Прагляд крыніцы для Прускія летувісы

'''Пру́скія летувісы''' (''летувінінкі''; {{мова-lt|Lietuvininkai|скарочана}}) — этнаграфічная група [[Летувісы|летувісаў]], якая да 1945 году займала поўнач і ўсход [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]] — г. зв. «[[Малая Летува|Малую Летуву]]» (цяпер у складзе [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]] і [[Клайпедзкі павет|Клайпедзкага]] і [[Таўроскі павет|Таўроскага]] паветаў [[Летува|Летувы]]), вылучаную ў XVIII ст. нямецкімі ўладамі з прускай [[Жамойць|Жамойці]] — [[Самбія|Самляндыі]].

== Назва ==
{{Асноўны артыкул|Жамойць|Самбія|Малая Летува}}
[[Файл:Samagithia-Samatini-Samaiden (C. Vopel, 1566).jpg|значак|«Прусы» ({{мова-de|Prussen|скарочана}}) паміж [[Самбія|прускай]] і [[Жамойцкае староства|літоўскай]] Жамойцю. З мапы Эўропы К. Вопэля, 1566 г.]]

Назва «прускія летувісы» ({{мова-de|Preußische Litauer|скарочана}}) утварылася паводле мовы мясцовага насельніцтва: мову [[Жамойты|жамойтаў]] у Прусіі з 1579 году пачалі называць [[Летувіская мова|летувіскай («літоўскай»)]], тым часам гэтую ж мову ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] працягвалі называць жамойцкай{{Заўвага|Факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы прускіх [[Жамойты|жамойтаў]] у «Малой Летуве») ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — «''…шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <…> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwey letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>}}<ref name="Kascian-2009">[[Кірыл Касьцян|Касьцян К.]], Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>.

Паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] 1422 году, значная частка заселеных жамойтамі земляў перайшла да Прусіі — ад замка [[Юрбург]]у над Нёманам на ўсходзе да [[Паланга|Палангі]] з [[Клайпеда]]й над Балтыйскім морам на захадзе<ref name="Urban-2001-110">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.</ref>, жамойцкі характар гэтых земляў знайшоў адлюстраваньне ў тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі: «''…замак [[Клайпеда#Назва|Мэмэль]] [[Летувіская мова|па-жамойцку]] завецца Клайпеда''»{{Заўвага|{{мова-la|«…castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum»|скарочана}}, а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: {{мова-la|«…castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»|скарочана}}}}<ref>Современник. Т. 7, 1860. [https://books.google.by/books?id=1CkYAAAAYAAJ&pg=PA13&dq=castrum+Memel+in+Samogitico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC45qwpO70AhUXQ_EDHSg2CGYQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=castrum%20Memel%20in%20Samogitico&f=false С. 13].</ref>. Па тым, як уся тэрыторыя прускай Жамойці ўвайшла ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]], у 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў Самбіі, у тым ліку «''мовай жамойтаў''»<ref name="Urban-2001-110"/> (польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзіслаў Абрагам||be|Уладзіслаў Генрык Францішак Абрагам}} нават адмыслова ўдакладняў у 1914 годзе, што «''гэтая була датычылася прускай Жамойці, а не літоўскай, Самбійскага біскупства Каталіцкага касьцёла ў Прусіі, а не ў ВКЛ''»{{Заўвага|{{мова-pl|«bulla ta dotyczy przecież Żmudzi pruskiej, a nie litewskiej, kościoła w Prusiech zakonnych dyecezyi sambijskiej a nie w W. X. Lit.»|скарочана}}}}<ref>Abraham W. Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Warszawa, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PA205&dq=%C5%BBmud%C5%BAi+Pruskiej&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4xJ-KkPH1AhV0SfEDHVpXBEoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%C5%BBmud%C5%BAi%20Pruskiej&f=false S. 205].</ref>). 28 лютага 1506 году [[Сьпіс польскіх манархаў|кароль польскі]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь літоўскі]] [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна азначала вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторыю было небясьпечна вандраваць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць літоўскіх жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі (прускімі жамойтамі)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.</ref>.

