Прагляд крыніцы для Армія Краёва

{{Вайсковае падразьдзяленьне
|назва               = Армія Краёва
|арыгінальная назва  = Armia Krajowa
|выява               = [[Файл:Flaga PPP.svg|200пкс]]
|подпіс выявы        = Сьцяг Арміі Краёвай
|гады                = 14 лютага 1942 — 19 студзеня 1945
|краіна              = [[Польшча]]
|краіны              = 
|падпарадкаваньне    = [[Польшча]]
|у складзе           = 
|тып                 = Падпольная армія
|уключае ў сябе      = 
|роля                = 
|ролі                = 
|памер               = Каля 380 000 (1943)
|камандная структура = 
|разьмяшчэньне       = 
|мянушка             = 
|мянушкі             = 
|заступнік           = 
|заступнікі          = 
|дэвіз               = 
|колеры              = бела-чырвоны
|марш                = 
|талісман            = 
|узбраеньне          = 
|войны               = [[Другая сусьветная вайна]]
|бітвы               = 
|знакі ўзнагароды    = 
|дзейны камандзір    = 
|вядомыя камандзіры  = [[Міхал Токаржэўскі-Карашэвіч]], [[Стэфан Равецкі]], [[Тадэвуш Камароўскі]], [[Леапольд Акуліцкі]]
}}
'''Армія Краёва''' — кансьпірацыйны ўзброены рух польскага падпольля падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], якая дзейнічала ва ўмовах нямецкай і савецкай акупацыяў польскай дзяржавы ў межах напярэдадні 1 верасьня 1939 году. Ставіла за мэту аднаўленьне Польшчы ў даваенных межах. Зьяўлялася наймацнейшай і найлепей арганізаванай падпольнай арміяй з тых, што дзейнічалі ў тым часе на тэрыторыі [[Эўропа|Эўропы]].

== Арганізацыйная структура АК ==

=== Кіраўніцтва ===
'''Камэндант''' АК — польская назва камандуючага АК.

* 14 лютага 1942 — 30 чэрвеня 1943 — [[генэрал]] [[Стэфан Равецкі]] (мянушка — «Грот»)
* 30 чэрвеня 1943 — 2 жніўня 1944 (да канца [[Варшаўскае паўстаньне|Варшаўскага паўстаньня]]) — [[генэрал]] [[Taдэвуш Камароўскі]] (мянушка — «Бур», {{мова-pl|Bór|скарочана}})
* 2 жніўня 1944 — 19 студзеня 1945 — [[генэрал]] [[Леапольд Акуліцкі]] (мянушка — «Niedźwiadek»)

=== Тэрытарыяльная структура ===
[[Файл:Armia krajowa 1.png|міні|200пкс|Структура Арміі Краёвай]]
{{Гісторыя беларускай арміі}}
Тэрытарыяльная арґанізацыя падзялялася на абшары ([[Абшар Беласток АК|беластоцкі]], львоўскі, варшаўскі права- і леваўзбрэжны таксама заходні), і саматворныя акругі для найвялікшых местаў. На пачатку 1944 год структура АК выглядала наступным чынам:

* '''Варшаўскі абшар'''
*** крыптонім: «Цэґельня», «Вода», «Рака»
*** Камэндант: палк. [[Альбін Скачынскі]] «Лешч»
** '''''Падвокруг Усходні'''''
*** крыптонім: «Струґа», «Крыніца», «Гарэльня»
*** Камэндант: палк. [[Геранім Сушчынскі]] «Шэліґа»
** '''''Падвокруг Заходні'''''
*** крыптонім: «Галерава», «Гайдукі», «Цукроўня»
*** Камэндант: палк. [[Францішак Яхнець]] «Раман»
** '''''Падвокруг паўночны'''''
*** крыптонім: «Альштын», «Тухоля», «Крулявец», «Гарбарня»
*** Камэндант падпалк. [[Зыгмунт Маршэўскі]] «Казімеж»

