Прагляд крыніцы для Тэўтонскі ордэн

{{Вайсковае падразьдзяленьне
|назва               = Тэўтонскі ордэн
|арыгінальная назва  = Ordo domus Sanctæ Mariæ Theutonicorum Hierosolymitanorum
|выява               = [[Файл:Insignia Germany Order Teutonic.svg|150пкс]]
|подпіс выявы        = Герб Тэўтонскага ордэна
|гады                = каля 1190 — наш час
|краіна              = 
|краіны              = 
|падпарадкаваньне    = [[Папа]], [[Імпэратары Сьвятой Рымскай Імпэрыі]]
|у складзе           = 
|тып                 = Каталіцкі рэлігійны ордэн<br />(1192—1929 вайсковы ордэн)
|уключае ў сябе      = 
|роля                = 
|ролі                = 
|памер               = каля 1000
|камандная структура = 
|разьмяшчэньне       = Акра (1192—1291)<br />[[Вэнэцыя]] (1291—1309)<br />[[Мальбарк]] (1309—1466)<br />Кёнігсберг (1466—1525)<br />Бад Мергентхайм (1525—1809)<br />[[Вена]] (1809 — наш час)
|мянушка             = Нямецкі Ордэн
|мянушкі             = 
|заступнік           = 
|заступнікі          = [[Багародзіца]], Сьвятая Альжбэта Вугорская ды Сьвяты Георгі Перамоганосец
|дэвіз               = «Дапамагаць — Абараняць — Вылечваць»
|колеры              = белая мантыя з чорным крыжам
|марш                = 
|талісман            = 
|узбраеньне          = 
|войны               = 
|бітвы               = [[Лядовае пабоішча]], [[Грунвальдзкая бітва]]
|знакі ўзнагароды    = 
|дзейны камандзір    = [[Бруна Плятэр]]
|вядомыя камандзіры  = [[Конрад фон Юнгінген]]
}}
'''Тэўто́нскі о́рдэн''', '''Ордэн тэўтонскіх рыцараў шпіталя Сьвятой Марыі ў Ерусаліме''' ({{мова-de|Deutscher Orden}}) — рыма-каталіцкая арганізацыя, якая пачала сваю дзейнасьць ад канца XII стагодзьдзя ў [[Палестына|Палестыне]]. Існуе на сёньняшні дзень у форме царкоўнай арганізацыі.

Паўстаў як нямецкі духоўна-рыцарскі ордэн ў 1190 у Акры, дзе пілігрымы зь [[Любэк]]у і [[Брэмэн]]а стварылі шпіталь, які неўзабаве перайшоў пад патранаж нямецкай царквы Сьвятой Марыі ў [[Ерусалім]]е.

У 1198 годзе крыжакі імпэратара Гэнрыха VI пераўтварылі шпітальнае брацтва ў рыцарскі ордэн і сталі прымаць да сябе толькі немцаў. Да 1291 году рэзыдэнцыя ордэна знаходзілася ў Акры, а пасьля падзеньня гораду — у Вэнэцыі. Тым часам распалілася варожасьць паміж Тэўтонскім Ордэнам і двума іншымі рыцарскімі ордэнамі: [[Тампліеры|тампліерамі]] і [[Мальтыйскі ордэн|Мальтыйскім ордэнам]] (гасьпітальерамі). У пачатку 13 стагодзьдзя Тэўтонскі Ордэн перанёс сваю дзейнасьць ва Ўсходнюю Эўропу і першапачаткова займеў рэзыдэнцыю ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]], служачы тут бар’ерам на шляху набегаў куманаў. Затым імпэратар Фрыдрых II рэарганізаваў Тэўтонскі Ордэн, надаўшы вялікаму магістру Герману фон Зальцу княскі тытул, і накіраваў Ордэн на заваяваньне і хрысьціянізацыю ўсходніх памежных земляў [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]].

У 1226 годзе [[Герман фон Зальц]] адгукнуўся на просьбу аб дапамозе кн. Конрада Мазавецкага і арганізаваў крыжовы паход супраць прусаў. Паводле дамовы з Конрадам Тэўтонскі Ордэн атрымаў у валоданьне Хэлмінскую зямлю ў [[Мазавецкае княства|Мазавецкім княстве]] ў якасьці пляцдарму, а таксама ўсе землі, якія заваюе ў паганскай Прусіі. У 1234 годзе Тэўтонскі Ордэн фармальна прызнаў свае ўладаньні папскім [[лен]]ам, але напраўдзе быў асобнай дзяржавай, паколькі слабая папская ўлада не магла аказаць на яго хоць якога-небудзь істотнага ўплыву. У 1237 годзе Тэўтонскі Ордэн далучыў Ордэн мечаносцаў, пацярпеўшы перад гэтым паразы ад русінаў, жамойтаў і земгалаў, і значна ўзмацніўся. У наступныя стагодзьдзі Тэўтонскі Ордэн усталяваў кантроль над усім балтыйскім узьбярэжжам ад межаў Памор’я да Фінскага заліву і пабудаваў шэраг гарадоў (напр., [[Клайпеда|Мэмэль]], 1253 год) і замкаў, і заступаючы Польшчы і Вялікаму Княству Літоўскаму выхад да Балтыйскага мора. Тэўтонскі Ордэн выдаваў землі нямецкім рыцарам у якасьці лэнаў, сяліў на заваяваных землях нямецкіх сялянаў і разам з Ганзейскім саюзам гарадоў заснаваў шэраг новых гандлёвых паселішчаў. У 1309 годзе Тэўтонскі Ордэн перанёс сваю сталіцу ў Марыенбург (зараз [[Мальбарк]], Польшча).