[[Файл:Samaiten (1593).jpg|значак|Жамойты (''Samaiten'') пры ўтоцы [[Нёман]]у. З мапы [[Інфлянты|Інфлянтаў]], 1593 г.]]

У XVI ст. герцаг прускі [[Альбрэхт Гогенцолерн]] (1490—1568) спрабаваў пашырыць на жамойцкае насельніцтва Прусіі назву «прусы»{{Заўвага|Увогуле, прылічэньне ўласна прусаў да балтыйскай (жамойцкай) групы ёсьць неабгрунтаваным<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 186.</ref>}}, у тым ліку з дапамогай выданьня ў 1545 годзе катэхізму, дзе жамойцкая мова азначалася як «пруская». Пра разуменьне жамойтаў і жамойцкай мовы як «прусаў» і «прускай мовы» сьведчыць дададзенае герцагам тлумачэньне «''прусы або судавы''» ({{мова-la|«Prutheni vel Sudini»|скарочана}}, ад гэтак званага «Судаўскага трыкутніка» ў паўночна-ўсходнім куце Прусіі<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>) пры адрозьненьні ў яго гаспадарстве трох розных моваў (польскай, літоўскай і «прускай») і трох адпаведных народаў ([[Палякі|палякаў]], [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] і «прусаў або судаваў») у «Ordinatio de alumnis illustrissimi principis» — дакумэнце 1544 году на ўсталяваньне 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў<ref name="Panucevic-271-272">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. Магчымая прычына няпэўнасьці назвы жамойцкай мовы (як і саманазвы жамойтаў) агучвалася яшчэ ў 1854 годзе: «''Вядома, што ў прыбалтыйскіх [[Чудзь|чудзкіх]] пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, „мове зямлі“. Як у літоўскай чудзі, альбо жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе „літоўскай“, што слова „Літва“ было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой чудзь гэтая належала <…> Латышы, або леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскаю чудзьдзю, не называюць сябе Літвой; такім чынам, і сястра іх, літоўская чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — жамогусы, жамогі або жамодзі, сямогі або сямодзі, адкуль пайшлі словы Жамойць і Самагіцыя. Латышы таксама называюць сябе земе, семе, а гэта значыць толькі „свая зямля“ падобна таму, як сома або суома, „свая зямля“ Фінляндыя і Суамалайне, „людзі сваёй зямлі“, фіны, або фінляндцы. [[Жмогусы|Жамогус або жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — чалавекі, а не літоўцы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.»|скарочана}}}}<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>.

У [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]], апублікаванай у 1582 годзе, паведамлялася<ref>
Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=p5IwAQAAMAAJ&pg=RA1-PA148&dq=Wespocie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicisy36Y72AhVr7rsIHWITCJAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=sambiej%20samland&f=false S. 148].</ref>{{Заўвага|У 1891 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] падаў вытрымку з Хронікі Эўрапейскай Сарматыі з наступным азначэньнем: «''На веснавым фэсьце прусаў, якія ёсьць жамойтамі і гавораць па-жамойцку''» ({{мова-de|«Beim Frühlingsfest der Preussen welche Samogitier sind und samogitisch sprechen»|скарочана}})<ref>Brückner A. Lituanica von A Brückner // Archiv für slavische philologie. Band 13. — Berlin, 1891. [https://books.google.by/books?id=uWgoAAAAYAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q=samogitisch%20sprechen&f=false S. 216].</ref>}}:
{{Цытата|А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў…
{{арыгінал|pl|W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…}}|
}}

