Прагляд крыніцы для Яўстах Тышкевіч

{{Шляхціч
|Імя                 = Яўстах Тышкевіч
|Лацінка             = Jaŭstach Tyškievič
|Поўнае імя          =
|Партрэт             = Jaŭstach Tyškievič. Яўстах Тышкевіч (J. Lafosse, 1854).jpg
|Шырыня партрэту     =
|Подпіс партрэту     = Яўстах Тышкевіч
|Герб                = POL COA Leliwa.svg
|Шырыня гербу        = 
|Подпіс гербу        = Герб [[Ляліва]]
|Пасады              =
|Пачатак пэрыяду     =
|Заканчэньне пэрыяду =
|Папярэднік          =
|Наступнік           =
|Імя пры нараджэньні =
|Нарадзіўся          = 
|Месца нараджэньня   = 
|Памёр               =
|Месца сьмерці       =
|Род                 = [[Тышкевічы]]
|Бацька              = [[Піюс Тышкевіч]]
|Маці                = Аўгуста з [[Плятэры|Плятэраў]]
|Жонка               =
|Дзеці               =
|Рэлігія             =
|Рэгаліі             =
|Колер               =
|Колер загалоўку     =
}}
'''Яўстах Тышкевіч''' (18 красавіка 1814, [[Лагойск]] — 8 верасьня 1873) — беларускі археоляг, гісторык, этнограф, краязнаўца, музэязнаўца; адзін з заснавальнікаў беларускай навуковай [[археалёгія|археалёгіі]]<ref>[[Дьзмітры Караў|Дзмітрый Караў]]. Тышкевіч Яўстафій Піевіч // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 680.</ref>. Ганаровы чалец [[Санкт-Пецярбург|Пецярбурскай]] акадэміі навук, чалец [[Данія|Дацкага]] таварыства аматараў паўночных старажытнасьцяў, [[Стакгольм]]скай Каралеўскай акадэміі выяўленчага мастацтва і старажытнасьцяў, [[Лёндан]]скага археалягічнага інстытуту.

== Сям’я ==
[[Файл:11-year old Eustachy Tyszkiewicz.jpg|значак|Я. Тышкевіч, 1825 г.]]

З [[лагойск]]ай лініі роду [[Тышкевічы|Тышкевічаў]], сын [[Піюс Тышкевіч|Піюса]] (1756—1858) і Аўгусты з [[Плятэры|Плятэраў]], малодшы брат [[Канстантын Тышкевіч|Канстантына]]. Граф на [[Лагойск]]у і [[Бярдычаў|Бярдычаве]].

Бацька Яўстаха поруч з эканамічнымі клопатамі пра графства шмат рабіў дзеля памнажэньня культурнай спадчыны радавога Лагойску: пісаў сямейную хроніку, папоўніў мастацкую галерэю і бібліятэку, граў на скрыпцы і флейце, арганізоўваў камэрныя й сольныя канцэрты, быў выдатным разьбярам па дрэве і адмысловым інкрустатарам, дапамагаў сваім сынам Яўстаху і Кастусю ў іх навуковых пошуках. Паводле сьведчаньня сучасьнікаў, у тагачаснай Лагойскай галерэі было больш за 200 карцін італьянскага жывапісу, вялікі збор этрускіх вазаў, больш за 1000 мэдалёў і манэтаў, мноства старадаўніх рукапісаў і мапаў, старажытныя крыжы, кальчугі, шчыты, мячы, дзіды, бердышы, калекцыя льняных вырабаў [[Лагойская ткацкая фабрыка|Лагойскай фабрыкі]]. Удзячнасьцю і прызнаньнем яго заслуг у навуцы было абраньне ў 1856 годзе П. Тышкевіча ў 42-гадовым веку ганаровым чальцом [[Віленская археалягічная камісія|Віленскай археалягічнай камісіі]] (выпадак унікальны). Расповеды бацькі былі першай школай гістарычнага выхаваньня сыноў.

== Юнацтва. Пачатак кар’еры й навуковае дзейнасьці ==
[[Файл:Jaŭstach Tyškievič. Яўстах Тышкевіч (W. Strauss, 1858).jpg|значак|Я. Тышкевіч. У. Штраўс, 1858 г.]]

