Прагляд крыніцы для Бітва пад Монтэ-Касына

{{Бітва
|Назва           = Бітва пад Монтэ-Касына
|Вайна           = [[Другая сусьветная вайна]]
|Выява           = Monte Cassino.jpg|300пкс
|Подпіс да выявы = Руіны кляштару Монтэ-Касына пасьля бітвы
|Дата            = 17 студзеня — 19 траўня 1944
|Месца           = [[Монтэ-Касына]], [[Італія]]
|Вынік           = перамога саюзьнікаў
|Войска1         = {{Сьцяг Вялікабрытаніі}} [[Вялікая Брытанія]]<br />{{Сьцяг ЗША}} [[ЗША]]<br />{{Сьцяг Новай Зэляндыі}} [[Новая Зэляндыя]]<br />{{Сьцяг Польшчы}} [[Польшча]]<br />{{Сьцяг Францыі}} [[Францыя]]<br />{{Сьцяг Брытанскай Індыі}} [[Брытанская Індыя]]<br />{{Сьцяг Канады}} [[Канада]]
|Войска2 = {{Сьцяг Трэцяга райху}}[[Трэці Райх]]
|Камандуючы1     = {{Сьцяг ЗША}} [[Марк Уэйн Кларк]]<br />{{Сьцяг Вялікабрытаніі}} [[Харольд Александэр]]<br />{{Сьцяг Вялікабрытаніі}} [[Алівэр Ліз]]<br />{{Сьцяг Польшчы}} [[Уладыслаў Андэрс]]
|Камандуючы2     = {{Сьцяг Трэцяга райху}}[[Альбэрт Кэссельрынг]],<br /> {{Сьцяг Трэцяга райху}}[[Гэнрых фон Фітынгхоф]]<br /> {{Сьцяг Трэцяга райху}}[[Фрыдвлін фон Зэнгэр]]
|Колькасьць1     = '''105 000'''
|Колькасьць2     = '''80 000'''
|Страты1         = '''54 000''' (больш за '''100 000''' паводле савецкіх зьвестак)
|Страты2         = '''20 000'''
}}
'''Бітва пад Монтэ-Касына''' (вядома таксама як ''Бітва за Рым'') — сэрыя з 4-х бітваў [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў раёне кляштару [[Монтэ-Касына]], у выніку якіх у 1944 годзе саюзныя войскі прарвалі нямецкія ўмацаваньні, празваныя «[[Лінія Густава]]», і захапілі [[Рым]].

== Напярэдадні ==
Пасьля высадкі саюзьнікаў на [[Сыцылія|Сыцыліі]] ў 1943 годзе сытуацыя ў [[Італія|Італіі]] для немцаў пагоршылася. [[Трэці Райх]] вымушаны быў падтрымліваць ненадзейнага саюзьніка на новым фронце. Пасьля капітуляцыі маршалка [[П’етра Бадольё]] — распачаць акупацыю краіны. Але саюзьнікі няўстанна прасоўваліся на поўнач.

Немцы разумелі стратэгічную значнасьць узвышша [[Монтэ-Касына]]. На ім і суседніх узгорках была збудавана лінія ўзмацненьняў, празваная [[лінія Густава]]. Са студзеня 1944 году было некалькі беспасьпяховых спробаў з ходу ўзяць умацаваньні. Эфэкту не прынесьлі й шматлікія бамбаваньні з паветра. Дарога на [[Рым]] была заблякаваная.

Спроба абысьці [[Монтэ-Касына]] праз [[Анцыё-Нетунская апэрацыя|дэсантаваньне пад Анцыё]] не прынесла чаканых вынікаў — саюзьнікі здолелі здабыць кавалак зямлі, але не дасягнулі вызначаных мэтаў, і ўзяць у абцугі нямецкія войскі не атрымалася. Таму камандаваньне саюзьнікаў пастанавіла ўзмацніць атакі на ўзвышша з боку [[Касына]].

== Ход бітвы ==
=== Апэрацыя Diadem ===
[[Файл:BattleforRome1944DiademPlan.svg|міні|400пкс|Апэрацыя Diadem]]
Галоўнаю моцаю чацьвертай атакі (апэрацыя ''Diadem'', 11—19 траўня) быў вызначаны [[Другі польскі корпус]] пад камандваньнем генэрала [[Уладыслаў Андэрс|Ўладыслава Андэрса]]. Акрамя таго, у атацы прымалі ўдзел брытанскія, амэрыканскія, новазэлядзкія, паўднёваафрыканскія і францускія аддзелы.