У XVII ст. польска-прускі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}} засьведчыў, што «пруская мова» катэхізму 1545 году — гэта тое ж самае, што і тагачасная мова прускіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-pl|«wspomniony Praetoriusz uważa po prostu tak nazwany język staro-pruski za jedno i to samo, co język pruskich Litwinów»|скарочана}}}}<ref>Sieniawski K. E. Biskupstwo Warminskie, jego zalozenie i rozwoj na Ziemi pruskie. — Poznań, 1878. S. [https://books.google.by/books?id=bM3xb5oFPcQC&pg=PA122&dq=Hartknoch+pruski+litewskim+jezyk&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipg7_3wvP1AhVSlP0HHf9PA5wQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Praetoriusz%20pruskich%20Litwin%C3%B3w%20%20&f=false 120]—121.</ref>. Тым часам аўтары кнігі «[[Рыга|Riga]] Literata», надрукаванай у 1699 годзе, фактычна атаясамілі жамойцкую і прускую мовы, калі дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы [[Інфлянты|Інфлянтаў (Лівоніі)]] пасьля эстонскага ({{мова-la|Esthonico|скарочана}}) ''Liva'' і перад латыскім ({{мова-la|Lettice|скарочана}}) ''Laivas'' прывялі «жамойцка-прускае» ({{мова-la|Samogithico & Prussico|скарочана}}) ''Lewas'' або ''Loiwas''<ref>Riga Literata. — Rostochii, 1699. [https://books.google.by/books?id=Eo1OwWzPaCgC&pg=PP7&dq=Samogithico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiO9ZPTvIn2AhUoRfEDHciFC5kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=Samogithico&f=false P. A 2].</ref>. А ў першай палове XVIII ст. пруска-летувіскі лютэранскі пастар [[Крысьціонас Данелайціс]] пісаў<ref>Dundzila V. R. [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:lGTdw3gtSNgJ:www.draugas.org/key_dnlh/dn/issues/2014-06-15-DRAUGASNEWS.pdf+&cd=5&hl=be&ct=clnk&gl=by A Summer that Offers No Respite] // Draugas News. Nr. 6, 2014. P. 12.</ref>:
{{Цытата|Але цяпер і мы, хоць і хрысьціянскія прусы,
Так, мы, летувінінкі, надта перапаўняем сябе…
{{арыгінал|lt|Ogi dabar jau mes, krikščionimis būdami prūsai, <br>
Mes lietuvninkai taip baisiai ryt nesigėdim…}}|
}}

Апроч таго, адзначалася даўняя пруска-летувіская прымаўка: «''калі прус гаворыць, [[Гуды|гуд]] мусіць маўчаць''» ({{мова-lt|«kai prūsas kalba, gudas turi tylėti»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia. — Königsberg, 1896. [https://books.google.by/books?id=Xg0sAAAAYAAJ&pg=RA1-PA218&dq=%22Kad+Pr%C3%BAsas+k%C3%A5lba+Gudas%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUg7SW_r76AhUHwAIHHc6cB0kQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%22Kad%20Pr%C3%BAsas%20k%C3%A5lba%20Gudas%22&f=false S. 218].</ref>.

[[Файл:Prussenfürst.JPG|значак|Сьцяг (з выявай багоў ''Patolos'', ''Perkunos'' и ''Potrimpos''{{Заўвага|[[Вацлаў Пануцэвіч]] зазначае, што жамойцкія канчаткі да імёнаў гэтых багоў — Пекла ([[Чарнабог]]), [[Пярун]] і Патрэба ([[Даждзьбог|Дажбог]]) — у XVI ст. дапісаў Лукаш Давід<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 190.</ref>}}) і герб (зь мядзьведзем — як і ў [[Жамойты|жамойтаў]]) «старажытных прусаў», 1584 г.]]

У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што прускі летувіс выкарыстоўвае саманазву ''[[жмогусы|jmonus]]'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa''), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>.

