Прагляд крыніцы для Агамічнае пісьмо

[[Файл:Book of Ballymote 170r.jpg|thumb|right|150пкс|Тлумачэньне агамічнага пісьма ў «Слоўніку навукоўца», 1390 г.]]
'''Агамі́чнае пісьмо''' ({{мова-sga|ogam}}, вымаўл. {{IPA|[ˈɔɣam]}}) — раньнесярэднявечная [[альфабэт]]ная сыстэма пісьма, у асноўным ужываная для запісу [[архаічнаірляндзкая мова|архаічнаірляндзкае]] мовы, а таксама яе пазьнейшае формы, [[старажытнаірляндзкая мова|старажытнаірляндзкай]] мовы. Да цяперашняга часу дайшло прыкладна 400 помнікаў раньніх формаў агамічнага пісьма, знойдзеных на тэрыторыі востраву [[Ірляндыя (востраў)|Ірляндыя]] і захаду [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], большасьць зь іх сканцэнтраваная на поўдні Ірляндыі, у той час як найбольшая колькасьць помнікаў агамічнага пісьма па-за Ірляндыяй назіраецца ў графстве Пэмбрукшыр, што на захадзе [[Ўэйлз]]у<ref>{{Кніга|аўтар = Forsyth, K.|частка = 1|загаловак = Abstract: The Three Writing Systems of the Picts|арыгінал = |спасылка = |адказны = Black et al|выданьне = Celtic Connections: Proceedings of the Tenth International Congress of Celtic Studies|месца = East Linton|выдавецтва = Tuckwell Press|год = 1999|том = |старонкі = 508|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Richard A. V. Cox.|частка = |загаловак = The Language of the Ogam Inscriptions of Scotland|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Dept. of Celtic, Aberdeen University|год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 0-9523911-3-9|наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = O'Kelly, Michael J.|частка = |загаловак = Early Ireland, an Introduction to Irish Prehistory|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Cambridge University Press|год = 1989|том = |старонкі = 251|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Пераважная большасьць надпісаў агамічнымі пісьмом выкананая на камені і зьяўляюцца асабістымі імёнамі. Акрамя архаічнаірляндзкай і старажытнаірляндзкай моваў, пісьмо таксама выкарыстоўвалася для перадачы імёнаў этнасаў, зь якімі кантактавалі старажытныя гэлы (продкі ірляндцаў), з прычыны чаго помнікі агамічнага пісьма таксама маюць надпісы на [[старажытнаскандынаўская мова|старажытнаскандынаўскай]], [[старажытнавалійская мова|старажытнавалійскай]], [[лаціна|лацінскай]] і [[пікцкая мова|пікцкай]] мовах.

Часам агамічнае пісьмо згадваецца пад тэрмінам «кельцкі дрэвавы альфабэт», які заснаваны на позьнесярэднявечнай гэльскай традыцыі атаясамліваньня кожнае літары з пэўным дрэвам, вядомай як ''брыхарогам'' ({{мова-sga|Bríatharogam|скарочана}}).

== Гісторыя ==
Самыя раньнія пісьмовыя помнікі агамічным пісьмом датуюцца IV ст. н.э., але іншыя гісторыкі высоўваюць гіпотэзы, што пісьмо магло быць вынайдзенае блізу І ст. да н.э.<ref>O'Kelly 1989, p. 250.</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Carney, James.|частка = |загаловак = The Invention of the Ogam Cipher 'Ériu'|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Dublin|выдавецтва = Royal Irish Academy|год = 1975|том = |старонкі = 57|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> У гістарыяграфіі агамічнае пісьмо падразьдзяляецца на дзьве стадыі — агамічнае пісьмо, якое ўжывалася для запісу архаічнаірляндзкае мовы й такім чынам існавала да VI ст. н.э., і пазьнейшыя формы, якія выкарыстоўваліся для запісу наступнае формы архаічнаірляндзкае мовы, старажытнаірляндзкай.

Іншыя спэцыялісты мяркуюць, што ў архаічнаірляндзкай мове існавалі [[фанэма|фанэмы]], для якіх выкарыстоўваліся сымбалі, умоўна пазначаныя як H і Z, таксама, на іх думку, была страчаная фанэма, што пазначалася сымбалямі NG.

Амаль з часу свайго ўзьнікненьня агамічнае пісьмо пранікае ва Ўэйлз дзякуючы ірляндзкім пасяленцам на захадзе гэтага рэгіёну. Некаторыя з агамічных надпісаў Ўэйлзу зьяўляюцца ірляндзка-лацінскімі білінгвамі<ref>{{артыкул|аўтар=MacKillop J.|загаловак=Ogham|арыгінал=|спасылка=http://ogham.lyberty.com/mackillop.html|аўтар выданьня=|выданьне=The Ogham Stone|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>.

