Прагляд крыніцы для Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі

[[Файл:Kurapaty - 01.jpg|значак|[[Курапаты|Курапацкі лес]] — адно з найбольш вядомых месцаў пахаваньня ахвяраў савецкіх рэпрэсіяў у Беларусі]]
[[Файл:Emblem of the Byelorussian SSR (1938-1949).svg|значак|[[Герб БССР]], створаны за часамі Вялікага тэрору ў 1938 годзе]]
[[Файл:Flag of Byelorussian SSR.svg|значак|[[Сьцяг БССР]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] за часамі [[Сталін]]а]]

'''Саве́цкія рэпрэ́сіі''' або '''савецкі [[тэрор]] у Белару́сі''' — прыцягненьне да крымінальнай адказнасьці (у тым ліку расстрэлы і высылка на спэцыяльныя пасяленьні за межы [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]) савецкімі судовымі або пазасудовымі органамі за ўяўныя злачынствы супраць [[Расейская акупацыя Беларусі|акупацыйных уладаў]] [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] (г. зв. «контррэвалюцыйныя», «дзяржаўныя злачынствы») паводле палітычных, сацыяльных, нацыянальных, рэлігійных ды іншых матываў; адзін з захадаў палітыкі [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі Беларусі]] (расейскага [[этнацыд|этнацыду]] [[беларусы|беларусаў]]). Пачаліся ў [[Кастрычніцкі пераварот на Беларусі|1917 годзе]], сыстэматычны характар набылі ў 1930 годзе, найбольшы размах мелі ў 1937—1938 гадох, у асноўным спыніліся разам зь сьмерцю [[Ёсіф Сталін|Сталіна]] ў 1953 годзе.

Вынікам савецкага тэрору, які жорстка перапыніў [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]], стала практычна поўнае вынішчэньне беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі (навукоўцаў, дзеячоў культуры і мастацтва<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 133.</ref>), беларускіх дзяржаўных і гаспадарчых кіраўнічых кадраў<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 17—18.</ref>. Дакладную колькасьць рэпрэсаваных, як і падрабязныя сьведчаньні савецкіх злачынстваў, высьветліць немагчыма з тае прычыны, што [[Рэжым Лукашэнкі|рэжым Лукашэнкі]] і ўлады [[Расея|Расеі]] закрылі доступ дасьледнікам у архівы [[КГБ]]<ref name="tut.by">{{Спасылка | аўтар = Лашкевич К., Моряков Л. | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 21.10.2010 | url = http://news.tut.by/201107.html| загаловак = Как в БССР уничтожали врачей и избавлялись от больных| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]] | дата = 22 кастрычніка 2010 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>. Паводле прыкладнай ацэнкі, колькасьць рэпрэсаваных складае ад 600 тысячаў да 1,4 мільёна чалавек<ref>[https://www.svaboda.org/a/31535554.html Дыпляматы ўшанавалі памяць ахвяраў рэпрэсій у Курапатах, ім перашкаджалі супрацоўнікі дзяржаўных СМІ. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 29 кастрычніка 2021 г.</ref>.

== Гісторыя ==
[[Файл:Советский концлагерь в Минске. Савецкі канцэнтрацыйны лягер у Менску (1921).jpg|значак|Зацемка ў [[Зьвязда|Зьвяздзе]] (1921 г.) пра стварэньне савецкага [[канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйнага лягеру]] ў Менску]]

Рэпрэсіі пачаліся амаль зь першых месяцаў існаваньня [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|савецкай дзяржавы]]. У 1917—1921 гадох рэпрэсавалі галоўным парадкам паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] або партыйнай прыналежнасьці. У Беларусі, дзе савецкая ўлада ўсталявалася пазьней, чым у Расеі, асноўнымі ахвярамі рэпрэсіяў сталі дзячы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], праваслаўныя і каталіцкія сьвятары, сябры партыі беларускіх [[Эсэры|эсэраў]]. Пастановай [[Усерасейскі цэнтральны выканаўчы камітэт|ВЦИК]] ад 11 красавіка 1919 году ўва ўсіх губэрнскіх местах ствараліся [[Канцэнтрацыйныя лягеры|канцэнтрацыйныя лягеры]] на 300 месцаў. У Менску такі лягер зладзілі ў жніўні 1920 году<ref name="Procka-1993">[[Тацяна Процька|Процька Т.]] Якія пласты беларускага народа найбольш пацярпелі ад камуністычнага тэрору? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 66—67.</ref>. У 1921 годзе ў БССР рэпрэсавалі да 1500 «нацыяналістаў», у 1922 годзе на ўсход выслалі вядомых прафэсараў, колішніх [[Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянэраў|эсэраў]] Н. Ярашэвіча, [[Сяргей Скандракоў|Сяргея Скандракова]], А. Міцкевіча, В. Жывана, А. Савіча, [[Павал Каравайчык|Паўла Каравайчыка]] ды іншых<ref name="Ablamiejka-21-04-2022">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>.

Аднак сапраўды масавы характар рэпрэсіі набылі з прыходам да ўлады [[Сталін]]а. У 1930 годзе ў палітычнай лічбе цэнтральнага камітэту XVI зьезду [[КПСС|Ўсерасейскай камуністычнай партыі (бальшавікоў)]] ён заявіў<ref>Сталин, И. В. Сочинения. Т. 12. С. 309.</ref>:
{|
|-
|{{пачатак цытаты}}
Рэпрэсіі ў галіне сацыялістычнага будаваньня — гэта неабходны элемэнт наступленьня…
{{арыгінал|ru|Репрессии в области социалистического строительства являются необходимым элементом наступления…}}
{{канец цытаты}}
|}
Неўзабаве ў БССР разам з шырока вядомым цяпер «[[Саюз вызваленьня Беларусі|Саюзам вызваленьня Беларусі]]» завялі дзясяткі іншых сфабрыкаваных справаў: «[[Беларуская народная грамада (1933)|Беларуская народная грамада]]» (68 арыштаваных), «Партыя вызваленьня сялянаў» (110 арыштаваных), «Беларуска-літоўская сялянская партыя» (159 арыштаваных), «Контрарэвалюцыйная паўстанцкая і дывэрсійна-шпіёнская арганізацыя ў сыстэме Наркамзему БССР і Трактарацэнтру» (627 арыштаваных), «[[Аб’яднанае антысавецкае падпольле]]» (2570 арыштаваных) і г. д.

