Прагляд крыніцы для Авэстыйская мова

{{Інфармацыя пра мову       
|Назва мовы                = Авэстыйская мова
|Назва мовы ў арыгінале    = 
|Краіны ўжываньня          = сучасных [[Іран]]е й [[Аўганістан]]е
|Рэгіён                    = [[Іранскае ўзвышша]]
|Клясыфікацыя              = [[індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям'я]]
* [[індаіранскія мовы|Індаіранская галіна]]
** [[іранскія мовы|Іранская група]]
*** '''Авэстыйская мова'''
|Афіцыйная мова ў          = літургічная мова [[зораастрызм]]у
|Дапаможная мова ў         = 
|Рэгулюецца                = 
|Код па ISO 639-1          = ae
|Код па ISO 639-2(B)       = ave
|Код па ISO 639-2(T)       = ave
|Код па SIL                = 
|Выява                     = 
|Подпіс да выявы           = 
|Шырыня выявы              = 
}}
{{Арыі}}
'''Авэсты́йская мова''' (раней вядомая таксама як ''старажытнабактры́йская'' або ''зэ́ндзкая'') — адна з моваў усходняе падгрупы [[іранскія мовы|іранскае]] групы [[індаіранскія мовы|індаіранскае]] галіны [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскае]] сям’і моваў, вядомая як мова Авэсты — літургічных помнікаў [[зораастрызм]]у — ад якой мова й атрымала сучасна вядомую назву. Як лічыцца, арэал выкарыстаньня мовы ахопліваў прынамсі такія старажытныя рэгіёны як Сістан (Арахозія), [[Герат]], Мэрв і Бактрыя<ref>{{Кніга|аўтар = Michael Witzel.|частка = |загаловак = The home of the Aryans|арыгінал = |спасылка = http://www.people.fas.harvard.edu/~witzel/AryanHome.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Harvard University|год = |том = |старонкі = 10|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Яская культура — археалягічная культура на поўдні сучаснага [[Туркмэністан]]у пэрыяду 1500—1100 гг. да н.э., часта атаясамліваецца з раньняй культурай усходнеіранскіх народаў, апісаных у Авэсьце<ref>{{Кніга|аўтар = Mallory, J. P.|частка = Yazd culture|загаловак = Encyclopedia of Indo-European culture|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Fitzroy Dearborn Publishers|год = 1997|том = |старонкі = 653|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-1-884964-98-5|наклад = }}</ref>.

Статус авэстыйскае мовы як мовы набажэнстваў забясьпечыў мове трывалае выкарыстаньне цягам доўгага часу пасьля яе выміраньня. Гэтая акалічнасьць, а таксама шэраг лінгвістычных чыньнікаў дазваляе параўнаць мову з [[вэдыйская мова|вэдыйскай мовай]] — найстарэйшай з [[індаарыйскія мовы|індаарыйскіх моваў]], што захаваліся дагэтуль.

== Клясыфікацыя ==
Іранская група індаіранскае галіны моваў звычайна падзяляецца ў [[лінгвістыка|лінгвістыцы]] на дзьве падгрупы — усходне- й заходнеіранскую. Авэстыйская мова традыцыйна адносіцца да ўсходняе падгркпы іранскае групы, але некаторымі іншымі дасьледчыкамі падобны варыянт клясыфікацыі аспрэчваецца з прычыны разьвіцьця адрозьненьняў між усходне- ды захдонеіранскімі мовамі ўжо пасьля існаваньня авэстыйскае мовы.