Атака распачалася а 1 гадзіне 12 траўня, якой папярэднічаў артылерыйскі абстрэл, распачаты з паўдня 11 траўня. Жаўнеры праводзілі атаку праз замінаваную, цалкам прастрэльваную зь нямецкіх бункэраў тэрыторыю.

Першая атака прынесла цяжкія страты (асабліва сярод каманднага складу), дый не атрымалася ўтрымаць такія ключавыя пазыцыі, як узвышша «593», але дазволіла брытанцам выбіць немцаў з дольнай часткі Кляшторнага ўзгорку і гораду [[Касына]]. Дзякуючы бою былі вызначаны большасьць нямецкіх бункэраў. Гэта палегчыла наступны штурм.

Другая атака (распачатая 16 траўня) нарэшце стала пераломнаю. Гэтым часам францускі экспэдыцыйны корпус дасягнуў значных посьпехаў на захадзе ад Даліны Ліры і прымусіў немцаў да адыходу на Лінію Гітлера. Польскі корпус перахапіў нямецкі загад аб адыходзе з кляштару. Быў распачаты артылерыйскі абстрэл дарогі адыходу. Уночы 17/18 траўня 1944 году немцы цалкам пакінулі кляштар, каб ня трапіць у акружэньне саюзьнікаў. Ранкам над кляштарам узьняліся белыя сьцягі.

Быў высланы патруль 12 Палка ўланаў Падольскіх, пад камандаю падпаручніка Казімера Гурбеля, які заняў руіны кляштара. У палон трапіла каля 20 параненых немцаў. Найперш на мурах быў узьняты прапарчык 12 палка ўланаў, а пасьля польскі сьцяг. Толькі празь некалькі гадзінаў, на загад Андэрса, побач быў вывешаны брытанскі сьцяг.

Дарога на Рым была вольная. Горад быў заняты 4 чэрвеня. Пад Монтэ-Касына немцы абараняліся 4 месяцы.

Польскі корпус згубіў у той бойцы 924 жаўнераў забітымі, 2930 параненымі, 345 зьніклымі.

== Удзел беларусаў у бітве ==
У складзе 2-га польскага корпусу генэрала [[Уладыслаў Андэрс|Андэрса]] каля 30% складалі беларусы<ref name="pravy">[https://web.archive.org/web/20160304222129/http://aljans.org/?p=1776 Монтэ-Касіна… Подзьвігу народа жыць у вякох] сайт Правага альянсу</ref>.

З 924 забітых жаўнераў 2-га польскага корпусу на каля падножжа [[Монтэ-Касына]] пахаваны 264 беларусы<ref name="pravy"/> (па іншых падліках — 180<ref>[https://web.archive.org/web/20071211212326/http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/mtcasino/02.htm Беларусы й нараджэнцы Беларусі, палеглыя падчас бітвы за Монтэ-Касіна й пахаваныя на тамтэйшых могілках] Юры Грыбоўскі, Беларусы ў бітве за Монтэ-Касіна</ref>).

Каля 10 000 зь іх было адзначана пасьля [[Памятны крыж Монтэ-Касына|Памятным крыжам Монтэ-Касына]].

=== Лёс беларускіх «андэрсаўцаў» ===
Пасьля вайны шмат беларусаў з [[2-гі Польскі корпус|2-га польскага корпусу]] засталося жыць у [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], іншыя разьехаліся па сьвеце.

У 1946—1948 гадах больш за 1000 удзельнікаў бітвы вярнулася на Беларусь<ref>[http://www.gazeta-gdv.com/numary/667/201-paljashuk-van-kljachjenja-z-arm.html Паляшук Іван Кляўчэня: з Арміі Андэрса — у Сібір]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Павел Дайлід [[Газета для вас]] №7, 2003</ref>.

У ночы з 31 сакавіка на 1 красавіка 1951 году ў [[СССР]] 4520 «андэрсаўцаў» былі арыштаваныя, пазбаўленыя маёмасьці, узнагародаў і высланыя ў лягэры Казахстану і Сыбіры<ref>[http://nchas.iatp.by/arhiv/12/artyk/monte.html Памяць Монтэ-Касіна/ Беларускія салдаты на Заходнім фронце ў бітве на італьянскай зямлі]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Вераніка КАЖАНЕЦ [[Новы час (газэта)|Новы Час]] №7, 2003</ref>. Пасьля 1992 году польская дзяржава пачала выдаваць дублікаты ўдзельнікам бітвы пад Монтэ-Касына ці іх нашчадкам.