30 студзеня 1930 году Палітбюро Цэнтральнага камітэту ВКП(б) ухваліла «абсалютна [[Тэрарызм|тэрарыстычны]] дакумэнт»<ref>{{Кніга|аўтар=[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] |частка=[http://pdf.kamunikat.org/12938-5.pdf Рэпрэсіўнае заканадаўства БССР і РСФСР 1920—1960-х гадоў]|загаловак=Рэабілітацыя|арыгінал=|спасылка=http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=12938
|адказны=[[Алег Дзярновіч]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Athenaeum]]|год=2001|том=ІІІ|старонкі=14—19|старонак=178|сэрыя=Архіў найноўшае гісторыі|isbn=985-6374-12-x|наклад=2000}}</ref> — зусім [[Таямніца|таемную]] Пастанову аб захадах па ліквідаваньні кулацкіх гаспадарак у раёнах суцэльнай калектывізацыі, што прадугледжвала:
* адбор на карысьць [[калгас]]аў у 3—5% сялянскіх гаспадарак зь ліку найбагацейшых [[Кулацтва|кулакоў]] сродкаў вытворчасьці, [[быдла]], гаспадарчых пабудоваў, жытла, перапрацоўчых прадпрыемстваў, кармоў і [[Насеньне|насеньня]];
* [[перасяленьне]] кулакоў разам зь [[Сям’я|сем’ямі]] па-за межы калгасаў малымі [[пасёлак|пасёлкамі]] пад кіраўніцтвам адмысловых камітэтаў (тройка) і ўпаўнаважаных, прызначаных раённымі выканаўчымі камітэтамі;
* зьняволеньне за 4 месяцы (люты-травень) сіламі [[Аб’яднанае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленьне|Аб’яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўленьня]] (АДПУ) ў канцэнтрацыйныя лягеры 60 тыс. кулакоў разам зь сем’ямі, у тым ліку 4—5 тыс. зь [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]];
* высылку за 4 месяцы сіламі АДПУ ў неабжытыя акругі [[Запаляр’е|Паўночнага краю]] (70 тыс. сем’яў), [[Сібір]]ы (50 тыс. сем’яў), [[Урал]]у (20—25 тыс. сем’яў) і [[Казахстан]]у (20—25 тыс. сем’яў) 150 тыс. кулакоў разам зь сем’ямі, у тым ліку 6—7 тыс. з БССР, пры расьсяленьні малымі пасёлкамі пад кіраўніцтвам прызначаных камэндантаў;
* забарону найму кулакоў на прамысловыя прадпрыемствы;
* закрыцьцё цэркваў<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=[http://pdf.kamunikat.org/12938-6.pdf Пастанова Палітбюро ЦК УКП(б) ад 30 студзеня 1930 г. аб захадах па ліквідаваньні кулацкіх гаспадарак у раёнах суцэльнай калектывізацыі]|загаловак=Рэабілітацыя|арыгінал=|спасылка=|адказны=Дзярновіч А. |выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Athenaeum|год=2001|том=ІІІ|старонкі=62-69|старонак=178|сэрыя=Архіў найноўшае гісторыі|isbn=985-6374-12-x|наклад=2000}}</ref>.

6 лютага 1930 году савецкія ўлады разаслалі сваім структурам у Беларусі адпаведную пастанову з ўпамінаньнем савецкіх [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйных лягераў]]<ref>Чапля Ч. [https://web.archive.org/web/20200407123734/https://news.tut.by/culture/675169.html Спецпоселенцы. Кто и почему 90 лет назад принудительно выселил из Беларуси ее элиту], [[TUT.BY]], 5.03.2010 г.</ref>:
{{Цытата|Контр-рэвалюцыйны кулацкі актыў — павінен быць немедленна ліквідаваны шляхам заключэння ў конц. лагеры}}

У 1930—1934 гадох у асноўным вынішчалася заможнае сялянства, гэтак званыя кулакі, або тыя, хто чыніў супраціў утварэньню [[калгас]]аў. У 1933—1934 гадох савецкія ўлады рэпрэсавалі практычна ўсіх сьвятароў як каталіцкай, так і праваслаўнай канфэсіяў, а таксама царкоўных актывістаў, зьвінавачаных у антысавецкай дзейнасьці. Апроч таго, тысячы жыхароў БССР, што працавалі ў сыстэме дзяржаўнага плянаваньня, жывёлагадоўлі, прамысловасьці і іншых галінах гаспадаркі, выраклі паводле справаў «шкодніцтва». У 1935—1936 гадох у аддаленыя мясцовасьці СССР выслалі больш за 20 тысячаў чалавек дзеля «ачысткі» мяжы БССР ад «патэнцыйных» ворагаў<ref name="Procka-1993"/>.

Найбольшы размах рэпрэсіі набылі ў 1937—1938 гадох (часы Вялікага тэрору), калі савецкія ўлады абвясьцілі многіх жыхароў Беларусі «контррэвалюцыйнымі элемэнтамі і шпіёнамі». У гэты ж час праводзілася масавая карная акцыя «з выкрыцьця» польскіх, нямецкіх і латыскіх «шпіёнаў», у выніку якой арыштавалі каля 23,5 тысячаў чалавек, больш як 21 тысячу зь якіх расстралялі. Рэпрэсіі 1938 году закранулі ўсе пласты грамадзтва, у тым ліку і саміх арганізатараў гэтых рэпрэсіяў: савецкія карныя органы арыштавалі 99 сакратароў райкамаў [[КП(б)Б]] з 101, больш за 50 старшыняў райвыканкамаў, сакратароў ЦК КП(б)Б. Усе гэтыя працэсы паўтараліся па далучэньні ў 1939 годзе [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]]<ref name="Procka-1993"/>.

На думку беларускага дасьледніка [[Леанід Маракоў|Леаніда Маракова]], у 1930-я гады на Сталіна працавалі сакрэтныя інстытуты [[НКВД]], якія пралічылі значны патэнцыял у геапалітычным становішчы Беларусі. Для таго, каб беларусы ніколі не атрымалі незалежнасьць ад [[Расея|Расеі]], яны сыстэматычна вынішчалі інтэлектуальны генафонд нацыі. Як адзначае Леанід Маракоў: ''«Зьмянілася ўжо некалькі пакаленьняў, а нам усё ніяк не атрымоўваецца аднавіць згубленае. Усё таму, што мы — дзеці горшых, лепшых выразалі»''<ref name="tut.by"/>.