Адначасова з гэтым, авэстыйская мова не адлюстроўвае тыповыя (паўднёва-)заходнеіранскія інавацыя, ужо прысутныя на той момант у старажытнапэрсыдзкай, таму ў гэтым разуменьні аднясеньне авэстыйскай да ўсходнеіранскіх моваў азначае толькі яе клясыфікацыю як не-заходнеіранскай<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=Eastern Iranian languages|арыгінал=|спасылка=http://www.iranicaonline.org/articles/eastern-iranian-languages|аўтар выданьня=|выданьне=Encyclopædia Iranica|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1996|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. У сваю чаргу, авэстыйская мова гістарычна разьвіла шэраг уласных інавацыяў, напрыклад, шыпячае вымаўленьне ў назоўніку ''aša'', супрацьпастаўленае першапачатковаму {{IPA|/rt/}}, якое захавалася ў старажытнапэрсыдзкай і [[санскрыт|санскрыце]] (''arta'' ды ''rta'' адпаведна). Іншыя лінгвісты мяркуюць, што авэстыйская мова, будучы роднаснай з старажытнапэрсыдзкай, якая належыць да (паўднёва-)заходнеіранскіх моваў,складае з гэтаю мовай г.зв. старажытнаіранскую групу<ref>{{Кніга|аўтар = Hoffmann, Karl.|частка = 3|загаловак = Avestan language|арыгінал = |спасылка = http://www.iranicaonline.org/articles/avestan-language|адказны = |выданьне = Encyclopedia Iranica|месца = London|выдавецтва = Routledge & Kegan Paul|год = 1989|том = |старонкі = 47-52|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Аднак на карысьць уваходжаньня авэстыйскае мовы ў склад усходнеіранскай падгрупы прыводзяцца такія аргумэнты як геаграфічная ўстаноўка Авэсты; сувязь эпічныхматываў Авэсты з усходнеіранскай эпічнай традыцыяй; традыцыя парсаў, што зьвязвае выступы [[Заратустра|Заратустры]]; некаторыя асаблівасьці мовы Авэсты, што зьвязваюць яе з усходнеіранскімі мовамі — сагдыйскай, харэзьмійскай.

Між тым, авэстыйская мова блізкароднасная старажытнапэрсыдзкай і, у некаторай ступені, таксама вэдыйскай мовам<ref>{{Кніга|аўтар = Hoffmann, K.|частка = Avestan language|загаловак = Encyclopaedia Iranica|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = ІІІ|старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Выказваюцца тэорыі, што мова магла быць блізкай дыялектам, якія пазьней палеглі ў аснову мовы [[пушту]]<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=Afghanistan vi. Paṧto|арыгінал=|спасылка=http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-vi-pasto|аўтар выданьня=|выданьне=Encyclopædia Iranica|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1983|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>.

== Гісторыя ==
Час існаваньня старажытнаіранскага дыялекту, які паслужыў асновай для авэстыйскае мовы, прыблізна адзначаецца пэрыядам другой паловы ІІ тыс. — першай паловы І тыс. да н.э.

Пэрыяд існаваньня авэстыйскае мовы прынята ўмоўна падзяляць на два этапы — стара- й раньнеавэстыйскую мовы. Раньнеавэстыйская мова не зьяўляецца вынікам эвалюцыі стараавэстыйскае мовы, паколькі два храналягічныя этапы адрозьніваюцца ня толькі паводле часу ўласнага існаваньня, але маюць таксама дыялектныя адрозьненьні; пры гэтым кожны авэстыйскі тэкст, незалежна ад яго прыналежнасьці да таго ці іншага храналягічнага этапу мовы, зьведваў уласныя зьмены.

Ужо напрыканцы IV — у пачатку VI стст. авэстыйская мова была мёртвай і выкарыстоўвалася толькі як мова набажэнстваў, але ў гэтай мове выкарыстоўваецца дагэтуль — парсамі ў Індыі й гебрамі ў [[Іран]]е.

== Пісьмовасьць ==
У ІІІ або IV стст. н.э. была распрацаваная ўласная сыстэма запісу авэстыйскае мовы, да гэтага часу мова перадавалася выключна вусным шляхам у літургічных мэтах. Тым ня менш, першая спроба пісьмовае фіксацыі ажыцьцяўленая каля 100 г. да н.э. — выкарыстоўваўся адзін з альфабэтаў на арамэйскай аснове, у якім не было сымбаляў для галосных, а сымбалі для зычных маглі перадаваць некалькі гукаў. Гэты тэкст не захаваўся да цяперашняга часу, шматлікія дасьледчыкі ўвогуле адмаўляюць ягонае існаваньне. Пры Сасанідах адбылася наступная кадыфікацыя Авэсты, яна скончылася ў канцы IV — пачатку VI стст. н.э.

Авэстыйскае пісьмо мела 53 сымбалі, якія запісваліся справа-налева. Сярод гэтых сымбаляў каля трыццаці зьяўляліся, за кошт даданьня разнастайных знакаў, варыяцыямі трынаццаці графэмаў пісьма пэглеві, якія вядомыя з зараастрыйскіх тэкстаў пэрыяду пасьля існаваньня Сасанідзкай імпэрыі. Гэтыя сымбалі, як і знакі пісьмовасьці пэглеві, ёсьць заснаванымі на сымбалях арамэйскага пісьма. Тым ня менш, некаторыя іншыя сымбалі, напрыклад знакі для галосных фанэмаў, паходзілі зь іншых сыстэмаў пісьмовасьці, у асноўным з [[грэцкі альфабэт|грэцкай]]. Некаторыя іншыя сымбалі, у прыватнасьці знакі прыпынку, зьяўляліся ўласным вынаходжаньнем мовы. Акрамя таго, у авэстыйскай пісьмовасьці зьмяшчаўся сымбаль, які ня меў уласнага гукавага адпаведніку — сымбаль для зычнага {{IPA|/l/}}, але гэты сымбаль выкарыстоўваўся для запісу тэкстаў на пазэндзе (адзін зь відаў пісьмовасьці для запісу зараастрыйскіх тэкстаў).