== Армія Краёва на Беларусі ==
Пасьля [[Далучэньне Заходняй Беларусі да БССР|далучэньня Заходняй Беларусі да БССР]] у 1939 годзе органы дзяржаўнай бясьпекі СССР і БССР вялі актыўную барацьбу з польскім падпольлем. Паводле зьвестак [[НКУС БССР]], за пэрыяд з кастрычніка 1939 па ліпень 1940 у заходніх абласьцёх БССР было выяўлена і ліквідавана 109 розных паўстанцкіх арганізацыяў, якія аб’ядноўвалі 3221 удзельніка, зь якіх: 2904 [[палякі]], 184 [[беларусы]], 37 [[летувісы|летувісаў]] і 106 чалавек іншых нацыянальнасьцяў. Адначасова вялася кампанія па высяленьні ў [[Сыбір]], [[Казахстан]] і іншыя аддаленыя раёны краіны з заходніх абласьцей Беларусі [[асаднік]]аў, служачых лясной аховы, польскіх афіцэраў, паліцэйскіх, служачых дзяржаўных установаў, землеўласьнікаў, прадпрымальнікаў і г. д. У выніку дзейнасьці органаў бясьпекі і зьнешняй выведкі СССР польскаму падпольлю на тэрыторыі Беларусі, у асноўным актыўнай яго частцы, былі нанесены значныя страты.

Пасьля [[Вялікая Айчынная вайна#Пачатак вайны|нападу Нямеччыны на СССР]] і [[Вялікая Айчынная вайна#Акупацыйны рэжым|акупацыі Беларусі]] летам 1941 урад [[Уладзіслаў Сікорскі|Сікорскага]] і Галоўнае камандаваньне СУБ у Варшаве выкарыстоўвалі складзеныя ўмовы дзеля ўмацаваньня сваіх пазыцыяў на [[Крэсы|ўсходніх тэрыторыях]] былой Польшчы. Сьледам за нямецкімі войскамі ў Беларусь пацягнуліся польскія даваенныя чыноўнікі з Заходняй Беларусі і розныя дзеячы з цэнтральных раёнаў Польшчы, іншых краінаў. Многія зь іх добра валодалі нямецкай мовай, мелі рэпутацыю пакрыўджаных савецкай уладай. Сярод іх было шмат людзей, зьвязаных з эмігранцкім урадам. Неўзабаве палякі атрымалі значны ўплыў у кіраўніцтве мясцовымі дапаможнымі органамі акупацыйнага нямецкага апарату: гарадзкімі, раённымі (павятовымі) ўправамі Заходняй Беларусі, [[Беларуская дапаможная паліцыя|мясцовай дапаможнай паліцыяй]]. Акрамя палякаў на гэтыя пасады прэтэндавалі таксама і прадстаўнікі беларусаў, якія таксама разьлічвалі выкарыстаць пасады ў дапаможнай адміністрацыі як сродак легальнай барацьбы за свае інтарэсы, як пляцдарм у змаганьні за палітычны ўплыў сярод насельніцтва. Таму непазьбежна ўзьнікаў востры канфлікт паміж польскімі і беларускімі дзеячамі. Апошнія былі перашкодай як для польскага, так і для савецкага падпольля. Пачалася жорсткая барацьба на вынішчэньне адзін аднаго як уласнымі рукамі, так і з дапамогай немцаў.

На тэрыторыі Беларусі існавалі тры акругі АК: Наваградзкая, Палеская і Віленская, а таксама інспэктарат Горадні, якія падпарадкоўваліся абшару АК Беласток.

На тэрыторыі Заходняй Беларусі савецкае і польскае падпольле пэўны час суіснавалі даволі мірна, часам падтрымлівалі саюзьніцкія адносіны: абменьваліся інфармацыяй пра абстаноўку на франтах вайны, а таксама аб становішчы ў сваіх раёнах дзеяньня, дамаўляліся аб супольных дзеяньнях пад час карных экспэдыцый гітлерцаў і г. д. Так, створаны вясной 1943 у раёне [[Нарач|возера Нарач]] аддзел А. Бужынскага («Кміціца») ўдзельнічаў у баявых апэрацыях разам з партызанскай брыгадай, якой кіраваў Ф. Маркаў. Разам яны правялі шэраг апэрацыяў па разгроме нацысцкіх гарнізонаў.