З пачаткам [[Нямецка-савецкая вайна|нямецка-савецкай вайны]] савецкія ўлады ўчынілі масавыя расстрэлы палітычных зьняволеных, бо ня мелі часу і магчымасьці іх эвакуаваць. Тым часам вязьняў-крымінальнікаў савецкія ўлады перад [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|прыходам немцаў]] проста адпускалі<ref name="Mielnikau">[[Ігар Мельнікаў|Мельников И.]] [https://web.archive.org/web/20180710010500/http://www.istpravda.ru/bel/research/4033/ Июнь 1941-го. БССР. Эвакуация тюрем]{{ref-ru}}, Историческая правда, 18.11.2016 г.</ref>. Прыпыненыя вайной, рэпрэсіі аднавіліся ў Заходняй Беларусі ў другой палове 1940-х гадоў у зьвязку з правядзеньнем татальнай калектывізацыі і працягваліся да 1953 году<ref name="Procka-1993"/>. У 1947 годзе органы савецкай дзяржбясьпекі разграмілі [[Саюз беларускіх патрыётаў]], якіх ашальмавалі як «фашыстаў» і жорстка пакаралі. Некаторых зь іх расстралялі, частка загінула на бальшавіцкай катарзе<ref>Ялугін Э. Што такое СБП? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 71.</ref>. Паводле падлікаў дасьледнікаў, паміж 1945—1950 гадамі зь Беларусі ўглыб СССР дэпартавалі каля 1 мільёну маладых беларусаў<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>.

== Колькасьць ахвяраў ==
Паводле падліку 1993 году Інфармацыйна-выліковага цэнтру [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь]], ахвярамі палітычных рэпрэсіяў у 1917—1953 гадох сталі каля 600 тысячаў жыхароў Беларускай ССР<ref name="hb">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 370.</ref>. Паводле падліку 2008 году гісторыка [[Ігар Кузьняцоў|Ігара Кузьняцова]], ад рэпрэсіяў пацярпелі ня менш за 1 млн 400 тыс. жыхароў БССР<ref>{{Навіна|аўтар=[[Ігар Кузьняцоў|Кузьняцоў І.]]|загаловак=Рэпрэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі і сялянства ў 1930—1940 гады. Лекцыя 2|спасылка=http://old.belcollegium.org/lekcyji/historyja/kuzniacou_02.htm|выдавец=[[Беларускі калегіюм]]|дата публікацыі=15 верасьня 2008|копія=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:Xb7i9rdACy4J:http://old.belcollegium.org/lekcyji/historyja/kuzniacou_02.htm&hl=be|дата копіі=21 студзеня 2017|дата доступу=6 красавіка 2017}}</ref>. У 1917—1953 гадох да [[Сьмяротная кара|найвышэйшай меры пакараньня]] (расстрэлу) савецкія ўлады выраклі 358 686 чалавек. Агулам з 1954 да пачатку 2000 году ў Беларусі рэабілітавалі больш за 200 тыс. ахвяраў палітычных рэпрэсіяў<ref name="hb"/>.

Паводле крымінальных справаў, якія на 2017 год знаходзіліся ў Цэнтральным архіве [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|Камітэта дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь]], за 1920—1950-я гады суды і пазасудовыя ўстановы («двойкі», «тройкі», асобыя нарады, калегіі) АДПУ, [[Народны камісарыят унутраных справаў БССР|НКУС]] і Міністэрства дзяржаўнай бясьпекі Беларускай ССР выраклі да расстрэлу і пазбаўленьня волі 235,5 тысячы чалавек у ходзе палітычных рэпрэсіяў. Пазьней суды апраўдалі 176 тысячаў зь іх (74,7%). Таксама ў архівах [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь]] было звыш 10 000 сьледчых справаў на людзей, асуджаных у Беларускай ССР у ходзе палітычных чыстак 1917—1929 гадоў. У сакавіку 1930 году зь земляў Беларускай ССР выслалі звыш 36 тыс. сялянскіх сем’яў, кожная зь якіх налічвала прынамсі 6 чалавек<ref name="з"/>. У выніку ў Сыбіры і за Палярным кругам у [[Рэспубліка Комі|Комі АССР]] (Расейская СФСР) апынуліся больш за 250 тыс. «раскулачаных» сялянаў і чальцоў іх сем’яў. Паводле прафэсара [[Аляксандар Хацкевіч|Аляксандра Хацкевіча]], з канца верасьня 1939-га да чэрвеня 1941 году каля 200 тыс. жыхароў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] выслалі [[цягнік]]амі ў [[Архангельская вобласьць|Архангельскую вобласьць]], [[Сыбір]] ([[Расейская СФСР]]) і [[Казаская ССР|Казаскую ССР]] (цяпер Казахстан)<ref>{{Артыкул|аўтар=Равяка Р. |загаловак=Ігар Кузьняцоў: 600 тысяч ахвяраў — прыблізная лічба|спасылка=http://m.nn.by/articles/93282/|выданьне=[[Наша ніва]]|тып=газэта|год=8 лютага 1999|нумар=[http://pdf.kamunikat.org/15286-1.pdf 3 (124)]|старонкі=6|issn=1819-1614}}</ref>.

Калі ўлічыць, што да Другой сусьветнай вайны ў БССР пражывала каля 5 млн чал., то атрымліваецца, што на яе тэрыторыі савецкія ўлады рэпрэсавалі кожнага дзясятага жыхара<ref>Рэабілітацыя: Зборнік дакументаў і нарматыўных актаў па рэабілітацыі ахвяраў палітычных рэпрэсіяў 1920—1980-х гадоў у Беларусі / Уклад. А. Дзярновіч. — Менск: Athenaeum, 2001. С. 17.</ref><ref>Касцюк М. Бальшавіцкая сістэма ўлады на Беларусі. — Менск: ВП «Экаперспектыва», 2000. С. 176.</ref>. Прытым у 1930-я гады загубілі каля 90% беларускай інтэлігенцыі<ref>Беларусізацыя, 1920-я гады: Дакументы і матэрыялы / Беларускі дзяржаўны універсітэт, Гістарычны факультэт, Кафедра сусветнай і айчыннай гісторыі, Археаграфічная камісія Дзяржаўнага камітэту па архівах і справаводстве Рэспублікі Беларусь; Пад агул. рэд. Р. Платонава і У. Коршука. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2001. С. 24.</ref>.