Авэстыйскае пісьмова засноўвалася на [[альфабэт]]ным прынцыпе; вялікая колькасьць пісьмовых помнікаў сьведчыць на карысьць таго, што ўладкаваньне пісьма ажыцьцяўлялася з мэтаю неабходнасьці перадачы вусных тэкстаў зь вялікай ступеньню фанэтычнае дакладнасьці. Правільнае вымаўленьне рэлігійных тэкстаў Авэсты да гэтага часу лічыцца важным фактарам выкананьня набажэстваў і да т.п. Вялікая колькасьць графэмаў і іх спалучэньняў тлумачылася неабходнасьцю адлюстраваньня розных пазыцыйных варыянтаў тых ці іншых фанэмаў.

Зараастрыйскія грамады [[Індыя|Індыі]] (найбуйнейшыя грамады прадстаўнікоў гэтае рэлігіі з тых, што захаваліся ў сьвеце) таксама выкарыстоўваюць для перадачы тэкстаў пісьмовасьці на аснове старажытнага індыйскага пісьма [[брагмі]]. Пачатак разьвіцьця падобных сыстэмаў запісу прыпадае на пэрыяд каля [[12 стагодзьдзе|ХІІ]] ст. і адзначаецца такімі помнікамі як Нэр’ясанг Дгавал ды іншымі творамі тагачасных багасловаў; гэтыя рукапісы зьяўляюцца сучасьнікамі захаваных пісьмовых помнікаў авэстыйскім пісьмом. На сёньняшні час авэстыйская мова часьцей за ўсё запісваецца пісьмом гуджараці, між іншым, гуджараці зьяўляецца традыцыйнаю моваю індыйскіх зараастрыйцаў. Некаторыя авэстыйскія літары, што ня маюць адпаведнага сымбалю, утвараюцца шляхам даданьня [[дыякрытычныя знакі|дыякрытычных знакаў]]: напрыклад, {{IPA|/z/}} у слове ''zaraϑuštra'' запісваецца як сымбаль для {{IPA|/j/}} з даданьнем кропкі ўнізе.

== Лінгвістычная характарыстыка ==
=== Фанэтыка, фаналёгія ===
Для [[фанэтыка|фанэтыкі]] авэстыйскае мовы ўласьцівае захаваньне звонкіх шыпячых [[зычны]]х і прысутнасьць сэрыі фрыкатываў у адрозьненьне ад сэрыі прыдыхальных у іншых іранскіх мовах. У гэтым артыкуле фанэтыка мовы апісваецца на ўзоры трансьлітарацыі авэстыйскае пісьмовасьці.

* '''Галосныя''':

: a ā ə ə̄ e ē o ō å ą i ī u ū

Ніжэй прадстаўлены сьпіс авэстыйскіх галосных, разьмеркаваных паводле іх месца артыкуляцыі. Справа — указаньне гуку паводле [[міжнародны фанэтычны альфабэт|IPA]], зьлева — адпаведны сымбаль для гэтага гуку ў авэстыйскай пісьмовасьці, трансьлітараваны лацінскім альфабэтам.

{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; text-align: center; font-size: 105%;"
| rowspan="2" | Тып
! colspan="2" | Пярэдняга<br/>шэрагу
! colspan="2" | Сярэдняга<br/>шэрагу
! colspan="2" | Задняга<br/>шэрагу
|-
! кароткія
! доўгія
! кароткія
! доўгія
! кароткія
! доўгія
|-
! Верхняга<br/>ўздыму
| i {{IPA|/i/}}
| ī {{IPA|/iː/}}
| colspan="2" | &nbsp;
| u {{IPA|/u/}}
| ū {{IPA|/uː/}}
|-
! Сярэдняга<br/>ўздыму
| e {{IPA|/e/}}
| ē {{IPA|/eː/}}
| ə {{IPA|/ə/}}
| ə̄ {{IPA|/əː/}}
| o {{IPA|/o/}}
| ō {{IPA|/oː/}}
|-
! Ніжняга<br/>ўздыму
| colspan="2" | &nbsp;
| a {{IPA|/a/}}<BR>
| ā {{IPA|/aː/}}
|
| å {{IPA|/ɒː/}}
|-
!Насавыя
| colspan="2"| &nbsp;
|ą {{IPA|/ã/}}
|
|colspan="2"|&nbsp;
|}

