Прагляд крыніцы для Рэспубліка Горная Армэнія

{{Краіна
|Назва                            = Рэспубліка Горная Армэнія
|НазваЎРоднымСклоне               = Рэспублікі Горнай Армэніі
|НазваНаДзяржаўнайМове            = {{мова-hy|Լեռնահայաստանի Հանրապետութիւն|скарочана}}
|Сьцяг                            = Flag of Armenia (1918–1922).svg
|Герб                             = Coat of arms of the Republic of Mountainous Armenia.svg
|НацыянальныДэвіз                 = 
|ДзяржаўныГімн                    = 
|Месцазнаходжаньне                = Mountainous Armenia 1921.png
|ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = 
|АфіцыйнаяМова                    = [[Армянская мова|армянскае]] <small>(''дэ-факта'')</small>
|Сталіца                          = [[Гарыс|Ґарыс]] <small>(''[[дэ-факта]]'')</small><ref>{{cite web |url=http://www.armtown.com/news/am/yer/20060427/23325/ |title=Լեռնահայաստանի 85-ամյակը նշեցին միայն Սյունիքի մարզկերտում |publisher=Armtown.com |date=April 27, 2006 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716082413/http://www.armtown.com/news/am/yer/20060427/23325/ |archivedate=July 16, 2011 }}</ref>
|НайбуйнейшыГорад                 = 
|ТыпУраду                         = 
|ПасадыКіраўнікоў                 = [[Спарапэт]]
|ІмёныКіраўнікоў                  = [[Гарагін Ныждэх|Ґараґін Ныждэх]]
|Плошча                           = 
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы        = 
|АдсотакВады                      = 
|ГодАцэнкіНасельніцтва            = 
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва  = 
|Насельніцтва                     = 
|ШчыльнасьцьНасельніцтва          = 
|ЭтнічныСклад                     = 
|КанфэсійныСклад                  = 
|Пісьменнасьць                    = 
|ГодАцэнкіСУП                     = 
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП           = 
|СУП                              = 
|СУПНаДушуНасельніцтва            = 
|Валюта                           = 
|КодВалюты                        = 
|ЧасавыПас                        = 
|ЧасРозьніцаUTC                   = 
|ЧасавыПасУлетку                  = 
|ЧасРозьніцаUTCУлетку             = 
|НезалежнасьцьПадзеі              = 
|НезалежнасьцьДаты                = 
|АўтамабільныЗнак                 = 
|ДамэнВерхнягаЎзроўню             = 
|ТэлефонныКод                     = 
|Дадаткі                          = 
|ПапярэдняяДзяржава1              = Рэспубліка Армэнія (1918—1920)
|СьцягПапярэдняйДзяржавы1         = Flag of Armenia (1918–1922).svg
|ГодПачаткуІснаваньня             = 
|ГодКанцаІснаваньня               = 
|ПэрыядІснаваньня                 = 1921
|НаступнаяДзяржава1               = Армянская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка
|СьцягНаступнайДзяржавы1          = Flag of the Armenian Soviet Socialist Republic (1922).svg
|НаступнаяДзяржава2               = Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка
|СьцягНаступнайДзяржавы2          = Azerbaijansovietrep1920-1921.svg
|ЦяперЗьяўляеццаЧасткай           = [[Армэнія]], [[Азэрбайджан]]
|ПершаяПадзея                     = Саветызацыя Армэніі
|ДатаПершайПадзеі                 = 2 сьнежня 1920
|Падзея1                          = [[Лютаўскае паўстаньне]]
|ДатаПадзеі1                      = 18 лютага – 2 красавіка 1921
|Падзея2                          = Абвяшчэньне
|ДатаПадзеі2                      = 26 красавіка 1921
|АпошняяПадзея                    = Ліквідацыя
|ДатаАпошняйПадзеі                = 13 ліпеня 1921
}}
{{Гісторыя Армэніі|разгорнуты = пэрыяд5}}
'''Рэспу́бліка Го́рная Армэ́нія''' ({{Мова-hy|Լեռնահայաստանի Հանրապետութիւն}} ''Leřnahayastani Hanrapetutyun''), таксама вядомая як '''Горная Армэнія''' ({{Мова-hy|Լեռնահայաստան}} ''Leřnahayastan'' і '''Аўтаномная Рэспубліка Сюнік''') — непрызнаная [[Бальшавікі|антыбальшавіцкая]] армянская дзяржава, што прыблізна адпавядае тэрэнам сёньняшніх марзаў [[Ваёц-Дзор]] ды [[Сюнік]] [[Армэнія|Рэспублікі Армэніі]], і часткам [[Нахічэванская аўтаномная рэспубліка|Нахічэванскае аўтаномнае рэспублікі]] і ''дэ-факта'' незалежнае [[Нагорна-Карабаская Рэспубліка|Нагорна-Карабаскае Рэспублікі]]<ref>{{Cite web |url=http://mediaforum.nt.am/armtoday.php?year=2006&month=04&day=27&LangID=4 |title=Republic of Mountainous Armenia (26 April 1921, capital: Goris, including: Syunik, Vayots Dzor and parts of modern-day NKR) |access-date=26 November 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141021133915/http://mediaforum.nt.am/armtoday.php?year=2006&month=04&day=27&LangID=4 |archive-date=21 October 2014 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref>. Была ўсталяваная вайсковым камандоўцам і армянскім палітыкам [[Гарагін Ныждэх|Ґараґіным Ныждэхам]] і ягонымі хаўрусьнікамі з падтрымкаю мясцовых партызанскіх сілаў пасьля  здушэньня [[Лютаўскае паўстаньне|Лютаўскага паўстаньня]] ў красавіку 1921. Утварэньне не было прызнанае ніводнаю краінаю, але існавала да сярэдзіны ліпеня таго ж року.