== Месцы масавых расправаў ==
[[Файл:Miensk, Vańkovičaŭ Les. Менск, Ваньковічаў Лес (1919).jpg|значак|Ваньковічаў Лес у Менску. Забітыя бальшавікамі мірныя жыхары, 1919 г.]]

Паводле вывучаных на 2017 год крымінальных справаў у Цэнтральным архіве [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|Камітэту дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь]], у 1930—1940-я гады ў [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]] налічвалася 11 месцаў масавых незаконных расстрэлаў пад 11 наступнымі гарадамі: [[Бабруйск]] ([[Магілёўская вобласьць]]), [[Барысаў]] ([[Менская вобласьць]]), [[Віцебск]] (в. Дракольле, в. Мікалаева і [[Паляі]]), [[Ворша]] ([[Кабыляцкая гара]], [[Віцебская вобласьць]]), [[Гомель]] ([[Шчакатоўскі лес]]), [[Ігумен]] (Менская вобл.), [[Магілёў]], [[Мазыр]] ([[Гомельская вобласьць]]), Менск ([[Кальварыйскія могілкі]], [[Курапаты]], [[Лошыцкі яр]], в. [[Масюкоўшчына (Менская вобласьць)|Масюкоўшчына]], [[парк Чалюскінцаў]]), [[Полацак]] (Віцебская вобл.) і [[Слуцак]] (Менская вобл.)<ref name="з">{{Артыкул|аўтар=[[Павал Якубовіч|Якубовіч П.]] |загаловак=Гісторыя павінна аб'ядноўваць|спасылка=http://www.zviazda.by/be/news/20170228/1488230717-kurapaty-pavinny-stac-mescam-agulnanacyyanalnay-pamyaci-i-smutku|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=28 лютага 2017|нумар=[http://www.zviazda.by/be/number/40-28404 40 (28404)]|старонкі=[http://www.zviazda.by/sites/default/files/28lut-1.indd__0.pdf 1]—[http://www.zviazda.by/sites/default/files/28lut-2.indd_.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>.

=== Менск ===
[[Файл:Miensk, Kojdanaŭski. Менск, Койданаўскі (1919).jpg|значак|Койданаўскі тракт у Менску. Забітыя бальшавікамі мірныя жыхары, 1919 г.]]

==== Амэрыканка (турма) ====
{{Асноўны артыкул|Чорная ноч}}

==== Кальварыйскія могілкі ====
{{Асноўны артыкул|Кальварыйскія могілкі}}

==== Курапаты ====
{{Асноўны артыкул|Курапаты}}

==== Лошыцкі яр ====
{{Асноўны артыкул|Лошыцкі яр}}

==== Масюкоўшчына ====
{{Асноўны артыкул|Масюкоўшчына (Менская вобласьць)}}

==== Ваньковічаў Лес ====
{{Асноўны артыкул|Парк Чалюскінцаў}}

=== Берасьцейская вобласьць ===

==== Вулька Гарадзішчанская ====
{{Асноўны артыкул|Вулька Гарадзішчанская}}

Прыкладна ў ноч з 23 на 24 чэрвеня 1941 году за 2—3 кілямэтры ад вёскі [[Вулька Гарадзішчанская|Вулькі Гарадзішчанскай]] пад [[Пінск]]ам, у лесе, супрацоўнікі НКУС зьвязалі паміж сабою калючым дротам 53 вязьні{{Заўвага|На думку Алексы Дуброўскі, від бялізны забітых даводзіць, што гэта былі польскія вайскоўцы}}<ref>Dubrowski A. Niewypłakane łzy // ECHA POLESIA. [https://kresy24.pl/wp-content/uploads/2014/05/Echa-Polesia_3_2010.pdf Nr. 3 (27), 2010]. S. 64.</ref> зь Пінскай турмы і закапалі жыўцом<ref>[https://web.archive.org/web/20200805101030/https://www.racyja.com/hramadstva/represavany-pinsk-z-gistoryi-1939-1941-gadou/ Рэпрэсаваны Пінск. З гісторыі 1939—1941 гадоў], [[Радыё Рацыя]], 1 кастрычніка 2017 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20181212232342/https://www.racyja.com/hramadstva/u-pinsku-malilisya-za-akhvyarau-balshavi/ У Пінску ўшанавалі памяць ахвяраў бальшавізму і нацызму], [[Радыё Рацыя]], 2017 г.</ref>. 12 ліпеня 1941 году пры лекарах, мясцовых жыхарох і немцах прайшла эксгумацыя. 2 лістапада 1991 году тут паставілі памятны крыж.

=== Віцебская вобласьць ===

==== Урочышча Хайсы ====
{{Асноўны артыкул|Хайсы (урочышча)}}

У 1980-х гадох жыхар [[Лужасна]] выявіў масавыя пахаваньні побач зь вёскамі Дракольлем і Хайсамі [[Віцебскі раён|Віцебскага раёну]]. Пазьней колькасьць выяўленых пахаваньняў узрасла да 40. 12 лістапада 2014 году пахаваньні агледзелі журналісты і выявілі паскробкі людзей з кулявымі адтулінамі ў чэрапах. Жыхары вёскі Хайсаў 1920—1930-х гадоў нараджэньня расказалі, што ў дзяцінстве чулі стрэлы зь лесу. Актывісты [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|КХП-БНФ]] зьвярнуліся ў Віцебскую абласную пракуратуру з заявай аб правядзеньні праверкі паводле факту выяўленьня масавых пахаваньняў людзей зь сьлядамі гвалтоўнай сьмерці<ref>[http://charter97.org/ru/news/2014/11/13/125965/ Под Витебском обнаружено место массовых расстрелов], [[Хартыя’97]] {{Ref-ru}}</ref><ref>[http://ont.by/news/our_news/mesto-massovih-rasstrelov-zhertv-stalinskih-repressij-obnaryzhili-pod-viteb Место массовых расстрелов жертв сталинских репрессий обнаружили под Витебском], [[АНТ]] {{Ref-ru}}</ref><ref>[http://news.vitebsk.cc/2014/11/12/pod-vitebskom-obnaruzheno-veroyatnoe-mesto-massovyih-rasstrelov-zhertv-stalinskih-repressiy/ Под Витебском обнаружено вероятное место массовых расстрелов жертв сталинских репрессий], Народныя навіны Віцебска {{Ref-ru}}</ref>. У 2018 годзе ва ўрочышчы Хайсах усталявалі памятныя шыльды ахвярам сталінскага тэрору<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=208138 Жыхары Віцебска пад Радаўніцу навялі парадак у месцы пахавання ахвяр савецкіх рэпрэсій], [[Наша Ніва]], 15 красавіка 2018 г.</ref>.