Падоўжаныя галосныя былі неістотнымі для сэнсаадрозьненьня, ''ē'', ''ə̄'', ''ō'' зьяўляліся толькі варыянтамі фанэмаў.

* '''Зычныя''':

: k g γ x xʷ č ǰ t d δ ϑ t̰ p b β f
: ŋ ŋʷ ṇ ń n m y w r s z š ṣ̌ ž h

Плыўныя ''y'' ды ''w'' на ўзор артаграфіі авэстыйскага пісьма часта транскрыбуюцца як ''ii'' ды ''uu'' адпаведна.

Ніжэй прадстаўленая табліца авэстыйскіх зычных, разьмеркаваных паводле іх месца артыкуляцыі. Справа — указаньне гуку паводле [[міжнародны фанэтычны альфабэт|IPA]], зьлева — сымбаль авэстыйскага пісьма для гэтага гуку, трансьлітараваны на [[лацінскі альфабэт]].

{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; text-align: center; font-size: 100%;"
|-
! Тып
! colspan="2" | Лябіяльныя
! colspan="2" | Зубныя
! colspan="2" | Альвэалярныя
! colspan="2" | Постальвэалярныя<br/>або палятальныя
! colspan="2" | Вэлярныя
! colspan="2" | Лябіявэлярныя
! Глётальныя
|-
! Насавыя
|
| m {{IPA|/m/}}
|
| n {{IPA|/n/}}
| colspan="2" |
|
| ń {{IPA|[ɲ]}}
|
| ŋ {{IPA|/ŋ/}}
|
| ŋʷ {{IPA|/ŋʷ/}}
|
|-
! Выбухныя
| p {{IPA|/p/}}
| b {{IPA|/b/}}
| t {{IPA|/t/}}
| d {{IPA|/d/}}
| colspan="2" |
| č {{IPA|/tʃ/}}
| ǰ {{IPA|/dʒ/}}
| k {{IPA|/k/}}
| g {{IPA|/ɡ/}}
| colspan="2" |
|
|-
! Фрыкатывы
| f {{IPA|/ɸ/}}
| β {{IPA|/β/}}
| ϑ {{IPA|/θ/}}
| δ {{IPA|/ð/}}
| s {{IPA|/s/}}
| z {{IPA|/z/}}
| š {{IPA|/ʃ/}}
| ž {{IPA|/ʒ/}}
| x {{IPA|/x/}}
| γ {{IPA|/ɣ/}}
| xʷ {{IPA|/xʷ/}}
|
| h {{IPA|/h/}}
|-
! Апраксыманты
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|
| y {{IPA|/j/}}
| colspan="2" |
|
| w {{IPA|/w/}}
|
|-
! Дрыжачыя
| colspan="2" |
|
| r {{IPA|/r/}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|
|}

Часам мяркуецца, што ў стараавэстыйскай мове {{IPA|[ð]}} ды {{IPA|[ɣ]}} зьяўляліся [[аляфон]]амі {{IPA|/θ/}}, {{IPA|/x/}} адпаведна.