== Перадмова ==
=== Армяна-турэцкая вайна ===
{{Асноўны артыкул|Армяна-турэцкая вайна}}
Пасьля [[Першая сусьветная вайна|Першае сусьветнае вайны]], падпісаньня [[Сэўрская мірная дамова|Сэўрскае мірнае дамовы]] і правядзеньня наступных [[Парыская мірная канфэрэнцыя|мірных перамоваў у Парыжы]], Хаўрусьнікі паабяцалі пакараць [[младатуркі|младатуркаў]] і перадаць некаторыя, калі ня ўсе, [[Шэсьць вілаетаў|усходнія правінцыі]] імпэрыі навастворанай Армянскай Рэспубліцы<ref>Hovannisian, Richard G. "[https://www.jstor.org/stable/259971?&Search=yes&term=Hovannisian&term=G.&term=Richard&list=hide&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3DRichard%2BG.%2BHovannisian%26wc%3Don%26acc%3Don&item=6&ttl=424&returnArticleService=showFullText The Allies and Armenia, 1915–18]." ''[[Journal of Contemporary History]]''. Vol. 3, No. 1 (Jan., 1968), pp. 145–168.</ref>. Хаўрусьнікі, аднак, былі больш зацікаўленыя дамовамі зь Нямеччынаю ды іншымі эўрапейскімі чальцамі Цэнтральных дзяржаваў. Адносна Блізкага ўсходу асноўныя заходнія дзяржавы ([[Злучанае Каралеўства Вялікабрытаніі і Ірляндыі|Вялікабрытанія]], [[Трэцяя француская рэспубліка|Францыя]], [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італія]] й [[ЗША]]) мелі канфліктуючыя інтарэсы ў дачыненьні да вобласьцяў уплыву. Пакуль між хаўрусьнікамі адбываліся ўнутраныя спрэчкі, Злучаныя Штаты Амэрыкі неахвотна згаджаліся на [[Мандат Лігі Нацыяў|мандат]] над Армэніяю. Тым часам нядаўна створаныя [[РСФСР]] ды [[Турэцкі нацыянальны рух]] плянавалі захоп [[Каўказ]]у, улучаючы й Армэнію<ref>{{Кніга|last =Hovannisian|first =Richard G.|title =The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919–1920|publisher =University of California Press|year =1982|location =Berkeley|isbn =0-520-04186-0|pages =[https://archive.org/details/republicofarmeni0000hova/page/20 20–39, 316–364, 404–530]|url =https://archive.org/details/republicofarmeni0000hova/page/20}}</ref>. [[Бальшавікі]] спачувалі Турэцкаму руху праз узаемную апазыцыю заходнім дзяржавам або «Заходнему імпэрыялізму», як бальшавікі спасылаліся на яго. Савецкі ўрад сфармаваў зьвяз з турэцкімі нацыяналістамі і пачаў фінансаваць іх золатам ды зброяю. Гэта апынулася пагібельным для армянаў, і нарэшце рэшт [[Заходняя Армэнія]] апынулася пад кантролем захопнікаў<ref>Hovannisian, Richard G. "[https://www.jstor.org/stable/162238?&Search=yes&term=Hovannisian&term=G.&term=Richard&list=hide&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3DRichard%2BG.%2BHovannisian%26wc%3Don%26acc%3Don&item=2&ttl=424&returnArticleService=showFullText Armenia and the Caucasus in the Genesis of the Soviet-Turkish Entente]." ''[[International Journal of Middle East Studies]]'', Vol. 4, No. 2 (April, 1973), pp. 129–147.</ref>.