==== Кабыляцкая гара ====
{{Асноўны артыкул|Кабыляцкая гара}}

==== Паляі ====
{{Асноўны артыкул|Паляі}}

==== Панізоўе ====
{{Асноўны артыкул|Савецкія расправы ля Панізоўя}}<ref>Сцепаненка П. [https://web.archive.org/web/20210123014942/https://www.racyja.com/hramadstva/u-les-uvakhodzish-yak-u-magilu/ У лес уваходзіш, як у магілу], [[Радыё Рацыя]], 2020 г.</ref>

==== Мікалаева ====
{{Асноўны артыкул|Расправа ля Мікалаева}}

Апоўдні 26 чэрвеня 1941 году ля вёскі Мікалаева [[Шумілінскі раён|Шумілінскага раёну]] савецкія карнікі [[НКУС]] расстралялі да 2000 вязьняў Беразьвецкай турмы, сярод якіх пераважную колькасьць складалі палітычныя зьняволеныя і тыя, хто знаходзіўся пад сьледзтвам і ня быў асуджаны. Начальнік турмы «Беразьвечча» Прыёмышаў, які ўзначальваў канвой, адзначаў, што асабіста расстраляў каля 600 чалавек. Сакратар ЦК КП(б) [[Панцеляймон Панамарэнка]], які вывучаў матэрыялы справы пра расстрэл беразьвецкіх вязьняў, назваў дзеяньні кіраўніка канвою слушнымі<ref name="Radio_Liberty">[https://www.svaboda.org/a/28580172.html У Мікалаеве ўшанавалі памяць ахвяраў Беразьвецкай трагедыі], [[Радыё Свабода]], 20 чэрвеня 2017 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=211803 У Мікалаеве ўшанавалі памяць ахвяраў «Дарогі смерці»], [[Наша Ніва]], 26 чэрвеня 2018 г.</ref>.

=== Гарадзенская вобласьць ===

==== Ашмянская турма ====
{{Асноўны артыкул|Расправа ў Ашмянскай турме}}

23 чэрвеня 1941 году ў Ашмянскай турме савецкія карнікі правялі [[сегрэгацыя|сегрэгацыю]] зьняволеных паводле нацыянальнай прыкметы. У ноч на 24 чэрвеня людзей пачалі выводзіць з камэраў. У некаторых склалася ўражаньне, што іх хутка выпусьцяць. Зьняволеным заломлівалі рукі, затыкалі рты кляпамі, і вялі ў склеп. У склепе супрацоўнікі [[НКУС]] забівалі вязьняў стрэламі ў патыліцы. Агульная колькасьць ахвяраў расправы склала 57 чалавек. Сярод ахвяраў было некалькі польскіх настаўнікаў з Ашмянаў<ref>Тарасевіч А. [https://web.archive.org/web/20210514215802/https://rh.by/2020/07/05/strjelam-u-patylicu/ Забівалі стрэлам у патыліцу. Як у чэрвеньскую ноч работнікі НКВД расстрэльвалі вязняў ашмянскай турмы], [[Рэгіянальная газета]], 5 ліпеня 2020 г.</ref>.

=== Гомельская вобласьць ===

==== Шчакатоўскі лес ====
{{Асноўны артыкул|Шчакатоўскі лес}}

=== Менская вобласьць ===

==== Барысаўскія батарэі ====
{{Асноўны артыкул|Барысаўскія батарэі}}

Паводле сьведчаньняў барысаўскіх актывістаў, у 2008 годзе прызначаныя [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] мясцовыя ўлады сьпілавалі крыжы на месцы савецкіх расправаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=208885 Жыхары Барысава правялі талаку на «барысаўскіх Курапатах»], [[Наша Ніва]], 30 красавіка 2018 г.</ref>.

==== Вялейская турма ====
{{Асноўны артыкул|Расправа ў Вялейскай турме}}

Па нямецкай акупацыі [[Вілейка|Вялейкі]] ў 1941 годзе ў будынку на тэрыторыі турэмнага комплексу знайшлі сутарэньне, сьцены якога былі забрызганыя крывёю і пакрытыя кулявымі адтулінамі. Побач знайшлі дзьве ямы з чалавечымі парэшткамі. Паводле сьведак, там былі пахаваныя каля 300 чалавек<ref name = "Mielnikau" />.

==== Вялейскі канвой ====
{{Асноўны артыкул|Расстрэл вялейскай калёны вязьняў НКУС (1941)}}

Эвакуацыя турмы ў [[Вілейка|Вялейцы]] пачалася 24 чэрвеня 1941 году. Зьняволеных вывелі ў двор і падзялілі на дзьве калёны: палітычных і крымінальных зьняволеных. Першых было каля 2 тысячаў, другіх каля 600. Таксама з турмы вывелі каля 200 зьняволеных жанчын. Усіх арыштаваных павялі праз [[Плешчаніцы]] ў бок [[Барысаў|Барысава]]. Адну з групаў зьняволеных (каля 150 чалавек) супрацоўнікі НКУС павялі ў кірунку вёскі [[Хаценчыцы|Хаценчыцаў]] і неўзабаве ўсіх расстралялі ў лесе.

Празь некалькі дзён родныя і блізкія тых, хто знаходзіўся ў зьняволеньні ў Вялейскай турме пайшлі сьлядамі калёны і выявілі парэшткі расстраляных людзей. Каля 30 зьняволеных зь зьвязанымі рукамі былі выяўленыя каля вёскі [[Сосенка (Вялейскі раён)|Сосенкі]], мноства трупаў знайшлі ля вёсак [[Касута|Касуты]] і [[Малмыгі|Малмыгаў]].