Прыкладна з VI ст. з эвалюцыяй мовы адлічваецца ўмоўная мяжа пераходу архаічнаірляндзкае мовы ў старажытнаірляндзкую<ref>{{Кніга|аўтар = Thurneysen, Rudolf.|частка = |загаловак = A Grammar of Old Irish|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Dublin|выдавецтва = Dublin Institute for Advanced Studies|год = 1980|том = |старонкі = 8-11|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. З пачатку VIII ст. пачынаецца паступовы заняпад агамічнага пісьма, якое выцясьняе лацінскі альфабэт.

=== Паходжаньне ===
Сучасная гістарыяграфічная навука не прыйшла да адзінае высновы наконт першапачатковае функцыі агамічнага пісьма. Паходжаньне агамічнага пісьма, хутчэй за ўсё, выводзіцца як адаптацыя іншага тыпу пісьмовасьці<ref>{{Кніга|аўтар = Macalister, R.A.Stewart.|частка = |загаловак = The Secret Languages of Ireland|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Armagh|выдавецтва = Craobh Rua Books|год = 1997|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. На цяперашні час найбольш распаўсюджанымі гіпотэзамі паходжаньня пісьма зьяўляюцца спробы зьвязаць агамічнае пісьмо з лацінскім альфабэтам, германскімі рунамі або старажытнагрэцкім альфабэтам. Гіпотэза пра паходжаньне з лацінскага альфабэту ўпісваецца ў культурны ўплыў [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] зь Вялікабрытаніі на Ірляндыю ў IV ст. н.э. Германскія руны, у сваю чаргу, тлумачаць існаваньне сымбаляў, транскрыбаваных як H, Z, U, W, якія не ўжываліся ў архаічнаірляндзкай мове й не былі вядомыя лацінскаму ды старажытнагрэцкаму альфабэтам, але разам з тым германскія руны не былі распаўсюджаныя ў дастатковай ступені нават у кантынэнтальнай Эўропе.

Існуе гіпотэза, паводле якой агамічнае пісьмо першапачаткова ўяўляла сабою таемнае пісьмо, распрацаванае ў мэтах схаваньня інфармацыі ад асобаў, знаёмых з лацінскім альфабэтам<ref>{{Кніга|аўтар = Carney, J.|частка = 22|загаловак = The Invention of the Ogam Cipher|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Ériu|год = 1975|том = |старонкі = 62-63|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = MacNeill, E.|частка = 39|загаловак = Archaisms in the Ogham Inscriptions|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Proceedings of the Royal Irish Academy|месца = Dublin|выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 33-53|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Гэтая гіпотэза пастулюе стварэньне агамічнага пісьма ў асяродзьдзі [[друід]]аў або навукоўцаў на фоне небясьпекі ўварваньня рымлянаў, што, верагодна, стала адным са стымулаў для стварэньня тайнапісу. Тым ня менш, наяўнасьць лаціна-агамічных білінгваў ва Ўэйлзе надаюць падставы меркаваць, што агамічнае пісьмо зьяўлялася лёгкім для расшыфроўкі<ref>{{Кніга|аўтар = Thurneysen, R.|частка = |загаловак = A Grammar of Old Irish|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Dublin|выдавецтва = Dublin Institute for Advanced Studies|год = |том = |старонкі = 9-10|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Іншыя меркаваньні ўзводзяць першасную функцыю агамічнага пісьма да хрысьціянскіх суполак раньнесярэднявечнай Ірляндыі, якія імкнуліся мець асаблівую сыстэму пісьма дзеля запісу кароткіх паведамленьняў на архаічнаірляндзкай мове, акрамя таго, вынаходніцтву асаблівае сыстэмы пісьма замест прыстасаваньня лацінскага альфабэту магла паспрыяць цяжкасьць у перадачы [[гайдэльскія мовы|гайдэльскае]] фаналёгіі лацінскім альфабэтам<ref>MacManus 1988, pp. 7, 41, 1991.</ref>. [[Хрысьціянства]] ў Ірляндыі вядомае прынамсі з IV ст. н.э., пра існаваньне якога сьведчыць місія ірляндзкага біскупа Палядыюса ў 431 годзе.

Ірляндзкім археолягам Робэртам Макалістэрам была высунутая тэорыя, што карані агамічнага пісьма сыходзяць у Цызальпінскую Галію (сучасны паўночны захад [[Італія|Італіі]]), дзе пісьмо было распрацаванае каля IV ст. да н.э. гальскімі друідамі на аснове старажытнагрэцкага альфабэту ў якасьці формы таемнага пісьма. Паводле гэтай жа тэорыі мяркуецца, што першапачаткова агамічнае пісьмо перадавалася на дрэве або жэстамі, пасьля чаго па пранікненьні на Ірляндыю яно стала выбівацца на камянёх<ref>{{Кніга|аўтар = Macalister, R. A. S.|частка = |загаловак = The Secret Languages of Ireland|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Cambridge University Press|год = 1937|том = |старонкі = 27-36|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У сваёй аргумэнтацыі Р. Макалістэр зьвяртае ўвагу на падабенства сымбаляў агаму на старажытнагрэцкі альфабэт, але праціўнікі гіпотэзы адзначаюць прыставанасьць сымбаляў агамічнага пісьма менавіта пад патрэбы архаічнаірляндзкае мовы<ref>McManus 1988, pp. 22–23, 1991.</ref>.