З 1824 году навучаўся ў [[Вільня|Віленскай]] гімназіі пад апекай прафэсараў унівэрсытэту Я. Вашкевіча й К. Асмалоўскага. Перапыніўшы тут навучаньне, у 1831 годзе скончыў [[Менск]]ую гімназію. Потым амаль 2 гады вучыўся самастойна, «дабіраючы» веды ў пецярбурскіх бібліятэках.

З 1833 году служыў у Ордэнскім капітуле канцылярыі [[Вільня|віленскага]], потым [[кракаў]]скага генэрал-губэрнатара. У 1835—1840 гадох на службе ў губэрнскіх управах Вільні, [[Харкаў|Харкава]] і Менску. З 1840 году ганаровы апякун школаў, а з 1844 году [[маршалак павятовы|маршалак]] шляхты [[Барысаў]]скага павету<ref>[[Дьзмітры Караў|Дзмітрый Караў]]. Тышкевіч Яўстафій Піевіч // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 680—681.</ref>, на свае сродкі збудаваў у [[Барысаў|Барысаве]] павятовую вучэльню; у 1848—1854 гадах — куратар [[Менск]]ай гімназіі. Але асноўным яго заняткам была навука. З 1837 году ён кожнае лета дасьледаваў курганы на [[Лагойск|Лагойшчыне]], [[Барысаў]]шчыне, [[Менск|Меншчыне]], у [[Друцк]]у, [[Ліда|Лідзе]], [[Крэва|Крэве]], [[Мір]]ы, [[Гальшаны|Гальшанах]] і іншых.

Не зважаючы на свае графскія тытулы, браты Яўстах і Канстантын, а часам і бацька, бралі ў рукі рыдлёўкі і з дапамогай навакольных сялянаў раскопвалі старажытныя [[курган]]ы. Часам, пераапрануўшыся ў простае сялянскае адзеньне, яны хадзілі па вясковых хатах, каб паслухаць і запісаць народныя песьні, легенды, паданьні, шчырую гутарку сялянаў пра побыт, узяць удзел у абрадах. Захоплены загадкамі старажытнага сьвету, Я. Тышкевіч вырашыў грунтоўна разабрацца ў тыпах гістарычных помнікаў на роднай зямлі і высьветліць, ці ёсьць у іх заканамернасьць і сувязь з культурай плямён, што некалі жылі на [[Беларусь|Беларусі]]. Гэта захапленьне [[археалёгія]]й прыйшло да яго ў 20-гадовым веку.

== Дасьледаваньне крывіцкіх курганоў ==
[[Файл:Jaŭstach Tyškievič. Яўстах Тышкевіч (A. Śviajkoŭski, 1865).jpg|міні|Я. Тышкевіч. А. Сьвяйкоўскі, каля 1865 г.]]

Як і большасьць археолягаў, свае дасьледаваньні пачаў з [[курган]]оў. Іхныя раскопкі напачатку вёў траншэйным спосабам. Але хутка пераканаўся ў беспэрспэктыўнасьці такога мэтаду і пачаў выкарыстоўваць перакрыжаваны спосаб дасьледаваньня. Раньнія яго публікацыі былі пераважна апісальнымі. Пазьней набыты досьвед даваў упэўненасьць у аналізе высноваў і ацэнак. Паводле самых, здавалася, нязначных дэталяў пахавальнага абраду вызначаў час узьнікненьня помніка, а паводле знаходак у пахаваньнях даваў характарыстыку старажытнай эпохі. Накоплены матэрыял і досьвед дазволілі Я. Тышкевічу выкарыстоўваць параўнальна-тыпалягічны мэтад, які пазьней быў удасканалены й узбагачаны.