Падчас руху жаночай калёны канваіры дабівалі штыкамі жанчын, якія зьнясілелі. Неўзабаве супрацоўнікам НКУС, якія суправаджалі калёну, стала вядома, што дарога перарэзаная нямецкімі войскамі. Калёну вярнулі ў Вялейку<ref name = "Mielnikau" />.

==== Менскі канвой ====
{{Асноўны артыкул|Расстрэл менскай калёны вязьняў НКУС (1941)}}

Падчас этапу калёны вязьняў НКУС зь Менску канвой расстраляў каля чатырох тысячаў чалавек. Расстрэльваць людзей НКУСаўцы пачалі яшчэ ў прыгарадзе Менску<ref name = "Mielnikau" />.

==== Тарасава ====
{{Асноўны артыкул|Расправа ля Тарасава}}

У Валожынскай турме ў ноч з 24 на 25 чэрвеня 1941 году былі вызваленыя крымінальнікі. Астатніх зьняволеных празь Пяршаі і Ракаў павялі на Менск. У мястэчку [[Тарасава (Менская вобласьць)|Тарасаве]] зьняволеных завялі ў лес і пачалі расстрэльваць. Зьбегчы атрымалася адзінкам<ref name = "Mielnikau" />.

==== Урочышчы Цагельня і Высокі Стан ====
{{Асноўны артыкул|Урочышча Цагельня|Урочышча Высокі Стан}}

26 чэрвеня 1941 году ва ўрочышчах Цагельні і Высокім Стане пад [[Ігумен]]ам былі расстраляныя вязьні Чэрвеньскай перасыльнай турмы. Агулам расстралялі больш за тысячу чалавек. Сярод вязьняў, апроч беларусаў, былі палякі і летувісы з далучаных да СССР у 1939—1940 гадох земляў<ref name = "Mielnikau" /><ref>[https://www.svaboda.org/a/771516.html Ва ўрочышчы Цагельня паміналі вязьняў, расстраляных НКВД], [[Радыё Свабода]], 24 чэрвеня 2006 г.</ref>.

== Наступствы ==

=== Навука ===
Ад рэпрэсіяў 1930-х гадоў пацярпелі 26 акадэмікаў і 6 сябраў-карэспандэнтаў [[Беларуская акадэмія навук|Беларускай акадэміі навук]]. З 139 асьпірантаў, якія былі ў 1934 годзе, засталося толькі шасьць чалавек. Дасьледаваньні ў галіне гуманітарных навук практычна спыніліся<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 402.</ref>.

У «[[Чорная ноч|Чорную ноч]]» з 29 на 30 кастрычніка 1937 году [[НКУС]] [[Расстрэл|расстраляў]] больш за 130 прадстаўнікоў беларускай інтэлегенцыі, сярод якіх тры [[Сьпіс рэктараў Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту|рэктары]] [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]]: [[Аляксей Кучынскі]], [[Язэп Каранеўскі]] і [[Анані Дзякаў]]. Гэтае злачынства ўчынілі напярэдадні шаснаццатай гадавіны ад пачатку працы Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту<ref>{{cite web|title=Імя, узнятае з небыцця: Аляксей Сцяпанавіч Кучынскі – рэктар БДУ 1936–1937 гадоў|author=Алег Яноўскі.|url=http://www.gazeta.bsu.by/2017/01/imya-uznyatae-z-nebyccya-alyaksej-scyapanavich-kuchynski-rektar-bdu-1936-1937-gadou/|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170109231851/http://www.gazeta.bsu.by/2017/01/imya-uznyatae-z-nebyccya-alyaksej-scyapanavich-kuchynski-rektar-bdu-1936-1937-gadou/|archivedate=2017-01-09|work=Універсітэт. № 20-21 (2167-2168)}}</ref>.

==== Гістарыяграфія ====
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства|Летувізацыя}}

У 1930-я гады савецкія ўлады фізычна і духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Прытым па арышце ў 1930 годзе [[Язэп Лёсік|Язэпа Лёсіка]], [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] ды іншых дасьледнікаў сталінская прапаганда абрынулася на іх з крытыкай беларускага погляду на гісторыю [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]: «''Гаворачы аб [[жамойты|жмудзінах]], Лёсік, як і ўсе іншыя нацдэмы, скардзіцца, што беларускім дабром карыстаюцца чужынцы. Ён піша: „Калі цяпер жмудзіны называюць сябе літоўцамі, то гэта справа іх густу, але калі яны прэтэндуюць на даўнейшую літоўска-рускую гісторыю, калі яны выступаюць з чужым скарбам, каб выкарыстаць яго для мэт цяперашняга часу, то тут ужо справа іншага гатунку. Гэта ўжо — карыстаньне дабром таго народу, каторы ня мог бараніць сваёй маёмасьці“. Ніжэй мы ўбачым, што беларускія нацдэмы такія-ж абвінавачаньні ўзводзяць і на „[[Расейцы|маскоўцаў]]“ і інш. Але нацдэм Ластоўскі і іншыя, знаходзячыся ў Літве, не адважыліся так адкрыта гаварыць аб [[Летувісы|літоўцах]], як гэта рабіў Лёсік у БССР»<ref>«Навука» на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі: Зборнік / Бел. акад. навук, Ін-т філасофіі; Пад рэд. С. Вальфсона. Т. 1, ч. 1, 1931. [https://books.google.by/books?id=9mFBAAAAIAAJ&q=%22%D0%90%D0%BB%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B4%D1%8D%D0%BC+%D0%9B%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96+%D1%96+%D1%96%D0%BD%D1%88%D1%8B%D1%8F%22&dq=%22%D0%90%D0%BB%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B4%D1%8D%D0%BC+%D0%9B%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96+%D1%96+%D1%96%D0%BD%D1%88%D1%8B%D1%8F%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiA8_STm-T5AhWqxgIHHZxgCIkQ6AF6BAgCEAI С. 6].</ref>.