У пачатку XIV стагодзьдзя Тэўтонскі Ордэн дасягнуў вяршыні сваёй магутнасьці і росквіту. У 2-ой палове XIV стагодзьдзя адбылося ўзмацненьне Польшчы, асабліва пасьля яе аб’яднаньня зь Вялікім Княствам Літоўскім. У час [[Вялікая вайна 1409—1411 гадоў|Вялікай вайны 1409—1411 гадоў]] з саюзнымі Польшчай і Вялікім Княствам Літоўскім магутнасьць Ордэна была зломлена, найперш у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] (1410 году). Паводле Торуньскага міру 1466 году, які завяршыў Трынаццацігадовую вайну Польшчы з Тэўтонскім Ордэнам (1454-66 гг.), апошні прызнаў сябе васалам Польшчы і перадаў ёй Заходнюю Прусію. У 1525 годзе вялікі магістар Ордэна Альбрэхт Старэйшы Гагэнцолерн прыняў лютэранства і правёў сэкулярызацыю Ордэна ва Ўсходняй Прусіі, якая стала з гэтага часу яго спадчынным герцагствам. Калі ў 1618 годзе гэтая дынастычная лінія спынілася, герцагства перайшло ў валоданьне брадэнбурскіх курфюрстаў, таксама з Гагэнцолернў.

У 1801 годзе Францыя далучыла землі Тэўтонскага Ордэна на захад ад Рэйна, а ў 1809 годзе Напалеон сваім дэкрэтам скасаваў Ордэн і аддаў яго зямлі на правым беразе Рэйна нямецкім хаўрусьнікам.

Тэўтонскі Ордэн быў адноўлены ў Аўстрыі ў 1834 годзе — у якасьці каталіцкага шляхецкага зьвязу. Пасьля 1918 году існуе толькі сьвятарская галіна ордэна, ператвораная [[Піюс XI|Піюсам XI]] у духоўны ордэн з рэзыдэнцыяй у Вене. Таксама Тэўтонскі Ордэн працягвае існаваць у рамках пратэстантызму ва [[Утрэхт (горад)|Утрэхце]].

== Вялікія магістры ==
* [[Генрых Вальпот фон Басэнгайм]] 1198—1200
* [[Ота фон Керпэн]] 1200—1208
* [[Генрых фон Туна]] 1208—1209
* [[Герман фон Зальца]] 1209—1239
* [[Конрад Цюрынскі]] 1239—1240
* [[Герггард фон Мальбэрг]] 1240—1244
* [[Генрых фон Гагэнлёэ]] 1244—1249
* [[Гюнтэр фон Вюлерсьлебэн]] 1250—1252
* [[Попа фон Астэрна]] 1252—1256
* [[Ана фон Зангерсгаўзэн]] 1256—1273
* [[Гартман фон Гэльдрунген]] 1273—1282
* [[Бурхард фон Швандэн]] 1282 ці 1283—1290
* [[Конрад фон Фойхтванген]] 1290—1297
* [[Готфрыд фон Гагэнлёэ]] 1297—1303
* [[Зыгфрыд фон Фойхтванген]] 1303—1311
* [[Карл Трырскі]] 1311—1324
* [[Вэрнэр фон Орзэльн]] 1324—1330
* [[Лютэр Браўншвайскі]] 1331—1335
* [[Дытрых фон Альтэнбург]] 1335—1341
* [[Людольф Кёніг]] 1342—1345
* [[Генрых Дузэмэр]] 1345—1351
* [[Вінрых фон Кніпродэ]] 1351—1382
* [[Конрад Цэльнэр фон Ротэнштайн]] 1382—1390
* [[Конрад фон Валенрод]] 1391—1393
* [[Конрад фон Юнгінген]] 1393—1407
* [[Ульрых фон Юнгінген]] 1407—1410
* [[Генрых фон Пляўэн]] 1410—1413
* [[Міхаэль Кюхмайстар фон Штэнбэрг]] 1414—1422
* [[Паўль фон Русдорф]] 1422—1441
* [[Конрад фон Эрліхсгаўзэн]] 1441—1449
* [[Людвіг фон Эрліхсгаўзэн]] 1449 ці 1450—1467
* [[Генрых Ройс фон Пляўэн]] 1467—1470
* [[Генрых Рэфле фон Рыхтэнбэрг]] 1470—1477
* [[Мартын Трухзэс фон Вэцгаўзэн]] 1477—1489
* [[Ёган фон Тыфэн]] 1489—1497
* [[Фрыдрых Саксонскі]] 1497—1510
* [[Альбэрт Гогенцолерн]] 1510—1525

== Глядзіце таксама ==
* [[Дзяржава Тэўтонскага ордэну]]
* [[Сьпіс вялікіх магістраў Тэўтонскага Ордэну]]
* [[Ордэн мечаносцаў]]

== Літаратура ==
* [https://web.archive.org/web/20090823144736/http://knihi.com/kraucevic/orden.html Краўцэвіч А. К. Тэўтонскі ордэн: ад Ерусаліма да Грунвальда. — Мн., 1993.]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.deutscher-orden.at/ Афіцыйная старонка]

[[Катэгорыя:Тэўтонскі Ордэн| ]]