У выніку дасьледаваньняў сотняў [[крывічы|крывіцкіх]] курганоў і аналізу іх пахавальнага інвэнтару першым адзначыў іх этнавызначальныя прыкметы — скроневыя кольцы ў жанчын. Тым самым даў ключ для вызначэньня тэрыторыі расьсяленьня крывічоў. Аналіз пахавальнага інвэнтару дазволіў зрабіць высновы і пра гандлёвыя зьвязкі крывічоў з аддаленымі землямі, дзе [[рамяство]] было на больш высокім узроўні; што мясцовае насельніцтва забясьпечвала жалезам ня толькі сябе, але і вывозіла яго; што мясцовыя прылады працы і вырабы былі на ўзроўні тагачасных вырабаў суседніх краінаў. А з гэтага вынікала, што ў часы так званай «ваеннай дэмакратыі» тут не было таго барбарства, пра якое сьцьвярджалі некаторыя гісторыкі. Канстатуючы багаты і бедны інвэнтар курганных пахаваньняў, зрабіў выснову пра сацыяльную няроўнасьць тагачаснага грамадзтва.

== Доказ адзінства паходжаньня беларусаў, летувісаў і латышоў ==
[[Файл:Jaŭstach Tyškievič. Яўстах Тышкевіч (J. Lafosse, 1856).jpg|значак|Я. Тышкевіч, J. Lafosse, 1856 г.]]

Аналізуючы пахавальны абрад [[славяне|славянаў]] і іх суседзяў ([[летувісы|летувісаў]], [[латышы|латышоў]]), прыйшоў да высновы пра іх блізкасьць (трупаспаленьне, падабенства інвэнтару і яго разьмяшчэньне). Гэтыя высновы, падмацаваныя пазьнейшымі археалягічнымі дасьледаваньнямі, і сёньня зьяўляюцца пануючай думкай пра адзінства паходжаньня [[славяне|славянскай]] і [[балты|балцкай]] культураў на [[Беларусь|Беларусі]].

Тэрмін «[[гарадзішча (археалягічны аб'ект)|гарадзішча]]» і вытворныя ад яго (''гарадок, гародня, горад'') лічыў славянскімі і выказаў думку, што самі гарадзішчы не абавязкова зьяўляюцца абарончымі ўмацаваньнямі, а хутчэй абрадавымі. Замкі лічыў абарончымі аб’ектамі і іх этымалёгію выводзіў ад слова «замыкаць».

Зрабіў дэталёвае апісаньне каменных прыладаў працы і ў дадатку да кнігі «''Археалягічныя дасьледаваньні''» зьмясьціў іх малюнкі. У 1842 годзе выдаў кнігу «''Погляд на крыніцы мясцовай археалёгіі, або Апісаньне некаторых помнікаў старажытнасьцяў у Заходніх губэрнях Расейскай дзяржавы''».

== Навучаньне ў замежжы ==
[[Файл:Jaŭstach Tyškievič. Яўстах Тышкевіч (1874).jpg|міні|Я. Тышкевіч. З асабістым подпісам, 1874 г.]]

Каб папоўніць свае веды ў старажытнай гісторыі й пазнаёміцца з мэтадамі дасьледаваньняў замежных калег у археалёгіі, у 1843 годзе накіраваўся на стажыроўку ў [[Данія|Данію]], [[Фінляндыя|Фінляндыю]], [[Швэцыя|Швэцыю]]. Гэта быў першы і адзіны выпадак у 1-й палове XIX стагодзьдзя, калі беларускі навуковец-археоляг паехаў за мяжу пераймаць досьвед калег. Мэтад вядомага дацкага археоляга К. Томсэна падзелу старажытнасьцяў на тры эпохі-вякі ([[Каменны век|каменны]], [[Бронзавы век|бронзавы]], [[Жалезны век|жалезны]]) Я. Тыўкевіч узяў на ўзбраеньне пры сваіх дасьледаваньнях і пры сыстэматызацыі старажытнасьцяў у [[Лагойск]]ім музэі (з 1842 году), а пазьней і ў [[Вільня|Віленскім]] музэі старажытнасьцяў. Вынікам паездкі за мяжу была яго своеасаблівая кніга-справаздача «[[Лісты пра Швэцыю]]» (т. 1—2, 1846).

== Па вяртаньні ==
Па вяртаньні з замежжа, выдаў працу «''Археалёгія ў Літве''» (1872), у якой акрэсьліў шырокі абсяг для дасьледаваньняў помнікаў Літвы (Беларусі).