==== Мовазнаўства ====
{{Асноўны артыкул|Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Наркамаўка}}
Гісторык мовазнаўства [[Сяргей Запрудзкі]] піша, што «''…Звальненьні з пасад, траўля і пазбаўленьне працы яшчэ не былі для беларускіх мовазнаўцаў на пераломе 1920–1930-х гадоў самымі неспрыяльнымі выклікамі. У 1930 годзе адбыўся сапраўдны крах беларускай лінгвістыкі''». У гэтым годзе савецкія ўлады арыштавалі шэраг знакавых беларускіх лінгвістаў і лексыкографаў [[Янка Бялькевіч|Янку Бялькевіча]], [[Уладзіслаў Чаржынскі|Уладзіслава Чаржынскага]], [[Мікола Касьпяровіч|Міколу Касьпяровіча]], [[Максім Гарэцкі|Максіма Гарэцкага]], [[Міхайла Грамыка|Міхайлу Грамыку]], [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]], [[Язэп Лёсік|Язэпа Лёсіка]], [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]], [[Браніслаў Эпімах-Шыпіла|Браніслава Эпімах-Шыпілу]], [[Пятро Бузук|Пятра Бузука]] і іншых<ref name="Viacorka-2017">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/rasstralanyja-movaznaucy/28824837.html Правапіс таксама расстралялі], [[Радыё Свабода]], 30 кастрычніка 2017 г.</ref>. 

У выніку рэпрэсіяў з шасьці сяброў [[Акадэмічная канфэрэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі|Акадэмічнай канфэрэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі]] чацьвёра расстраляныя ([[Аркадзь Смоліч]], [[Аляксандар Цьвікевіч]], Сьцяпан Некрашэвіч, [[Антон Баліцкі]]), адзін знойдзены застрэленым ([[Усевалад Ігнатоўскі]]), адзін «памёр у турме» (Язэп Лёсік). З 26 сяброў камісіі па рэформе правапісу, адной з профільных для Канфэрэнцыі, 18 чалавек арыштаваныя, зь іх 15 расстраляныя або даведзеныя да сьмерці, 6 зьехалі на чужыну або засталіся там па зьняволеньні, бяз арышту дажылі ў Беларусі да сьмерці трое, невядомы лёс дваіх. Расстрэлу не пазьбегнуў і стваральнік [[Беларускі клясычны правапіс|першай кадыфікацыі беларускай мовы як дзяржаўнай]] [[Браніслаў Тарашкевіч]]. Як адзначае беларускі мовазнаўца [[Вінцук Вячорка]]: «''Кажуць, што цяперашні стан нашае мовы наагул, яе [[Беларускі афіцыйны правапіс|афіцыйныя правапіс]], граматыка й слоўнікавы склад у прыватнасьці — вынік нейкіх аб’ектыўных працэсаў. Вышэйпададзеная статыстыка ілюструе тыя аб’ектыўныя працэсы''»<ref name="Viacorka-2017"/>.

У 1933 годзе беларускай мове пасьпешліва, без грамадзкага і навуковага абмеркаваньня, дэкрэтам навязалі [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|бальшавіцкую рэформу]], мэтай якой было «ліквідаваць штучны бар'ер паміж беларускай і расейскай мовамі», што напраўду азначала спыненьне разьвіцьця беларускай мовы, пазбаўленьне яе непаўторнага аблічча<ref>Войніч Я. Як бальшавікі рэфармавалі беларускую мову? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 67—68.</ref>.

=== Літаратура ===
З 540—570 літаратараў, якія друкаваліся ў Беларусі ў 1920—1930-я гады, савецкія ўлады рэпрэсавалі ня менш за 440—460 (80%), у тым ліку [[Алесь Дудар|Алеся Дудара]], [[Міхась Чарот|Міхася Чарота]], [[Тодар Кляшторны|Тодара Кляшторнага]], [[Андрэй Мрый|Андрэя Мрыя]] і мноства іншых вядомых аўтараў. Калі ўлічваць аўтараў, вымушаных зьехаць з радзімы, то пад рэпрэсіі падпалі ня менш за 500 (90%), чвэртка ўсёй колькасьці літаратараў (2000), рэпрэсаваных у СССР<ref>{{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}} [https://web.archive.org/web/20110706163455/http://www.marakou.by/by/davedniki/represavanyya-litaratary/pradmova.html]</ref>. 

Паводле ўспамінаў беларускага празаіка [[Кузьма Чорны|Кузьмы Чорнага]]:
{{цытата|У яжоўскай турме ў Менску ўвосень 1938 году мяне саджалі на кол, білі вялікім жалезным ключом па галаве і палівалі зьбітае месца халоднай вадой, паднімалі і кідалі на рэйку, білі паленам па голым жываце, устаўлялі ў вушы папяровыя трубы і раўлі ў іх на ўсё горла, уганялі ў камэру з пацукамі<ref name="Chorny">[https://web.archive.org/web/20180722002251/http://1863x.com/stalin-must-end/ Почему бессмысленно искать хорошее в советском прошлом?] // 1863x.com {{Ref-ru}}</ref>.|[[Кузьма Чорны]]}}
{{цытата|У Беларусі асталося сем пісьменьнікаў беларускіх, а сябраў саюза пісьменьнікаў у Беларусі звыш сотні. Каб усе яны пакінулі пісаць сваю халтуру, а сталі будаўнікамі, краўцамі, кавал[ям]і, земляробамі або падвучыліся і сталі настаўнікамі, яны маглі б даць карысьць рэспубліцы. Беларускай інтэлігенцыі бадай што ўжо няма, а гэтыя носяць яе імя і сьціраюць з нашага жыцьця беларускі характар<ref name="Chorny" />.|[[Кузьма Чорны]]}}

Як падкрэсьлівае гісторык [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], пад рэпрэсіі трапіла практычна 100% складу [[Саюз пісьменьнікаў БССР|Саюзу пісьменьнікаў БССР]], да [[Нямецка-савецкая вайна|вайны]] дажыло ня больш за 20 чалавек. Вынікам такога антыбеларускага тэрору стала тое, што жыхары Менску літаральна баяліся вымавіць слова па-беларуску<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. Тым часам, паводле падлікаў [[Леанід Маракоў|Леаніда Маракова]], ва [[Украіна|Ўкраіне]] колькасьць рэпрэсаваных літаратараў склала каля 35—40%, у [[Расея|Расеі]] — ня больш за 15%<ref name="tut.by"/>. 

=== Мэдыцына ===
Агулам пад рэпрэсіі трапіла 1520 пэрсаналіяў, зь іх каля 500 [[лекар]]аў, больш за 200 мэдычных сясьцёр, блізу 600 вэтэрынарных працаўнікоў, некалькі соцень іх сваякоў і тых, хто праходзіў зь імі паводле адной супольнай справы<ref name="marakou">{{Навіна|аўтар= Матушыч К. |загаловак= А медсястра ў вар’ятку ператварылася|спасылка=http://m.nn.by/articles/43247/|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=13 верасьня 2010|копія=http://m.21.by/culture/2010/09/13/153365.html|дата копіі=13 верасьня 2010|дата доступу=10 красавіка 2017}}</ref>.