Тэорыя Макалістэра заснаваная перш за ўсё на складзе агамічнага пісьма, якое ўтрымлівае чатыры групы знакаў, у кожнай зь якой знаходзіцца па пяць сымбаляў, якія складаюцца з аднаго да пяці рысак. Іншыя дасьледчыкі, такія як Р. Турнэйзэн і Ж. Вандрыес, меркавалі, што агамічнае пісьмо магло выцякаць зь нейкае сыстэмы падліку, якая засноўвалася на лічбах дваццаць і пяць<ref>{{Кніга|аўтар = Vendryès J.|частка = 4|загаловак = L'écriture ogamique et ses origines|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Études Celtiques|месца = |выдавецтва = |год = 1941|том = |старонкі = 110-113|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Thurneysen R.|частка = |загаловак = Zum ogam|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur|месца = |выдавецтва = |год = 1937|том = |старонкі = 196-197|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>McManus 1988, p. 11, 1991.</ref>.

Існаваньне разнастайнага гэльскага [[фальклёр]]у, які меў псэўдагістарычныя паданьні аб паходжаньні гэлаў, абумовіла таксама народнае тлумачэньне паходжаньня агамічнага пісьма. Г.зв. Слоўнік навукоўца (VII ст.) і Кніга захопаў (псэўдагістарычны манускрыпт [[11 стагодзьдзе|ХІ]] ст.) выводзілі паходжаньне пісьма да часу пасьля падзеньня Бабілёнскае вежы, разам з чым узьнікла таксама архаічнаірляндзкая мова. Згодна з паданьнем, прадстаўленым у Слоўніку навукоўца, кароль Скіфіі Феніс Фарсадзь выправіўся са ''Скіфіі'' разам з Годзелам Мак Эхерам, Ірам Мак Немам і сьвітай з 72 навукоўцаў, у выніку чаго яны дайшлі да Бабілёнскае вежы, дзе Феніс Фарсадзь загадаў сьвіце вывучыць усе знойдзеныя ў Вежы мовы. Пасьля дзесяці гадоў пошукаў Феніс з кожнае знойдзенае мовы стварыў ''берла тобадзе'' — «абраную мову», якой даў назву ''годзелк'' паводле свайго спадарожніка Годзела Мак Эхера (легендарнае тлумачэньне паходжаньня саманазвы старажытнаірляндзкае мовы, ''Goídelc''), акрамя таго, паводле паданьня, Феніс вынайшаў новую пісьмовасьць пад назвай ''Бехе-Луш-нунь'', якая пазьней стала вядомай як агамічнае пісьмо. Паданьне тлумачыць таксама назвы дваццаці пяці сымбаляў агамічнага пісьма: згодна зь легендай, Феніс даў кожнаму сымбалю імя дваццаці пяці найлепшых навукоўцаў уласнае сьвіты. Іншая легендарная хроніка, г.зв. Кніга Огамаў, прыпісвае стварэньне пісьма гэльскаму божышчу Огму, які меў добрыя ўменьні ў вершаскладаньні і задумаў стварыць сыстэму пісьма, недаступную для прасталюднікаў. Згодна з гэтым паданьнем, першая літара пісьма была названая ў гонар бярозы, пра якую апавядалася ў першым тэксьце агамічным пісьмом, складзеным Огмам.

== Склад ==
[[Файл:All Ogham letters including Forfeda - Übersicht aller Ogham-Zeichen einschließlich Forfeda.jpg|thumb|right|350пкс|Знакі агамічнага пісьма.]]
У дакладнейшым дачыненьні пад тэрмінам «агамічнае пісьмо» вядомы толькі спосаб запісу, уласна склад сымбаляў агамічнага пісьма ў гэлаў быў вядомы пад выразам ''Бех-луш-нінь'' ({{мова-sga|Beith-luis-nin|скарочана}}), які быў утвораны паводле назваў трох першых сымбаляў пісьма (аналягічным чынам утворанае слова «альфабэт»). Тым ня менш, насамрэч парадак сымбаляў агамічнага пісьма меў выгляд BLFSN; на думку Р. Макалістэра, першапачатковым парадкам сымбаляў быў BLNFS, што ўпісвалася ў ягоную тэорыю аб гальскіх каранёх агамічнага альфабэту. Пазьней большая частка дасьледчыкаў адрынула тэорыі Макалістэра, адным зь іншых тлумачэньняў назвы стала гіпотэза, што слова ''nin'' зь літаральным значэньнем «расшчэпленая галіна» таксама азначала любы сымбаль пісьма, у выніку чаго выраз ''Beith-luis-nin'' атрымлівае значэньне «знакі Бех і Луш».