З праіндаіранскага ''*-rt-'' у авэстыйскай мове разьвілася шыпячая ''š'', але ягоная рэалізацыя й [[фаналёгія|фаналягічны]] статус як адной ці дзьвюх [[фанэма]]ў застаецца нявысьветленым; умовы, пры якіх адбыўся гэты пераход, таксама застаюцца кепска акрэсьленымі. Напрыклад, у раньнеавэстыйскай раўназначна існавалі як ''ərəta''/''arəta'', якое было вытворным ад ''aša'', альбо, прыкладам, ''arəti'' ды ''aši'', ''aməša'' («бесьсьмяротны») і ''marəta'' («сьмяротны»). У некаторых выпадках падобныя зьмены адбываліся толькі ў раньнеавэстыйскай: напрыклад, раньн. ''pəšūm'', але ''pərətūm'' (Гаты). Абодва словы зьяўляюцца формамі [[вінавальны склон|вінавальнага]] склону назоўніку «мост», але ў раньнеавэстыйскай {{IPA|/r t/}} зноў паўстае ў [[назоўны склон|назоўным]] склоне. Некаторымі мовазнаўцамі лічыцца, што š ня несла ўласнае гукавае нагрузкі і ўяўляла сабою толькі адзін з спосабаў перадачы {{IPA|/rt/}}<ref>{{Кніга|аўтар = Miller, Gary D.|частка = 44|загаловак = rt-Clusters in Avestan|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Language|месца = |выдавецтва = |год = 1968|том = 2.1|старонкі = 274|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Іншыя пункты гледжаньня прапаноўваюць вэрсіі, паводле якіх ''š'' зьяўлялася вынікам няправільнага прачытаньня {{IPA|/r r/}} зь няпэўнай гукавай нагрузкай, але імаверна прадстаўляла глухі ''r''<ref>{{Кніга|аўтар = Gray, Louis H.|частка = 61|загаловак = On Avesta Š = ÁRT, Ṛ́T, ŌI = AI, and Å̄ = Ā(H)|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Journal of the American Oriental Society|месца = |выдавецтва = |год = 1941|том = 2|старонкі = 102-103|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Выказваліся меркаваньні, што ''š'' прадстаўляла ўласную фанэму, для якой Г. Мілер увёў сымбаль /Ř/, што, згодна з гіпотэзай, вызначаў {{IPA|[r̝̥]}} (параўн. з глухім аляфонам [[чэская мова|чэскага]] ''ř''). На думку Г. Мілера, ''-rt-'' аднаўлялася на пісьме, калі між {{IPA|/r/}} ды {{IPA|/t/}} існавала мяжа [[марфэма]]ў, і аўтар тэксту пра яе ведаў<ref>{{Кніга|аўтар = Miller, Gary D.|частка = 44|загаловак = rt-Clusters in Avestan|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Language|месца = |выдавецтва = |год = 1968|том = 2.1|старонкі = 274-275, 282|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

* '''Дыфтонгі''':

У авэстыйскай мове існаваў шэраг [[дыфтонг]]аў. {{IPA|/ai/}} сустракаўся пераважна ў адкрытым складзе, {{IPA|/au/}}, {{IPA|/au/}} — у закрытым.

* '''Склад''':

У мове колькасна пераважалі адкрытыя склады. У асноўным сустракаліся склады тыпу V, CV, радзей — CCV, дзе C — зычны, V — галосны. Адкрытыя склады гэтак жа частыя ў канцы слова, як і ў ягонай сярэдзіне. Закрытыя склады сустракаюцца ў любой пазыцыі.

* '''Марфаналягічныя чаргаваньні''':

Колькасныя чаргаваньні ў выглядзе гістарычнага чаргаваньня фанэмаў (агаласоўкі) выступаюць адным з дадатковых сродкаў іменнага й дзеяслоўнага словаўтварэньня й [[словазьмена|словазьмяненьня]] (у атэматычных парадыгмах як імя, так і дзеяслову). Чаргаваньне існуе ў каранёвым складзе (калі аснова каранёвая) і ў суфіксальным (калі аснова вытворная).

Існуе тры ступені чаргаваньня: слабая (або нулёвая), гуна (або поўная ці сярэдняя), урыдгі (або доўгая, узмоцненая). Кожнай клясе граматычных формаў прадпісваецца тая ці іншая ступень чаргаваньня. Гістарычна поўная ступень чаргаваньня існавала толькі ў [[націскн]]ой пазыцыі, слабая, адпаведна — у ненаціскной.

* '''Прасодыя''':

Авэстыйскае пісьмо не пакінула нейкіх пазначэньняў адносна [[тон (лінгвістыка)|тон]]у. Аднак сьлед меркаваць, што мова найбольш старажытных частак Авэсты мела тон. Напрыклад, у тэкстах Гатаў некаторыя доўгія склады лічацца ў мэтры за два склады, будучы за тымі, якія ў старыя часы мелі цыркумфлексны тон. У далейшым, імаверна, адбывалася абмежаваньне месца тону, неўзабаве ён зьнікнуў на карысьць сілавога націску.

=== Тыпалягічная характарыстыка ===

* '''Тып выражэньня граматычных значэньняў і характар мяжы між марфэмамі''':

Паводле тыпу выражэньня граматычных значэньняў авэстыйская мова адносіцца да [[сынтэтычныя мовы|сынтэтычных моваў]]. Граматычныя значэньні выражаюцца з дапамогаю [[флексія]]ў (у тым ліку ўнутраных у іменным скланеньні, што сталі вынікам пераўтварэньня ступеняў агаласовак у атэматычных формах). Парадак сьледаваньня марфэмаў зьяўляецца фіксаваным.

