытай і таемнай апазыцыяй. У гэтай барацьбе каралю спачатку спрыяў посьпех, але колькасьць супернікаў толькі ўзрастала. У [[1485]] сілы ланкастэрцаў (галоўным чынам — францускіх наймітаў) на чале з Генрыхам Т’юдарам (прапраўнукам Джона Гонта па жаночай лініі) высадзіліся ва Ўэйлзе. У [[Бітва пад Босвартам|бітве пад Босвартам]] Рычард III быў забіты, і карона перайшла да Генрыха Т’юдара, які каранаваўся як [[Генрых VII]] — заснавальнік дынастыі [[Т’юдары|Т’юдараў]]. У [[1487]] граф Лінкальн (пляменьнік Рычарда III) спрабаваў вярнуць карону Ёркам, але ў [[Бітва пад Стоўк Філдам|бітве пад Стоўк Філдам]] быў забіты.

== Вынікі ==
Самым відавочным вынікам стаў крах дынастыі [[Плантагенэты|Плантагенэтаў]] і яе замена новымі [[Т’юдары|Т’юдарамі]], якія зьмянілі Ангельшчыну за наступныя гады. У наступныя гады рэшткі фракцыяў Плантагенэтаў, застаўшыся без наўпроставага доступу да стальцу, разышліся на розныя пазыцыі, паколькі манархі бесьперапынна сутыкалі іх адзін з адным.

Вайна Пунсовай і Белай ружы фактычна падвяла рысу пад ангельскім Сярэднявеччам. Яна працягнула зьмены ў фэадальным ангельскім грамадзтве, пачатыя зьяўленьнем [[Чорная сьмерць|Чорнай сьмерці]], якія ўключалі паслабленьне фэадальнай улады дваранства і ўмацаваньне пазыцыяў гандлёвае клясы, а таксама ростам моцнай, цэнтралізаванай манархіі пад кіраўніцтвам дынастыі Т’юдараў. Узыходжаньне Т’юдараў у [[1485]] годзе лічыцца пачаткам [[Новы час|Новага Часу]] ў [[Гісторыя Ангельшчыны|ангельскай гісторыі]].

Па вайне Генрых VII, асьцерагаючыся працягу барацьбы, забараніў баронам трымаць пастаянныя войскі, якія былі сілкуючай моцай канфлікту. У выніку вайсковая ўлада баронаў зьмяншалася, і іхнія разнагалосьсі вырашаліся воляю манарха на т’юдараўскім судзе.

Вайна была бядотнай для ўплыву Ангельшчыны ў [[Францыя|Францыі]], і напрыканцы барацьбы там не засталося ніякіх ангельскіх уладаньняў (рэшткі Стогадовае вайны), акрамя [[Кале]], страчанага ў выніку за [[Марыя I|Марыяй I]]. Розныя эўрапейскія герцагствы і каралеўствы адыгралі значную ролю ў вайне Ружаў, асабліва [[каралі Францыі]] і [[герцагі Бургундыі]], якія дапамагалі Ёркам і Ланкастэрам у іхняй варажнечы. Прадастаўляючы ім узброеныя сілы і фінансавую дапамогу, а таксама прапануючы [[Палітычны прытулак|прытулак]] пераможанай арыстакратыі і прэтэндэнтам, яны тым самым намагаліся запабегнуць зьяўленьне моцнай і аб’яднанай Ангельшчыны.

== У мастацтве ==
У сусьветнай мастацкай літаратуры вайна Ружаў знайшла адлюстраваньне ў аповесьці «[[Чорная страла]]» [[Робэрт Льюіс Стывэнсан|Р. Л. Стывэнсана]], п’есах [[Ўільям Шэксьпір|Шэксьпіра]] «Генрых VI, частка другая», «Генрых VI, частка трэцяя» і «Рычард III», рамане «Заручаная з ружай» [[Натальля Гаўрыленка|Сімоны Віляр]], сэрыі кніг [[Філіпа Грэгары|Філіпы Грэгары]] «Вайна кузэнаў». Вялікі ўплыў вайна аказала і на сюжэт эпапеі [[Джордж Р. Р. Мартын|Джорджа Мартына]] «[[Сьпеў лёду і агню]]», дзе варагуючыя дынастыі маюць назвы Ланістэры і Старкі.

Існуе кампутарная гульня [[War of the Roses]].

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Літаратура ==
{{Commons}}
* [[:s:ru:ЭСБЕ/Белая и алая розы|Белая и алая розы]] // {{Літаратура/ЭСБЕ}}
* [[Джон Джуліюс Норвіч|Норвич Д.]] История Англии и шекспировские короли. — М.: Астрель, 2012. — 414, [2] с. — {{ISBN|978-5-271-43630-7}}
* Устинов В. Г. Войны Роз. Йорки против Ланкастеров. — М.: Вече, 2012. — 432 с — (History files). — 2000 экз. — {{ISBN|978-5-9533-5294-9}}
* Устинов В. Г. Столетняя война и Войны Роз. — М.: АСТ: Астрель, Хранитель, 2007. — 637 с — (Историческая библиотека). — 1500 экз. — {{ISBN|978-5-17-042765-9}}

{{Вайна Пунсовай і Белай ружы}}

[[Катэгорыя:Войны XV стагодзьдзя]]
[[Катэгорыя:Войны Ангельшчыны]]
[[Катэгорыя:Грамадзянскія войны]]