Іншай гіпотэзай стала здагадка, што слова ''Luis'' зьяўлялася абрэвіятурай знакаў LVS, з прычыны чаго выраз ''Beith-luis-nin'' трэба разумець як парадак знакаў BLVSN, што амаль супадае з рэальным парадкам сымбаляў агамічнага пісьма (гл. вышэй)<ref>McManus 1988, pp. 36, 167, 1991.</ref><ref>{{Кніга|аўтар = B. Ó Cuív.|частка = 31|загаловак = Irish words for Alphabet|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 101|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Першапачаткова агамічнае пісьмо падразьдзялялася на чатыры групы знакаў, вядомых як ''aicmí'' (форма множнага ліку ад ''aicme'' «сям’я»), кожная зь якіх утрымлівала па пяць сымбаляў, вядомых як ''feda''. Кожная група знакаў мела назоў паводле першага знаку ў гэтай групе з даданьнем слова ''aicme'' (''Aicme Beithe'', ''Aicme hÚatha'', ''Aicme Muine'', ''Aicme Ailme''). У пазьнейшай традыцыі пісьма былі ўведзеныя пяць новых сымбаляў, вядомых як ''forfeda'', якія пазначалі фанэмы, адсутныя ў першапачатковым агамічным пісьме. Акрамя гэтага, Кніга Огамаў згадвае ажно прыкладна сто сымбаляў агамічнага пісьма, якія ўжываліся ў тайнапісных патрэбах. Уласна тэкст агамічным пісьмом мог запісвацца як вэртыкальна, так і гарызантальна, у апошнім выпадку вэртыкальны тэкст паварочваўся правым бокам уніз.

Ніжэй прыведзенае апісаньне сымбаляў агамічнага пісьма паводле іх групы. Справа прыведзеная іх традыцыйная лацінская транскрыпцыя паводле старажытнаірляндзкае мовы, пасьля чаго прыведзеная назва сымбалю, ягоная гукавая нагрузка і [[этымалёгія]] назвы сымбалю.

*Сымбалі з вэртыкальнымі рысамі зьлева й бакавымі гарызантальнымі рысамі:
*#B ''beith'' {{IPA|[b]}} (''*betwi-s'');
*#L ''luis'' {{IPA|[l]}} (''*lubsti-);
*#F ''fearn'' {{IPA|[w]}} (''*wernā'');
*#S ''saille'' {{IPA|[s]}} (''*salik-s'');
*#N ''nuin'' {{IPA|[n]}};
*Сымбалі з вэртыкальнымі рысамі справа й бакавымі гарызантальнымі рысамі:
*#H ''úath'' {{IPA|[j]}} (''*osato-'');
*#D ''duir'' {{IPA|[d]}} (''*darek-s'');
*#T ''tinne'' {{IPA|[t]}};
*#C ''coll''  {{IPA|[k]}}  (''*koslas'');
*#Q ''ceirt'' {{IPA|[kʷ]}} (''*kʷer[x]tā'');
*Сымбалі з вэртыкальнымі рысамі й дыяганальнымі папярочнымі рысамі:
*#M ''muin'' {{IPA|[m]}};
*#G ''gort'' {{IPA|[ɡ]}} (''*gorto-s'');
*#NG ''gétal'' {{IPA|[ɡʷ]}} (''*gʷēdtlo-'');
*#Z ''straif'' {{IPA|[sw]}} або {{IPA|[ts]}};
*#R ''ruis'' {{IPA|[r]}} (''*rudsti-'');
*Сымбалі з вэртыкальнымі рысамі й гарызантальнымі пэрпэндыкулярнымі рысамі:
*#A ''ailm''  {{IPA|[a]}};
*#O ''onn'' {{IPA|[o]}} (''*osno-'');
*#U ''úr''  {{IPA|[u]}};
*#E ''edad'' {{IPA|[e]}};
*#I ''idad''  {{IPA|[i]}};
*Сымбалі ''forfeda'':
*# EA ''ébad'';
*# OI ''óir'';
*# UI ''uillenn'';
*# P, пазьней — IO ''pín'' (гл. ніжэй);
*# X або Ch (''loch''), пазьней — AE ''emancholl'' (гл. ніжэй).