{|
|-
| '''zəm-e'''<br/>''зямля-SG.LOC''
|-
| на зямлі
|}
{|
|-
| ''pus-am''<br/>''вянок-SG.ACC''|| ''' bandaya-ta'''<br/>''завязаць.thematic-3.SG.Impf.Med''
|-
| завязала сабе вянок
|}

У авэстыйскай мове прысутнічае [[сэмантыка|сэмантычная]] фузія: каэтгорыя ліку (адзіночны, парны, множны) выражаецца ў імёнаў кумулятыўна з родам і склонам, а ў асабістых формах дзеясловаў — з станавым і віда-часвымі значэньнямі.

* '''Тып маркіраваньня''':

Як і ў прэдыкацыі, так іў іменнай групе маркіраваньне залежнаснае.

:* '''Іменная група'''

{|
|-
| '''puϑr-a'''<br/>''сын-SG.NOM''||  '''ahur-ahe'''<br/>''Агур-SG.GEN''
|-
| сын Агура
|}

:* '''Прэдыкацыя'''

{|
|-
| '''ārmaiti-š'''<br/>''Армаці-SG.NOM''|| ''' mainy-ū''<br/>'''дух-SG.INSTR''|| ''pərəsa-ite''<br/>''гутарыць.thematic-3SG.Praes.Med''
|-
| Армаці з духам гутарыць
|}

У дзеяслове выражаецца асоба дзейніку, што, тым ня менш, не зьяўляецца дастатковай падставай казаць пра двайное маркіраваньне ў прэдыкацыі.

* '''Тып ролевай кадыроўкі''':

Авэстыйская мова — мова намінатыўнага ладу. Склонам граматычнага суб’екту (дзейніку) зьяўляецца намінатыў, прамога дапаўненьня — акузатыў:

{|
|-
| '''kərəsasp-ō'''<br/>''Крсасп-SG.NOM''|| ''ǰana-t''<br/>''забіць.thematic-3SG.Impf.Act''|| '''snaviδk-əm'''<br/>''Снавідка-SG.ACC''
|-
| Крсасп забіў Снавідку
|}
{|
|-
| '''hāu'''<br/>''ён. NOM'' ||''xšaya-ta''<br/>''валадарыць.thematic-3.SG.Perf.Act''|| ''paiti''<br/>''у''|| ''būm-īm''<br/>''зямля-SG.ACC''
|-
| ён валадарыў на зямлі
|}
{|
|-
| '''y-ō'''<br/>''які [каторы]-SG.NOM'' ||''nōit''<br/>''NEG''|| ''pasčaē-ta''<br/>''спаць.athematic-3.SG.Perf.Act''
|-
| які ня спаў
|}

* '''Базавы парадак словаў''':

Парадак словаў простага сказу адносна вольны. Базавым парадкам зьяўляецца [[SOV]] — дзейнік-дапаўненьне-выказьнік. Сувязь словаў у сказе вызначаецца паводле іх марфалягічных прыкметаў:

{|
|-
| ''mē''<br/>''я. DAT''|| ''' pita'''<br/>''бацька''|| '''draonō'''<br/>''дзеля. SG.ACC''|| '''frə̄rənao-t'''<br/>''даць.athematic-3SG.Impf.Act''
|-
| бацька мне дзелю даў
|}

=== Марфалёгія, сынтаксіс ===

* '''Часьціны мовы''':

У авэстыйскай мове вылучаюцца наступныя сэмантычна-граматычныя разрады словаў: назоўнік і прыметнік, лічэбнік, прыслоўе, займеньнік, дзеяслоў; службовыя часьціны мовы: часьціны-прыназоўнікі-пасьлялогі, злучнікі, часьціцы — сьцьвярджальныя, адмоўныя, эмфатычныя.

Паводле спэцыфічных парадыгмаў вылучаюцца дзеясловы, назоўнікі й прыметнікі, асабістыя й неасабістыя займеньнікі. Назоўнікі й прыметнікі на [[марфалёгія (лінгвістка)|марфалягічным]] узроўні характарызуюцца аднымі й тымі ж катэгорыямі: роду, ліку, склону, на [[сынтаксіс|сынтаксічным]] — залежнасьць катэгорыі роду ў прыметнікаў. Да прыметнікаў па фармальных прыкметах можна аднесьці парадкавыя лічэбнікі, якія маюць агульныя зь імем парадыгмы скланеньня (напрыклад, лічэбнік «першы» ўзыходзіць да прыметніку ''fra-tara-'' — «пярэдні»).