Вынікам дзейнасьці Я. Тышкевіча на [[Барысаў]]шчыне было грунтоўнае «''Апісаньне Барысаўскага павета…''» (1847). Для гэтай кнігі ён некалькі гадоў зьбіраў першакрыніцы па [[гісторыі]], [[геаграфія|геаграфіі]], [[этнаграфія|этнаграфіі]], [[літаратура|літаратуры]], [[мастацтва|мастацтве]], [[археалёгія|археалёгіі]], [[тапаніміка|тапаніміцы]], [[фальклёр]]ы, шукаў памочнікаў-суаўтараў. Сярод іх былі К. Адамовіч, П. Чачот, З. Далэнга-Хадакоўскі, Ф. Чаховіч, В. Твардоўскі, Я. Ваньковіч, К. Тышынскі, В. Гарноўскі і, вядома, брат Канстантын. Амаль 10 гадоў ён ствараў гэту ўнікальную краязнаўчую кнігу, дзе кожны факт, кожная дата вывераныя, дабрасумленна прааналізаваныя й аргумэнтаваныя.

== Дасьледаваньні ў галіне фальклёру ==
[[Файл:Vilnia, Rosy, Jaŭstach Tyškievič. Вільня, Росы, Яўстах Тышкевіч (K. Piastuškievič, 1882) (2).jpg|значак|Магіла Я. Тышкевіча, 1882 г.]]

Працуючы ў галіне археалёгіі, этнаграфіі й краязнаўства, грунтоўна займаўся й [[фальклёр]]ам. Пры апісаньні вясельля, абрадаў ([[Дзяды]], [[Каляды (сьвята)|Каляды]], [[Радаўніца]], [[Спас]]) і ўсяго цыкля гаспадарчага гадавога календара ліцьвінаў імкнуўся растлумачыць сувязь паганскіх абрадаў, элемэнты якіх замацаваліся і ў хрысьціянскіх вераваньнях. Малюючы народныя ўрачыстасьці, падкрэсьліваў, што багатае духоўнае жыцьцё літоўскага (беларускага) селяніна часта не супадае з матэрыяльным. У запісах Я. Тышкевіча сабрана каля 450 прымавак і прыказак. Ён сьцьвярджаў: «''Народная паэзія дае нам магчымасьць пазнаць пачуцьці народа, а прымаўкі — пазнаёміцца зь яго розумам''». Падборкі літоўскіх прымавак і прыказак з камэнтарамі навукоўцаў неаднаразова зьмяшчаў у часопісе «''Biblioteka Warszawska''». Трапнымі літоўскімі прымаўкамі й прыказкамі, легендамі й паданьнямі праілюстраваў і сваю кнігу «''Ўзоры хатняга сумеснага жыцьця ў Літве''» (1844, дапрацаваны варыянт у 1864 годзе), дзе выклаў свае погляды на культуру шляхты ранейшых стагодзьдзяў.

У кнізе «''Нашы краі''» зьмясьціў нарыс пра магната [[Радзівіл]]а. У 1850 годзе ён выдаў у [[Вільня|Вільні]] працу «''Археалягічныя дасьледаваньні помнікаў мастацкіх рамёстваў і да т. п. у старажытнай Літве й Літоўскай Русі''». З 1847 году працаваў у [[Менск]]у як чалец камісіі па зборы й выданьні старажытных актаў, грамат і прывілеяў XVI—XVIII стагодзьдзяў гарадоў [[Менск]]ай губэрніі. У 1855 годзе арганізаваў і ўзначаліў [[Вільня|Віленскую]] археалягічную камісію.

== Музэй літоўскай археалёгіі ў Вільні ==
Запаветнай марай Я. Тышкевіча было стварыць у цэнтры беларускага краю — [[Вільня|Вільні]] першы грунтоўны музэй старажытнасьцяў на аснове экспанатаў, сабраных у [[Лагойск]]ім археалягічным музэі. У 1845 годзе частку сваёй лагойскай калекцыі ён перавёз у Вільню пад выглядам выставы, якую пасьля ператварыў у прыватны музэй, а потым, з дазволу ўладаў, — у музэй, што разьмясьціўся ў старажытнай залі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]]. Яго абралі старшынём гэтага музэю.