=== Саветызацыя Армэніі ===
{{Асноўны артыкул|Саветызацыя Армэніі}}
[[Файл:11thRedArmyYerevan.jpg|міні|зьлева|250пкс|Савецкая [[11-я армія (РСЧА)|11-я армія]] ўваходзіць у [[Ерэван]] у 1920, сканчаючы армянскае самакіраваньне.]]
Уварваньне савецкае 11-ае Чырвонае арміі ў Рэспубліку Армэнію распачалася 29 лістапада 1920. Фактычнае пераданьне ўлады адбылося 2 сьнежня ў Ерэване, калі кіраўніцтва Армэніі сьцьвердзіла ўльтыматум, прадстаўлены ёй савецкім паўнамоцным [[Барыс Лягран|Барысам Лягранам]]. Армэнія пагадзілася далучыцца да СССР, у той час як Савецкая Расея пагадзілася абараніць рэшты яе тэрыторыі ад наступаючага турэцкага войска. СССР таксама паабяцала прыняць меры для аднаўленьня армянскае арміі для абароны армянаў, а ня для перасьледваньня контррэвалюцыянэраў, хоць ад апошняе ўмовы абяцаньня адмовіліся калі дашнакі былі вымушаныя пакінуць краіну. Савецкі ўрад прапанаваў перадачу [[Нагорны Карабах|Нагорнага Карабаху]] ды [[Сюнік]]у да [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкага Азэрбайджану]]. Гэты крок быў рашуча адхілены [[Гарагін Ныждэх|Ґараґіным Ныждэхам]], які абвясьціў Сюнік самаўраднаю вобласьцю 25 сьнежня 1920. У студзені 1921 [[Драстамат Канаян]] накіраваў тэлеґраму Ныждэху, прапаноўваючы дазволіць саветызацыю Сюніку, атрымліваючы падтрымку бальшавіцкага ўраду ў вырашэньні праблемаў з армянскімі землямі. Ныждэх зноўку праявіў сябе як дальнабачны палітык, працягваючы змаганьне супраць Чырвонае арміі ды Савецкага Азэрбайджану<ref>{{cite web |url=http://www.njdeh.com/njdehbio.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090504103404/http://www.njdeh.com/njdehbio.htm |archivedate=May 4, 2009 |title=Garegin Njdeh biography |publisher=Njdeh.com |accessdate=2009-11-19}}</ref>.