Асабістыя формы дзеяслову адзначаюцца катэгорыямі асобы, ліку, ладу, стану, віда-часавай сыстэмай. Неасабістыя формы дзеяслову прадстаўленыя аддзеяслоўнымі імёнамі (дзеепрыметнік, інфінітыў) і характарызуюцца як дзеяслоўнымі, так і іменнымі катэгорыямі.

* '''Іменныя катэгорыі''':

У авэстыйскай мове фіксуецца тры роды: мужчынскі, жаночы й ніякі. Роды выражаюцца або супрацьпастаўленьнем тыпаў асноваў або супрацьпастаўленьнем тыпаў флексіяў, у атэматычных назоўнікаў і прыметнікаў — таксама супрацьпастаўленьнем моцных і слабых формаў (каранёвых агаласовак). Супадзеньне формаў намінатыву-акузатыву ў адзіночным ліку ў імёнаў ніякага роду ў процілегласьць імёнам мужчынскага й жаночага родаў можна разглядаць як адлюстраваньне супрацьпастаўленьня паводле адушаўлёнасьці/неадушаўлёнасьці.

Склонавыя значэньні фармальна выражаюцца флексіяй і пры дапамозе службовых словаў (прыназоўнікаў/пасьлялогаў) у спалучэньні з склонавымі формамі. Сярод склонаў выяўляюцца [[назоўны склон|назоўны]], [[родны склон|родны]], [[давальны склон|давальны]], [[вінавальны склон|вінавальны]], [[творны склон|творны]], [[мясцовы склон|мясцовы]], [[адкладальны склон|адкладальны]] й [[клічны склон|клічны]] склоны. Захоўваецца гістарычнае супрацьпастаўленьне тэматычнага ды атэматычнага тыпаў скланеньня: супрацьпастаўленьне некаторых склонавых канчаткаў; сталы характар гукавага аблічча тэматычнай асновы ў парадыгме скланеньня, чаргаваньне ступеняў агаласовак у атэматычным тыпе.

{| class="wikitable"
|-
!rowspan="2"| Склон
!colspan="3"| Звычайны канчатак
!colspan="3"| a-аснова (м.р./н.р.)
|-
! Адз.л. !!П.л. !! Мн.л. !! Адз.л.!!П.л.!! Мн.л.
|-
| '''Назоўны'''
| -s || -ā || -ō (-as), -ā || -ō (yasn-ō) || -a (vīr-a) || -a (-yasna)
|-
| '''Клічны'''
| - || -ā || -ō (-as), -ā || -a (ahur-a) ||-a (vīr-a) || -a (yasn-a), -ånghō
|-
| '''Вінавальны'''
| -em || -ā || -ō (-as, -ns), -ā || -em (ahur-em) || -a (vīr-a) || -ą (haom-ą)
|-
| '''Творны'''
| -ā || -byā || -bīš || -a (ahur-a) || -aēibya (vīr-aēibya) || -āiš (yasn-āiš)
|-
| '''Давальны'''
| -ē || -byā || -byō (-byas) || -āi (ahur-āi) || -aēibya (vīr-aēibya) || -aēibyō (yasn-aēibyō)
|-
| '''Адкладальны'''
| -at || -byā || -byō || -āt (yasn-āt) || -aēibya (vīr-aēibya) || -aēibyō (yasn-aēibyō)
|-
| '''Родны'''
| -ō (-as) || -å || -ąm || -ahe (ahur-ahe) || -ayå (vīr-ayå) || -anąm (yasn-anąm)
|-
| '''Мясцовы'''
| -i || -ō, -yō || -su, -hu, -šva || -e (yesn-e) || -ayō (zast-ayō) || -aēšu (vīr-aēšu), -aēšva
|-
|}

* '''Дзеяслоўныя катэгорыі''':

Вылучаюцца два станы: актыўны (пераходны — дзеяньне не для сябе) і мэдыяльны (дзеяньне для сябе). Формы з пасіўным значэньнем сустракаюцца ў аорысьце, таксама загаднае значэньне выражаецца пры дапамозе актыўных дзеепрыметнікаў пэрфэкту.