Яшчэ ў 1744 годзе ў [[Гданьск|Данцыгу]] надрукавалі кнігу пруска-нямецкага пастара Тэадора Лепнэра «Пруская Літва» ({{мова-de|«Der Preussische Litthau»|скарочана}}). У 1771 годзе нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аўгуст Шлёцэр||ru|Шлёцер, Август Людвиг}} (у 1761—1767 гадох быў на [[Расейская імпэрыя|расейскай службе]] ў [[Санкт-Пецярбург]]у, з 1769 году ганаровы сябра Імпэратарскай акадэміі навук, а ў 1803 годзе атрымаў ордэн Сьвятога Ўладзімера IV ступені і расейскае дваранства), сьцьвярджаў, што «''латышы і літоўцы ў асноўным гавораць адной мовай''», «''літоўцы падзяляюцца на прускіх і польскіх літоўцаў''», «''па-літоўску Літва называецца Ljetuwa, а літовец Ljetuwninkas''» і што ў Прусіі па-летувіску размаўляюць у краіне, «''якая цяпер завецца Малой Літвой''», тым часам «''латыская''» мова прусаў «''вымерла ў канцы мінулага стагодзьдзя''»<ref>Schlözer A. L. Allgemeine Nordische Geschichte. — Halle, 1771. S. 320—322.</ref>. Тое, што «''прускія літоўцы называюць сябе летувінінкамі, а сваю краіну Летувой''», амаль даслоўна паўтаралася ў некалькі нямецкіх выданьнях агульнага характару (1800 год<ref>Baczko L. Nankes wanderungen durch Preussen. — Hamburg — Altona, 1800. S. 195.</ref>, 1812 год таго ж аўтара<ref>Baczko L. Historische Unterhaltungen für gebildete Leser. — Halle — Leipzig, 1812. S. 278.</ref>, 1820 год<ref>Förster F. C. Ausführliches Handbuch der Geschichte, Geographie und Statistik des preußischen Reichs. — Berlin, 1820. S. 162.</ref>).

Адным зь сьведчаньняў штучнай папулярызацыі немцамі назвы «летувінінкі» можа лічыцца заява пруска-нямецкага лінгвіста [[Георг Нэсэльман|Георга Нэсэльмана]] ў яго летувіскім слоўніку 1850 году, нібы расейскія летувісы, або жамойты, называюць прускіх летувісаў «''Létuwninkai kalninni''» з прычыны ўзгорыстай мясцовасьці{{Заўвага|{{мова-de|«Létuwninkai kalninni werden die Preußischen Littauer von den Russischen (Zémaiczei) genannt wegen des hügligen Terrains»|скарочана}}}}<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA174&dq=K%C3%A4lninnis++L%C3%A9tuwninkai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjNxICojtr1AhXOwKQKHXQ-ClQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=K%C3%A4lninnis%20%20L%C3%A9tuwninkai&f=false S. 174].</ref>. Неўзабаве, аднак, мовазнаўца [[Станіслаў Мікуцкі]] паказаў, што Нэсэльман напраўду ўзяў адпаведную назву з выдадзенай у 1842 годзе кнігі [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «Лемантар летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («''Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos''», сучаснае летувіскае «''Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos''»), памылкова прыняўшы азначэньне «летувіска-горны» (ад выдуманага Даўкантасам слова «''kalnėnai''»{{Заўвага|{{мова-ru|«выдуманное г. Довконтом слово kalnienaj (горные, горцы)»|скарочана}}}}<ref name="Mikucki-1855-109"/> дзеля азначэньня пазьнейшых летувісаў-«[[Аўкштайты|аўкштайтаў]]») за сынонім «пруска-летувіскі»<ref name="Mikucki-1855-109">Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=SdohAQAAMAAJ&pg=PA109&dq=kalnienaj&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiE3un0_dn1AhXI2KQKHbkrAuwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kalnienaj&f=false С. 109].</ref>.

[[Файл:Spread of German Settlements to the Eastward, 800-1400 (Germans-Slavs-Letts) (1926).jpg|значак|Мапа пашырэньня [[Германцы|германцаў]] на ўсход у 800—1400 гадох, на якой усе летувісы азначаюцца [[Латышы|латышамі]] ({{мова-en|Letts|скарочана}}). Атляс гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уільям Шэпард|Ўільяма Шэпарда|en|William Robert Shepherd}}. [[Нью-Ёрк]], 1926 г.]]