Сымбаль для выбухнога зычнага {{IPA|/p/}} хутчэй за ўсё адсутнічаў з прычыны яго страты ў [[пракельцкая мова|пракельцкай]] мове і ягонай адсутнасьці ў архаічнаірляндзкай мове (у пазьнейшых кельцкіх мовах, такіх як [[брыцкія мовы|прабрыцкая]] й [[гальская мова|гальская]] зычны {{IPA|/p/}} узьнікнуў зноў, але архаічнаірляндзкая мова належала да іншае групы кельцкіх моваў — г.зв. Q-кельцкіх, дзе гэты гук быў заменены на {{IPA|/kʷ/}}. У архаічнаірляндзкай {{IPA|/p/}} узьнікнуў толькі ў запазычваньнях з лаціны). І наадварот, у агамічным пісьме ёсьць сымбаль, які ўмоўна перадаецца ''q'' — ён пазначаў якраз лябіявэлярны {{IPA|/kʷ/}}, які ў Q-кельцкіх адпавядаў P-кельцкаму (да якіх належалі прабрыцкая й гальская) {{IPA|/p/}}. Варта адзначыць, што ў старажытнаірляндзкай мове {{IPA|/kʷ/}} спрасьціўся да {{IPA|/k/}}.

Зь пяці сымбаляў групы ''forfeda'' толькі першы, вядомы як ''ébad'', рэгулярна зьяўляўся ў агамічных тэкстах. Гэты сымбаль трансьлітараваўся як K<ref>McManus, § 5.3, 1991.</ref>. Астатнія сымбалі гэтае групы, за выняткам сымбалю ''emancholl'', у першапачатковых агамічных тэкстах паўстаюць толькі адзін раз<ref>Macalister CIIC, Vol. I.</ref>. Абмежаванае выкарыстаньне сымбаляў гэтае групы падштурхнула аўтараў агамічных тэкстаў пераасэнсаваць значэньне сымбаляў ''pín'' ды ''emancholl'' пад значэньне [[дыфтонг]]аў<ref>MacManus 1988, §7.13–14, 1991.</ref>. У сваю чаргу, гэта спрычынілася да зноў узьніклай адсутнасьці сымбалю для {{IPA|/p/}}, для чаго быў вынайдзены новы, пад назвай ''peithboc''.

=== Назвы сымбаляў ===
Рукапісная традыцыя заклала назвы для кожнага з сымбаляў агамічнага пісьма. Кожны сымбаль меў назву, адпаведную таму ці іншаму віду дрэва, гэтая заканамернасьць была падрабязна апісаная ў Слоўніку навукоўца й Кнізе Огаму, у прыватнасьці, у Слоўніку навукоўца прыводзіцца апісаньне адпаведнасьці сымбаляў кожнаму віду дрэва, дзе заўважаецца, што некаторыя з гэтых відаў зьяўляюцца невядомымі і толькі пяць сымбаляў маюць шырокавядомыя дрэвавыя адпаведнікі (''beith'' «бяроза», ''fearn'' «алешына», ''saille'' «вярба», ''duir'' «дуб», ''coll'' «ляшчына»). Першая літара назвы дрэва, якое атаясамлівалася зь літарай, супадала з гэтай літарай (напрыклад, сымбаль для ''d'' меў назву ''duir'' «дуб»). Часам мяркуецца, што атаясамліваньне сымбаляў агамічнага пісьма зь відамі дрэваў паўстала празь зьнешняе падабенства гэтых сымбаляў з дрэвамі або расшчэпленай галінай.

Некаторыя назвы сымбаляў мелі некалькі значэньняў, пры гэтым толькі восем сымбаляў мелі адназначныя назвы, зьвязаныя з дрэвамі. Іншыя назвы, якія маглі мець некалькі значэньняў, прыведзеныя ніжэй. Існавала практыка наданьня эпітэтаў назьве таго ці іншага сымбалю, у выніку чаго назва сымбалю атрымлівала некалькі значэньняў.