Нацыянальны склад рэпрэсаваных: [[беларусы]] — 738, [[палякі]] — 331, [[габрэі]] — 203, [[расейцы]] — 168, [[украінцы]] — 25, [[латышы]] — 18, [[летувісы]] — 13, [[немцы]] — 9, [[чэхі]], [[эстонцы]] — па 2 чалавекі, [[грузіны]], [[вугорцы]], [[казахі]], [[малдаване]], [[татары]], [[французы]], [[чувашы]] — па адным, нявызначаныя — 4<ref name="marakou"/>.

У 1930-х гадох адбыўся поўны заняпад сыстэмы мэдычнага абслугоўваньня насельніцтва БССР. На большасьць раённых лякарняў прыходзіўся толькі адзін лекар. Кожны трэці-чацьверты лекарскі ўчастак быў ня толькі бяз доктара, але і бяз фэльчара, нават без акушэркі. Арышты праходзілі з такой хуткасьцю, што трыста выпускнікоў Менскага і Віцебскага мэдычных інстытутаў штогод не пасьпявалі займаць парожнія месцы. Аднак іх рыхтавалі найперш для адмысловых лякарняў, клінік і санаторыяў, у якіх лекаваліся партыйныя бонзы і [[НКВД|энкавэдысты]]<ref name="marakou"/>.

=== Сельская гаспадарка ===
Паводле розных крыніцаў, ад 4 да 15 % усяго беларускага сялянства савецкія ўлады зьмясьцілі ў папраўча-працоўныя лягеры, а іх сем'і выслалі за межы БССР. У выніку гэтых рэпрэсіяў у Беларусі ліквідавалі найбольш дзейнае, працавітае і прадпрымальнае сялянства<ref name="Procka-1993"/>.

== Рэабілітацыя ==
16 студзеня 1989 году [[Вярхоўны Савет СССР]] ухваліў Указ аб рэабілітацыі ахвяраў сталінскіх рэпрэсіяў, у тым ліку ў [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]]. Гэтым Указам прадугледжвалася скасаваньне судзімасьці 12,5 млн нявінна асуджаных паводле пазасудовых рашэньняў [[Тройка НКУС|троек НКУС]] з 1930-х да пачатку 1950-х гадоў. Пацярпелым ад рэпрэсіяў вызначалася матэрыяльная кампэнсацыя<ref name="а">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Даты, падзеі, людзі|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=16 студзеня 2014|нумар=[https://zviazda.by/be/number/7-27617 7 (27617)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/01/16stu-16.indd_.pdf 8]|issn=1990-763x}}</ref>.
== У кіно ==
* «[[Купала (фільм)|Купала]]» (2020) — фільм пра [[Янка Купала|Янку Купалу]], у якім празь лёс паэта апавядаецца пра забарону беларускай мовы ўладамі Расейскай імпэрыі, [[Чорная ноч|зьнішчэньне беларускай інтэлігенцыі ў СССР]], дэпартацыю беларусаў савецкімі ўладамі ды [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыю краіны]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Курапаты]]
* [[Русіфікацыя Беларусі]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}}
* Касцюк М. Бальшавіцкая сістэма ўлады на Беларусі / М. Касцюк. — Менск: ВП «Экаперспектыва», 2000. — 307 с ISBN 985-6102-30-8.
* [[Аляксандар Лукашук|Лукашук А.]] [https://web.archive.org/web/20210603062520/http://imperiaduhu.by/gistoryia/gist-novychas/novy%20-20-1-BSSR/novy-20-1-BSSR/mova-garyc.html Мова гарыць… (загад № 33)] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 3, 1996. С. 76—91.
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|2|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|3|1|РЛ1-3|РЛ1-3}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|3|2|РЛ1-3|РЛ1-3}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|4|0|РЛ4|РЛ4}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РС|1|0|РС|РС}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РС|2|0|РС|РС}}
* Рэабілітацыя: Зборнік дакументаў і нарматыўных актаў па рэабілітацыі ахвяраў палітычных рэпрэсіяў 1920—1980-х гадоў у Беларусі / Уклад. А. Дзярновіч. — Менск: Athenaeum, 2001. — 177 с — (Athenaeum, Т. III; Архіў найноўшае гісторыі = Modern history archive). ISBN 985-6374-12-X.
* [http://www.ihst.ru/projects/sohist/repress/belan.pdf Возвращенные имена. Сотрудники АН Беларуси пострадавшие в период сталинских репрессий] / Сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; Под редакцией академика АН Беларуси А. С. Махнача. — Мн.: Навука і тэхніка, 1992. — 120 с.: ил.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://represii.net/ Віртуальны музэй савецкіх рэпрэсіяў у Беларусі]
* [https://www.google.com/maps/d/viewer?mid=1PqzupgADkR1oRo8m3BBYZw6utoQ&ll=54.1495673747191%2C28.689422664062484&z=7 Карныя акцыі АДПУ-НКУС (мапа)]
* [https://www.google.com/maps/d/viewer?mid=1-A0W7kyq0-6c5HFmI87GW2NBPQc&ll=54.052141777439815%2C27.695160312499972&z=7 Карныя акцыі НКУС-МУС-МДБ (мапа)]
* [https://www.svaboda.org/a/stalinskija-represii-u-bielarusi/29019472.html Сталінскія рэпрэсіі ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 18 сакавіка 2019 г.
* [https://belsat.eu/news/ne-prapustsitse-belsat-pershym-pakazha-klasny-film-z-kinafestyvalyu-listapad/ Зьніклая паэзія], [[Белсат]]
* [http://kyky.org/places/karta-minskih-repressiy-10-strashnyh-mest-svyazannyh-s-nkvd Карта минских репрессий. 10 страшных мест, связанных с НКВД]{{ref-ru}}, kyky.org 

{{Месцы масавых рэпрэсій ў Беларусі}}
{{Рэпрэсіі ў СССР}}
{{Гісторыя Беларусі}}

[[Катэгорыя:Рэпрэсіі ў БССР| ]]