Асноўная частка польскага падпольля падтрымлівала і выконвала ўказаньні і ўстаноўкі [[Лёндан]]у і [[Варшава|Варшавы]]. Далейшая хада палітычных падзеяў рабіла непазьбежным канфлікт паміж АК і савецкімі партызанамі. Галоўным было пытаньне аб савецка-польскай мяжы і адносінах да нямецкіх захопнікаў. На мясцовым узроўні да таго ж дзейнічалі фактары барацьбы за сфэры ўплыву, пытаньні забесьпячэньня харчаваньнем, зброяй і да т. п.

У чэрвені 1943 была прынята пастанова ЦК [[КП(б)Б]] «Аб далейшым разьвіцьці партызанскага руху ў заходніх абласьцёх Беларусі», а таксама закрыты ліст ЦК КП(б)Б «Аб ваенна-палітычных задачах работы ў заходніх абласьцёх БССР». У гэтых дакумэнтах падкрэсьлівалася, што заходнія вобласьці БССР зьяўляюцца неад’емнай часткай БССР, і што тут дапушчальна існаваньне толькі групаў і арганізацыяў, якія кіруюцца інтарэсамі СССР. Існаваньне ўсіх іншых арганізацыяў павінна разглядацца як умяшаньне ў інтарэсы СССР. У сакрэтным лісьце меліся канкрэтныя ўстаноўкі ў адносінах да польскіх фармаваньняў:

# Ствараць савецкія партызанскія аддзелы і выцясьняць польскія з гэтых тэрыторыяў.
# Укараняць у польскія аддзелы сваіх агентаў, дэмаралізоўваць іх, раскладаць іх знутры.
# Прыцягваць да супрацоўніцтва людзей, якія знаходзяцца ў польскіх аддзелах і выклікаюць давер. Зь іх ствараць польскія савецкія партызанскія атрады.

Там, дзе савецкі партызанскі рух быў дастаткова моцным, прапаноўвалася:

# Бяз шуму ліквідаваць кіраўнікоў польскага падпольля.
# Польскія аддзелы раззбройваць, зброю са складаў рэквізаваць; шараговых партызанаў, калі ёсьць магчымасьць, уключаць у барацьбу зь немцамі пад савецкім кіраўніцтвам.
# Сярод раззброеных і разьмеркаваных па савецкіх аддзелах палякаў выяўляць варожыя элемэнты.

Пераважна быў узяты кірунак на раззбраеньне польскіх фармаваньняў.

Усё разам названае прывяло да непазьбежных сутыкненьняў паміж савецкімі партызанамі і АК-аўцамі. Паводле зьвестак Я. Эрдмана, са 185 баявых апэрацыяў, праведзеных аддзеламі Наваградзкай акругі АК за пэрыяд з 1 студзеня 1942 па ліпень 1944 году, 102 былі супраць немцаў (55%) і 81 (45%) супраць савецкіх партызанаў. Звычайнымі былі зьявы, калі з адной вёскі частка жыхароў была ў савецкіх партызанах, а частка — у АК. Значнымі былі страты як сярод партызан і акаўцаў, так і сярод мясцовага насельніцтва. Паводле няпоўных зьвестак, зь вясны 1943 па ліпень 1944 толькі на тэрыторыі [[Баранавіцкая вобласьць|Баранавіцкай вобласьці]] савецкімі партызанамі было расстраляна больш за 500 мясцовых жыхароў за супрацоўніцтва з АК. Ня меншымі былі рэпрэсіі з боку АК. Так, камандзір Стаўбцоўскага злучэньня АК А. Пільх («Гура») у адной са сваіх публікацыяў прызнаваў, што за гэты ж пэрыяд яго легіянэры зьнішчылі каля 6 тысячаў чалавек.