* ''Beith'', ст.-ірл. ''Beithe'' — «бяроза»;
* ''Luis''. Зьвязваецца са словам ''luise'' «полымя» або ''lus'' «трава»;
* ''Fearn'', ст.-ірл. ''Fern'', арх.-ірл. ''*wernā'' — «вольха»;
* ''Sail'' «вярба»;
* ''Nion'', ст.-ірл. ''Nin'' — «разгалінаваньне, гарышча». Традыцыйна зьвязвалася з ''uinnius'' «ясень»;
* ''Uath'', ст.-ірл. ''Úath'' — «жах, страх», традыцыйна зьвязвалася з баярышнікам. Першапачатковая этымалёгія назвы літары, а таксама яе гукавая нагрузка невядомая, на думку МакМануса, пазначала галосную {{IPA|[y]}}. Як мяркуе П. Схрэйвэр, слова зьяўляецца кагнатам лацінскаму ''pavere''<ref>McManus 1991:37.</ref>;
* ''Dair'' «дуб»;
* ''Tinne'', мэтафарычнае значэньне — «зьлітак», традыцыйнае — «падуб» (назва дрэва);
* ''Coll'' «ляшчына»;
* ''Ceirt'', ст.-ірл. ''Cert''. Зьвязваецца з валійскім ''perth'' «куст», лацінскім ''quercus'' і ўзыходзіць да праіндаэўрапейскага *perkwos. У мэтафарычнай практыцы блыталася з ''ceirt'' «ануча». Паводле Слоўніка навукоўца — ''aball'' «яблык»;
* ''Muin''. Мэтафарычна зьвязвалася з ''muin'', якое мела значэньні «шыя, любоў, павага, хітрасьць, выкрут», традыцыйна зьвязвалася з ''finemhain'' «паўзучая расьліна»;
* ''Gort'' «поле», традыцыйна зьвязвалася таксама з ''edind'' «плюшч»;
* ''nGéadal'', ст.-ірл. ''Gétal'', у мэтафарычнай традыцыі зьвязвалася са значэньнем «забойства», якое, у сваю чару, мажліва зьяўляецца кагнатам ''gonid'' «забівае» і ўзыходзіць да праіндаэўрапейскага *gwen-, традыцыйна зьвязвалася зь сямействам дрокавых або папарацевідных. У архаічнаірляндзкай мове пазначала, хутчэй за ўсё, лябіявэлярны зычны {{IPA|[ɡʷ]}};
* ''Straif'', ст.-ірл. ''Straiph'' «сера». Гукавае значэньне невядомае, але імаверна, штосымбаль пазначаў сьвісьцячыя рэфлексы зычных спалучэньняў {{IPA|/st/}} або {{IPA|/sw/}}. Традыцыйна зьвязвалася з ''draighin'' «цёрн»;
* ''Ruis''. Літаральнае значэньне — «чырвань», згадвалася таксама як ''trom'' «бузіна»;
* ''Ailm''. Значэньне не ўсталяванае, верагодна, «хвоя». Паводле Слоўніка навукоўца — ''crand giuis .i. ochtach'' «[[піхта]], хвоя»;
* ''Onn'' «[[ясень]]», у Слоўніку навукоўца — ''aiten'' «улекс»;
* ''Úr''. Паводле мэтафарычных традыцыяў зьвязвалася са значэньнямі «зямля, гліна, глеба», у Слоўніку навукоўца — ''fraech'' «эрыка»;
* ''Eadhadh'', ст.-ірл. ''Edad'' — невядомае значэньне. У Слоўніку навукоўца — ''crand fir no crithach'' «асіна»;
* ''Iodhadh'', ст.-ірл. ''Idad''. Значэньне невядомае, мажліва, форма слова ''ibhar'' «ціс ягадны», меркавана нададзенае традыцыйна;

Урэшце, у Слоўніку навукоўца таксама згаданыя чатыры сымбалі з групы ''forfeda''. ''Eabhadh'' (ст.-ірл. ''Ebhadh'') зьвязваецца з ''crithach'' «асіна»; ''Ór'' «золата», традыцыйна — ''feorus no edind'' «брызгліва, плюшч»; ''Uilleann'' (ст.-ірл. ''Uilleand'') «локаць», традыцыйна — ''edleand'' «бружмель» і ''Pín'' (ст.-ірл. ''Iphin''), зьвязваецца з традыцыйным ''spinan no ispin'' «[[агрэст]], шып».

== Пісьмовыя помнікі ==
[[Файл:Ogham Stone Rathass Church Tralee Kerry.jpg|thumb|right|250пкс|Камень з агамічным пісьмом з Тралі, паўднёвы захад Ірляндыі.]]
Асноўны масіў пісьмовых помнікаў агамічным пісьмом прасочваецца ўласна на востраве Ірляндыя, а таксама ва Ўэйлзе, меншая канцэнтрацыя помнікаў прыпадае на востраў [[Мэн (востраў)|Мэн]], [[Шатляндыя|Шатляндыю]], адзіночны ўзор агамічнага пісьма быў знойдзены ў мястэчку Сылчэстэр, ангельскае графства [[Гэмпшыр]]. Гэтыя пісьмовыя помнікі галоўным чынам зьяўляюцца тэрытарыяльнымі або манумэнтальнымі пазнакамі. Апроч указальных мэтаў, агамічнае пісьмо таксама выкарыстоўвалася для перадачы паведамленьняў або ў магічных мэтах, Кніга Огамаў таксама сьведчыць пра выкарыстаньне агамічнага пісьма ў мэтах гаспадарчага ўліку. Існуюць сьведчаньні ўжываньня знакаў агамічнага пісьма ў якасьці [[мовы жэстаў]]. Сватаньне да Этайн, адзін з тэкстаў г.зв. Ірляндзкага міталягічнага цыклу (збор празаічнай і вершаванай дахрысьціянскай міталёгіі Ірляндыі мяжы І і ІІ тыс. н.э.), згадвае выкарыстаньне сымбаляў агамічнага пісьма ў магічных мэтах.