== Абвяшчэньне ==
[[Файл:Գարեգին Նժդեհ - Garegin Njdeh.jpg|міні|175пкс|[[Гарагін Ныждэх|Ґараґін Ныждэх]] быў лідэрам антыбальшавіцкага супраціву.]]
18 лютага 1921 [[Дашнакцуцюн|дашнакі]] распачалі антысавецкае паўстаньне ў Ерэване і захапілі ўладу. Дашнакцуцюн кантраляваў Ерэван і прылеглыя тэрыторыі амаль што 42 дня да паразы ад колькасна пераважаючае Чырвонае Арміі напрыканцы красавіка 1921. Лідэры паўстаньня адступілі ў Сюнік.

26 красавіка 1921 другі Занґезурскі канґрэс, што адбываўся ў [[Татэўскі манастыр|Татэўскім манастыры]], абвясьціў незалежнасьць рэґіёнаў Даралакяз (Ваёц Дзор), Занґезур ды Нагорнага Карабаху пад назваю '''Рэспубліка Горная Армэнія''' што пазьней, 1 ліпеня 1921, была перайменаваная ў '''Рэспубліку Армэнію'''<ref>[http://www.armtimes.com/26685 Mountainous Armenia]</ref>.

== Палітыка ==
Места [[Гарыс|Ґарыс]] стала сталіцаю непрызнанае дзяржавы, а [[Гарагін Ныждэх|Ґараґін Ныждэх]] быў абраны прэм’ер-міністрам і міністрам абароны. Пазьней, у ліпені, [[Сымон Врацян]] атрымаў пасаду прэм’ер-міністра, у той час як Ныждэх стаў ґубэрнатарам ды галоўнакамандавалым. Ныждэх актыўна ўдзельнічае ў выгнаньні адной чвэрці [[Азэрбайджанцы|азэрбайджанскага]] насельніцтва [[Сюнік|Занґезуру]]<ref>{{cite web |url=http://www.ceghakron.ru/pages/menu/menu3/kgb1.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071030124321/http://www.ceghakron.ru/pages/menu/menu3/kgb1.htm |archivedate=2007-10-30 |title=Garegin Nzhdeh and the KGB: Report of Interrogation of Ohannes Hakopovich Devedjian |date=August 28, 1947 |url-status=dead |accessdate=July 18, 2012|language=ru}}</ref>.

Між красавіком ды ліпенем 1921 Чырвоная Армія правяла маштабныя вайсковыя дзеі ў рэґіёне, атакуючы Сюнік з поўначы і ўсходу. Пасьля месяцаў жорсткіх баёў з Чырвонаю Арміяю, у ліпені 1921 Рэспубліка Горная Армэнія капітулявала пасьля абяцаньняў Савецкае Расеі захаваць горны рэґіён у складзе Савецкае Армэніі. Пасьля канфлікту Ґараґін Ныждэх, ягоныя жаўнеры і шмат вядомых армянскіх інтэлектуалаў, у тым ліку кіраўнікі першае [[Рэспубліка Армэнія|Незалежнае Рэспублікі Армэніі]], перасякалі мяжу ў суседняе пэрсыдзкае места [[Тэбрыз]].

== Глядзіце таксама ==
* [[Гісторыя Народнага Карабаху]]
* [[Сьпіс гістарычных няпрызнаных дзяржаваў]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==	
* [https://web.archive.org/web/20140202190958/http://freenet.am/~grighak/Armenia_files/Other.htm Іншыя армянскія дзяржавы] на freenet.am

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Горная Армэнія, Рэспубліка}}
[[Катэгорыя:XX стагодзьдзе ў Армэніі]]
[[Катэгорыя:Колішнія рэспублікі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Нагорнага Карабаху]]
[[Катэгорыя:Колішнія непрызнаныя дзяржавы]]