У сваю чаргу немцы, імкнучыся да актывізацыі мясцовых сіл дзеля барацьбы з савецкімі партызанамі, з канца 1943 пачалі выкарыстоўваць канфлікт паміж АК і «саветамі» ў сваіх мэтах. Адным зь першых кантакт зь немцамі ўстанавіў вышэйадзначаны А. Пільх. У сьнежні 1943 ён заключыў зь немцамі дамову аб супрацоўніцтве ў барацьбе з савецкімі партызанамі ўзамен на забесьпячэньне яго зброяй. 22 сьнежня ў Лідзе дамову зь немцамі таксама заключыў камандзір Наднёманскага злучэньня АК Ю. Сьвіда («Лях»), які на працягу студзеня-сакавіка 1944 атрымаў ад немцаў пяць прывозаў зброі. Перамовы аб супрацоўніцтве з гітлераўцамі ў лютым 1944 веў і камандуючы Віленскай акругай АК генэрал А. Крыжаноўскі («Вільк»). І гэта нягледзячы на тое, што яшчэ ў студзені 1944 зь Лёндану паступіла афіцыйная забарона кантактаў зь немцамі. Вясной 1944 Генэральны камісар Беларусі [[Курт фон Готбэрг|Готбэрг]] не дазволіў праводзіць мабілізацыю мясцовага насельніцтва ў [[Беларуская краёвая абарона|Беларускую краёвую абарону (БКА)]] на тэрыторыі Лідзкай акругі, раёнаў Узда, Івянец, Валожын, Браслаў, Мядзел, Казлоўшчына і часткі Дзярэчынскага раёну, дзе, фактычна, адбывалася мабілізацыя ў АК. Асабліва адкрыты характар мабілізацыя ў АК з дазволу немцаў прыняла на тэрыторыі Лідзкай акругі.

Пасьля таго, як нямецкія войскі былі выгнаны зь Беларусі, органы НКУС прымянялі ў дачыненьні да былых сябраў АК рэпрэсіўныя меры. З тэрыторыі Беластоцкай, Віленскай і Наваградзкай акругаў было дэпартавана, паводле падлікаў польскіх навукоўцаў, каля 80 тысячаў акаўцаў разам зь іх сем’ямі.

Частка былых членаў АК перайшла да ўзброенай барацьбы супраць савецкай улады. У 1944—1945 у Заходняй Беларусі адбываліся шматлікія напады на вайскоўцаў, савецкіх актывістаў, мясцовых жыхароў, якія падтрымалі савецкую ўладу, перасяленцаў з усходніх рэгіёнаў. Асобныя акцыі зафіксаваны да пачатку 1950-х гадоў.

На беларускіх землях найбольш вядомая акцыя этнічных чыстак ў навакольлі [[Беласток]]у ў пачатку 1946 году. Капітан [[Рамуальд Райс]] на чале [[3-я Віленская брыгада АК|3-й Віленскай брыгады NSZ]] толькі з 30 студзеня па 2 лютага 1946 году забіў 79 [[беларусы|беларусаў]], у тым ліку жанчын і дзяцей. Райс й ягоныя салдаты расстрэльвалі, секлі сякерай, спальвалі жыўцом, а таксама гвалтавалі дзяўчат і забівалі іх пры супраціве<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = Максімюк| імя = Ян| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 5 лютага 2013| url = http://www.svaboda.org/content/article/24893741.html| копія = | дата копіі = | загаловак = Jakaja ž to pravda na sviêti?| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 16 жніўня 2014 | мова = | камэнтар = }}</ref>.

== Глядзіце таксама ==
* [[Інспэктарат Пружаны Арміі Краёвай]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Пачобут, А. Армія Краёва ў Беларусі // Наша гісторыя, №1, 2019, с. 12—18. ISBN 2617-2305
* Пашкевіч, А. Героі ці бандыты? // Наша гісторыя, №1, 2019, с. 20—23. ISBN 2617-2305

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}

[[Катэгорыя:Армія Краёва| ]]