Музэй актыўна папаўняўся экспанатамі зь [[Менск]]у, [[Магілёў|Магілёва]], [[Віцебск]]у, [[Ворша|Воршы]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Крэва]], [[Ліда|Ліды]], [[Пінск]]у, [[Браслаў|Браслава]], [[Паставы|Паставаў]] і іншых. Я. Тышкевіч ахвяраваў музэю сваю бібліятэку (3 тыс. кніг) і разам з братам Канстантынам — археалягічную калекцыю з 2 тыс. адзінак. За 2 гады калекцыя музэю дасягнула 10 тыс. экспанатаў.

[[Файл:Rossa-Eustachy Tyszkiewicz.JPG|міні|Магіла Я. Тышкевіча]]

У 1856 годзе музэй афіцыйна адкрыўся. Каталёг музэю рыхтаваў К. Кіркор. Навуковая грамадзкасьць, прызнаючы заслугі Яўстаха Тышкевіча, абрала яго ганаровым чальцом Пецярбурскай імпэратарскай акадэміі навук. Але казённая адміністрацыя, напалоханая вызваленчым [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньнем 1863—1864 гадоў]], пачала разглядаць музэй як адзін з цэнтраў «''польскай інтрыгі''», і на загад генэрал-губэрнатара [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёва-Вешальніка]] ён быў афіцыйна забаронены ў 1864 годзе. Спыніла дзейнасьць і [[Віленская археалягічная камісія]]. «Шкодныя» экспанаты музэю адпраўлялі ў [[Масква|Маскву]]. Я. Тышкевіч, вызвалены ад усіх пасад, абражаны й зьняважаны, у 1865 годзе пакінуў [[Вільня|Вільню]]. Пазьней, дзякуючы намаганьням беларускага археоляга [[Іван Луцкевіч|І. Луцкевіча]], частку збораў Я. Тышкевіча адшукалі, яна апынулася ў фондзе [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускага музэю ў Вільні]] (1921—1945).

== Апошнія гады жыцьця ==
Я. Тышкевіч перапісваўся з многімі выдатнымі дзеячамі краю, у тым ліку з паэтам і ўсходазнаўцам А. Ходзькам (Барэйкам), А. Кіркорам. У канцы жыцьця ён стварыў альбом «''Магілы сямейства Тышкевічаў''», выдадзены асобнай кнігай у 1873 годзе ў Вільні. Зь літаратурных твораў Я. Тышкевіча захаваліся вершы, стылізаваныя пад фальклёр, аповесьць «''Нашы краі''» (1871), успаміны пра В. Ваньковіча, Я. Рустэма, І. Ходзьку і інш. У рукапісах засталіся яго працы «''Зельнік барысаўскіх ваколіц''», «''Матэрыялы да нашай гісторыі''», асобныя матэрыялы па археалёгіі, збор дакумэнтаў і інш. Як запавет чытаюцца словы навукоўца: «''Абавязак кожнага адукаванага й ўлюбёнага ў свой край чалавека — старацца растлумачыць усё, што падпала пад сумненьне й складае матэрыял для айчыннай гісторыі. Здагадвацца, шукаць, а адкрытае перадаваць людзям — значыць падаваць руку дапамогі тым, хто прысьвяціў жыцьцё сваё й здароўе навукам для дабра грамадзкага''». Памёр у [[Вільня|Вільні]]. Пахаваны на [[Могілкі Росы|могілках Росы]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* [[Генадзь Каханоўскі|Каханоўскі Г.]], Каханоўскі А. [https://web.archive.org/web/20090825063522/http://knihi.com/historyja/tyskievic.html Руплівец нашай старасветчыны] — Мн.: Навука і тэхніка, 1991. {{ISBN|5-343-00670-1}}.

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Тышкевіч, Яўстах}}
[[Катэгорыя:Тышкевічы|Яўстах]]
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Лагойску]]
[[Катэгорыя:Беларускія археолягі]]
[[Катэгорыя:Беларускія гісторыкі]]
[[Катэгорыя:Беларускія этнографы]]
[[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]]
[[Катэгорыя:Пахаваныя на могілках Росы]]