Катэгорыя віду складаецца з супрацьпастаўленьня трох тыпаў асноваў: прэзэнтнай (працяглае, шматразовае дзеяньне), аорыстнай (скончанае, аднаразовае, імгненнае дзеяньне) і пэрфэктнай (выніковасьць дзеяньня).

Катэгорыя часу другарадная ў дачыненьні да катэгорыі віду. Часавыя значэньні выяўляюцца толькі ў дзеепрыметніках (будучага, цяперашняга, мінулага часоў) і ў формах індыкатыву (цяперашні, мінулы, перадмінулы час), астатнія лады — пазачасовыя. У асабістых формах дзеяслову катэгорыя часу выражаецца супрацьпастаўленьнем асноваў (ад аорыстнай і пэрфэктнай — аорыст, пэрфэкт, плюсквампэрфэкт) і асабістых канчаткаў (першасныя — цяперашні час ад прэзэнтнай асновы, другасныя — імпэрфэкт, аорыст (сыгматычны, асыгматычны), плюсквампэрфэкт ад усіх тыпаў асноваў).

У катэгорыі ладу адзначаюцца абвесны, загадны, умоўны лады, аптатыў, ін’юнктыў.

=== Лексыка ===
Абсалютная большасьць [[лексыка|лексыкі]] авэстыйскае мовы мае агульнаарыйскае (індаіранскае) паходжаньне, на сынхронным узроўні цяжка выявіць запазычваньні зь іншых іранскіх моваў. Некаторыя дасьледчыкі схільныя бачыць у шэрагу ўласных імёнаў Гатаў антрапонімы [[скіфы|скіфскага]] паходжаньня.

У сваю чаргу, авэстыйская мова ўзбагаціла лексыку іншых народаў, што вызнавалі зараастрызм. У сучаснай [[пэрсыдзкая мова|пэрсыдзкай мове]] некаторыя словы маюць авэстыйскае паходжаньне (آتش āteš «агонь» з авэст. ātarš, بهشت behešt «рай» з авэст. vahišta- (ahu-) «найлепшы (сьвет)»).

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = Beekes, Robert S. P.|частка = |загаловак = A Grammar of Gatha-Avestan|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Leiden|выдавецтва = Brill|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 90-04-08332-4|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Hoffmann, Karl; Forssman, Bernhard.|частка = |загаловак = Avestische Laut- und Flexionslehre|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft 84|месца = |выдавецтва = Institut fur Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck|год = 1996|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 3-85124-652-7|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Виноградова С. П.|частка = Авесты язык|загаловак = Языки мира: Иранские языки|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Восточноиранские языки|месца = {{М.}}|выдавецтва = ИНДРИК|год = 2000|том = ІІІ|старонкі = 10-38|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Соколов С. Н.|частка = |загаловак = Авестийский язык|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Издательство восточной литературы|год = 1961|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Кніга|аўтар = Kellens, Jean.|частка = |загаловак = Avestan syntax|арыгінал = |спасылка = http://www.iranicaonline.org/articles/avestan-language-4-syntax|адказны = |выданьне = Encyclopedia Iranica, 3/sup|месца = London|выдавецтва = Routledge & Kegan Paul|год = 1990|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Skjærvø, Prod Oktor.|частка = |загаловак = Old Avestan|арыгінал = |спасылка = http://www.fas.harvard.edu/~iranian/OldAvestan/|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = fas.harvard.edu|год = 2006|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Skjærvø, Prod Oktor.|частка = |загаловак = Introduction to Young Avestan|арыгінал = |спасылка = http://www.fas.harvard.edu/~iranian/Avesta/|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = fas.harvard.edu|год = 2006|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* [http://www.fas.harvard.edu/~iranian/Avesta/index.html П. О. Шэрвё, курс раньнеавэстыйскае мовы]{{ref-en}}, fas.harvard.edu
* [http://www.fas.harvard.edu/~iranian/OldAvestan/index.html П. О. Шэрвё, курс стараавэстыйскае мовы]{{ref-en}}, fas.harvard.edu
* [Навучальны дапаможнік авэстыйскае мовы]{{ref-en}}, avesta.org
* [Азнаямляльныя матэрыялы па мове, слоўнікі]{{ref-en}}, avesta.org
* [Корпусы тэкстаў на мове лацінскай трансьлітарацыяй]{{ref-en}}, TITUS

{{Іранскія мовы}}

[[Катэгорыя:Іранскія мовы]]
[[Катэгорыя:Мовы набажэнстваў]]