У 2004 годзе зь беларусаў, што ўдзельнічалі ў бітве, застаўся жывы толькі адзін чалавек: — 92-гадовы [[Якуб Конан]], які жыў у мястэчку [[Бярэзінскае]], [[Маладэчанскі раён]]<ref>[http://www.svaboda.org/content/transcript/787235.html Юры Грыбоўскі: «Бітва пад Монтэ-Касіна — белая пляма беларускай гісторыі»] [[Радыё Свабода]], 11 кастрычніка 2004</ref>. Памёр 20 чэрвеня 2012 году. Пахаваны ў мястэчку [[Бярэзінскае]], [[Маладэчанскі раён]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=75751 - Наша Ніва: Памёр Якуб Конан — апошні беларус-удзельнік бітвы пад Монтэ-Касіна] [[Наша Ніва]]</ref>.

=== Беларусы, удзельнікі бітвы ===
* [[Кастусь Акула]] — празаік, паэт, драматург
* [[Віктар Астроўскі]] — сын [[Радаслаў Астроўскі|Радаслава Астроўскага]]<ref>[https://archive.ph/20130630065421/http://www.rv-blr.com/litaratura/view/1772?id_glav=7682 РАДАСЛАЎ АСТРОЎСКІ] — успаміны [[Барыс Кіт|Барыса Кіта]]</ref>
* [[Вінцэнт Жук-Грышкевіч]] — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч, настаўнік, журналіст
* [[Хведар Кажаневіч]] — радны [[БНР]], дзяяч беларускай дыяспары ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<ref>[http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=8525 Памёр Хведар Кажаневіч — адзін з апошніх жаўнераў, якія штурмавалі Монтэ‑Касіна]{{Недаступная спасылка|date=July 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Наша Ніва]], 3 траўня 2007</ref>
* [[Пятро Конюх]] — опэрны сьпявак
* [[Кастусь Маскалік]] — грэка-каталіцкі сьвятар, сябра Згуртаваньня беларусаў у Вялікай Брытаніі
* [[Язэп Пітушка]] — беларускі грамадзкі дзеяч, сябра [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада|Беларускай Сялянска–Работніцкай Грамады]], актыўны дзеяч беларускай эміграцыі
* [[Віктар Сянкевіч]] — заснавальнік Згуртаваньня беларусаў у Вялікай Брытаніі, пачынальнік беларускага нацыянальнага руху ў Польскіх узброеных сілах на Захадзе (1944—1946)
* [[Пётра Сыч]] — пісьменьнік, мэмуарыст, журналіст [[Радыё Свабода]]

== Памяць ==
=== Беларусь ===
У 2007 годзе амбасада Беларусі ў Рыме правяла памятную цырымонію ў гонар беларусаў, якія загінулі пры Монтэ-Касына. Надзвычайны і Паўнамоцны Амбасадар Беларусі ў Італьянскай Рэспубліцы [[Аляксей Скрыпка]] і мэр гораду [[Касына]] Бруна Вінчэнца Шытарэльлі ўсклалі кветкі да мэмарыялу ваенных могілак<ref>[https://web.archive.org/web/20090605034001/http://www.charter97.org/bel/news/2007/05/10/italia Амбасада Беларусі ў Рыме правяла памятную цырымонію ў гонар беларусаў, якія загінулі пры Монтэ-Касіна], Хартыя 97, 10 траўня 2007</ref>.

20 траўня 2014 году ў Італію прыляцела невялікая група мастакоў дзеля правядзеньня пленэра на месцы баявых дзеяньняў на гары Монтэ-Касына. Да падножжа мэмарыяла быў ускладзены беларускі сьцяг, кветкі і бел-чырвона-белая стужка<ref>[http://www.belhistory.com/montecassino.html Монтэ-Касіна, ужо не далёкая гара] Беларускі гістарычны партал</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* [https://web.archive.org/web/20090823144802/http://knihi.com/memuary/salaui.html Пётра Сыч «Сьмерць і салаўі» (Успаміны афіцэра-Беларуса спад Монтэ-Касыно)].
* Беларусы ў бітве за Монтэ-Касіна //Бібліятэка Бацькаўшчыны. — [[Менск]]. — 2004; [[Беларускі кнігазбор]], 2006.
* ''[[Вадзім Болбас|Болбас, В.]]'' Макі Монтэ-Касіна // [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=27578-1.pdf Палац: літаратурны альманах. Гомель. № 1, 2013] / укл. А. Бароўскі, Г. Лапацін. — Мінск: Кнігазбор, 2014. — С. 180—181. — {{ISBN|978-985-7089-29-1}}.

[[Катэгорыя:Бітва пад Монтэ-Касына| ]]
[[Катэгорыя:Бітвы Канады]]