На VI ст. прыпадае камень у гонар караля валійскае дзяржавы Давэд Вортыпорыюса, гэты надпіс зьяўляецца практычна адзінай фіксацыяй уласнага імя вядомай гістарычнай асобы агамічным пісьмом<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = The Welsh Academy Encyclopedia of Wales|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Cardiff|выдавецтва = niversity of Wales Press|год = 2008|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Мова агамічных надпісаў пераважна архаічнаірляндзкая, першая вядомая форма кельцкага маўленьня на тэрыторыі востраву Ірляндыя. Акрамя гэтага, агамічным пісьмо выконваліся надпісы на пазьнейшай форме мовы — старажытнаірляндзкай мове, а таксама на некаторых геаграфічна блізкіх мовах рэгіёну, як то валійскай і, верагодна, пікцкай. На апошняй мове, у прыватнасьці, складзены г.зв. камень з Лунастынгу ([[Шэтландзкія астравы]]). Некаторым іншым агамічным помнікам пісьмовасьці Шатляндыі прыпісвалася старажытнаскандынаўская мова<ref>{{Кніга|аўтар = Cox R.|частка = |загаловак = The Language of Ogham Inscriptions in Scotland|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 1999|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, але гэтая гіпотэза не атрымала дастатковую колькасьць аргумэнтаў, каб лічыцца апрабаванай.

Помнікі агамічнага пісьма ўмоўна падразьдзяляюцца на два храналягічныя этапы: архаічны, падчас якога сымбалі выразаліся пераважна на левым краі камянёў, і схалястычны, калі паралельна з выбітымі надпісамі на камянёх пачынаюцца зьяўляцца якасна новыя рукапісныя надпісы. У агульнай складанасьці вядома каля 380 помнікаў архаічнага этапу агамічнага пісьма, большасьць зь якіх адшуканая ў гістарычным рэгіёне Ірляндыі [[Манстэр]] (поўдзень востраву), пры гэтым больш за іх траціну засяроджаная ў графстве Керы (паўднёвы захад востраву), дзе месьцілася былое гэльскае пляменнае каралеўства Корку-Дубне. З VI ст. пачынаецца г.зв. схалястычны пэрыяд, калі паралельна з каменнымі надпісамі зьяўляюцца рукапісныя помнікі. Падчас схалястычнага пэрыяду дзякуючы гэльскім перасяленцам агамічнае пісьмо пранікае ў Шатляндыю, дзе яно было засвоенае [[пікты|піктамі]] ў патрэбах пісьмовае фіксацыі ўласнае мовы — пікцкай.

Падчас хрысьціянізацыі гэлаў, а таксама іхных культурных кантактаў з кантынэнтальнай Эўропай усё большае значэньне атрымлівае лацінскі альфабэт, які паступова выцясьняе агамічнае пісьмо. Апошняе фрагмэнтарна выкарыстоўвалася ў рукапісных нататках ажно да [[16 стагодзьдзе|XVI]] ст. Самым позьнім прыкладам ужываньня агамічнага пісьма ў Ірляндыі лічыцца надмагільны камень у вёсцы Агені (графства Тыпэрэры, паўднёвы ўсход Ірляндыі), які датуецца [[1802]] годам. Па выхадзе агамічнага пісьма з ужытку пісьмо захоўвала свае функцыі пры навучаньні гэльскіх паэтаў і навукоўцаў, да нядаўняга часу лацінскія літары [[ірляндзкая мова|ірляндзкага]] й [[шатляндзкая мова (кельцкая)|шатляндзкага]] альфабэтаў мелі назвы, запазычаныя з сыстэмы найменьня сымбаляў агамічнага пісьма (гл. вышэй).

== Сучаснае выкарыстаньне ==
У цяперашнія часы агамічнае пісьмо набыло пэўны розгалас сярод брытанскіх групаў [[нэаязычніцтва|нэаязычнікаў]].

У [[1948]] годзе за аўтарстваі ангельскага пісьменьніка Робэрта Грэйвза было выдадзенае міталягічнае фэнтэзі «Белая багіня» ({{мова-en|The White Goddess|скарочана}}). Зьмест кнігі ў вялікай ступені быў заснаваны на дасьледаваньнях Робэрта Макалістэра, пасьля чаго Грэйвз уласнаручна разьвіў сваю міталягічную канцэпцыю, згодна зь якой першапачатковай прарадзімай кельтаў быў рэгіён [[Эгейскае мора|Эгейскага мора]], дзе яны належалі да [[Народы мора|Народаў мора]], адкуль кельты данесьлі свае рэлігійныя вучэньні да Брытанскіх астравоў у выглядзе шыфру, які й уяўляў сабой агамічнае пісьмо. Пасьля гэтага Грэйвз прыступіў да дасьледаваньня дрэвавых асацыяцыяў сымбаляў агамічнага пісьма, у выніку чаго пісьменьнік прыйшоў да высновы, што сымбалі агамічнага пісьма ўтвараюць своеасаблівы арбарыстычны магічны каляндар<ref>Graves 1961, p. 165.</ref>. Палажэньні Грэйвза былі адрынутыя дасьледчыкамі, у тым ліку самім Р. Макалістэрам, але яны былі з энтузіязмам прынятыя ў нэаязычніцкіх рухах. Апроч таго, Грэйвз падтрымаў гіпотэзы аб парадку сымбаляў BLNFS (гл. вышэй), пасьля чаго яны былі падхопленыя нэаязычніцкімі пісьменьнікамі нягледзячы на рэзкае адмаўленьне спэцыялістаў. Некаторыя арганізацыі нэаязычнікаў ставяць спробы варажбы з удзелам сымбаляў агамічнага пісьма.

У верасьні [[1999]] году з рэлізам вэрсіі 3.0 агамічнае пісьмо было дададзенае ў стандарт [[Unicode]]<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 1999| url = http://www.unicode.org/L2/L1999/99377-r208.pdf| копія = | дата копіі = | загаловак = Registration #208 – Ogham| фармат = | назва праекту = | выдавец = Unicode| дата = 30 ліпеня 2014 | мова = en| камэнтар = }}</ref>. У гэтым стандарце блёк сымбаляў агамічнага пісьма прадстаўлены ў частцы U+1680–U+169F. У [[1997]] годзе былі вызначаныя назвы сымбаляў агамічнага пісьма ў гэтай сыстэме, у прыватнасьці, яны выкарыстоўваюцца ў сыстэмах Unicode Standard і Irish Standard 434:1999.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = Carney, James.|частка = 22|загаловак = The Invention of the Ogam Cipher|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Ériu|месца = Dublin|выдавецтва = Royal Irish Academy|год = 1975|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Düwel, Klaus.|частка = |загаловак = Runenkunde|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Stuttgart — Weimar|выдавецтва = Metzler|год = 1968|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Forsyth, Katherine.|частка = |загаловак = The Ogham Inscriptions of Scotland: An Edited Corpus, PhD Dissertation|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Harvard University|год = 1996|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Gippert, Jost; Hlaváček, Ivan; Homolka, Jaromír.|частка = |загаловак = Ogam. Eine frühe keltische Schrifterfindung|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Praha|выдавецтва = Charles University|год = 1992|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 80-901489-3-X|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Macalister, Robert A. S.|частка = |загаловак = The Secret Languages of Ireland|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Cambridge University Press|год = 1937|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Macalister, Robert A. S.|частка = |загаловак = Corpus inscriptionum insularum celticarum|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 1st ed|месца = Dublin|выдавецтва = Stationery Office|год = 1945-1949|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = McManus, Damian.|частка = 37|загаловак = Ogam: Archaizing, Orthography and the Authenticity of the Manuscript Key to the Alphabet|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Ériu|месца = Dublin|выдавецтва = Royal Irish Academy|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = McManus, Damian.|частка = |загаловак = A Guide to Ogam|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Maynooth|выдавецтва = |год = 1991|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 1-870684-17-6|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = MacNeill, Eoin.|частка = 39|загаловак = Archaisms in the Ogham Inscriptions|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Proceedings of the Royal Irish Academy|месца = Dublin|выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = O'Brien, Michael A., ed.; Kelleher, John V.|частка = 1|загаловак = Corpus Genealogiarum Hiberniae|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Dublin|выдавецтва = DIAS|год = 1962|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 0901282316|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Raftery, Barry.|частка = 99|загаловак = A Late Ogham Inscription from Co. Tipperary|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland|месца = |выдавецтва = |год = 1969|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Swift, C.|частка = |загаловак = Ogam Stones and the Earliest Irish Christians|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Maynooth|выдавецтва = Dept. of Old and Middle Irish, St. Patrick's College|год = 1997|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 0-901519-98-7|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Sims-Williams, Patrick.|частка = 37|загаловак = The Celtic Inscriptions of Britain: Phonology and Chronology, c. 400–1200|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Oxford|выдавецтва = Blackwell Publishing|год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = Publications of the Philological Society|isbn = 1-4051-0903-3|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Thurneysen, Rudolf.|частка = 61|загаловак = Zum Ogam|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur|месца = |выдавецтва = |год = 1937|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Vendryès, Joseph.|частка = 4|загаловак = L'écriture ogamique et ses origines|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Études Celtiques|месца = |выдавецтва = |год = 1941|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.omniglot.com/writing/ogham.htm Апісаньне агамічнае пісьмовасьці, а таксама збор тэматычных спасылак]{{ref-en}}, Omniglot
* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/didact/idg/kelt/ogamabb.htm Фота й надпісы некаторых помнікаў агамічнага пісьма з трансьлітарацыяй]{{ref-en}}, TITUS
* [https://web.archive.org/web/20180619155104/http://web.onetel.net.uk/~hibou/Pictish%20Inscriptions.html Некаторыя прыклады пікцкіх агамічных надпісаў лацінскай трансьлітарацыяй]{{ref-en}}, Pictish Ogham Inscriptions

[[Катэгорыя:Альфабэты]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Ірляндыі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Шатляндыі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя вострава Мэн]]