Спроба Нэсэльмана назваць «летувісамі-горнікамі» прускіх летувісаў знайшла свой працяг у прэсе, калі ў 1867 годзе ў некалькіх выданьнях перадрукавалі артыкул з {{Артыкул у іншым разьдзеле|The Pall Mall Gazette||en|The Pall Mall Gazette}}, у якім аўтар даводзіў, што згадка ў тагачаснай расейскай статыстыцы пра «Zmudzo-Lethonians» у Прусіі як апошніх з «старажытных [[Прусія|прусаў]]» ёсьць няслушнай, бо «''…тэрмін жамойт… азначае нізоўца, у адрозьненьне ад летувісаў-вярхоўцаў Прусіі. <…> Але гэтыя жамойты ня ёсьць прусамі, але сапраўднымі летувісамі…''»{{Заўвага|{{мова-en|«…term Zemaitis… meaning a Lowlander, as opposed to the Upper Lithuanians of Prussia. <…> But these Samogitians are not Prussians, but true Lithuanians…»|скарочана}}}}<ref>Trübner’s American and Oriental Literary Record. Nr. 23—24, 1867. [https://books.google.by/books?id=NiUwAAAAYAAJ&pg=PA417&dq=Zmudzo-Lethonians&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjb85fe5uH1AhVASPEDHU9zBOkQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=Zmudzo-Lethonians&f=false P. 417].</ref><ref>The Eclectic Magazine: Foreign Literature. Vo. VI, 1867. [https://books.google.by/books?id=npGUr31SmeYC&pg=PA381&dq=%C5%BBemaitis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJzLqv4eH1AhXM6aQKHU_mBQ04HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%C5%BBemaitis&f=false P. 381].</ref><ref>Public Opinion. Vol. XI, 1867. [https://books.google.by/books?id=IhO_nmtc28MC&pg=PA131&dq=Zmudzo-Lethonians&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3w4GM5-H1AhXqQvEDHWduAkg4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=Zmudzo-Lethonians&f=false P. 131].</ref>. Тым часам яшчэ ў 1806 годзе былы [[рэфэрэндар вялікі літоўскі]] [[Гуга Калантай]] пісаў: «''…і што ва ўсёй даўняй Прусіі паспольства не гаворыць іначай, толькі па-польску і па-жамойцкую, або па-латыску, (апроч пазьнейшых паселішчаў, заснаваных крыжакамі)''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…a że w całych dawnych Prusiech pospólstwo nie mówi inaczej, tylko po polsku, po żmudzku czyli po łotewsku, (wyjąwszy późniejsze osady które Krzyżacy zaprowadzili)»|скарочана}}}}<ref>X. Hugona Kołłątaja korrespondencya listowna z Tadeuszem Czackim. T. IV. — Kraków, 1845. [https://books.google.by/books?id=qCFMAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=dawnych%20%C5%BBmudzku&f=false S. 224].</ref>. У 1839 годзе маршалак [[Цельшы|Цельшаўскага]] павету Ўладзімер Гадон у сваёй «Статыстыцы Жамойцкага княства» зазначаў: «''У той частцы Прускага краю, якая з Тыльзытам, Мэмэлем ды іншымі местамі ўваходзіла за паганскімі часамі ў склад Жамойці… я знайшоў ня толькі захаваную ў сваёй чысьціні жамойцкую мову; але і даволі шмат звычаяў ды завядзёнак і нават папулярную жамойцкую страву, у кожнай хаце на [[Запусты]] ўжываную і званую [[шупеня]]й''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W czesci tej kraju Pruskiego ktora, z Tylza, Memlem i innemi miastami wchodzila za czasow poganskich w sklad Zmudzi, a przez pol-szosta wieku stopniowo od niej odpadala, nie tylko jezyk Zmudzki w swej czystosci dochowany znalazlem; ale nadto wiele zwyczajow obyczajow, a nawet powszechna potrawe Zmudzka na zapusty w kazdej chacie uzywana, zwana szupienia»|скарочана}}}}<ref>Gadon W. Statystyka Xięstwa Żmudzkiego. — VIC, 1839. [https://archive.org/details/gadon-statystyka-xiestwa-zmudzkiego/page/53/mode/2up?q=jezyk S. 54].</ref>. У 1848 годзе народжаны на [[Менскі павет|Меншчыне]] пісьменьнік [[Тадэвуш Булгарын]] зазначаў, што ва Ўсходняй Прусіі «''ў вёсках размаўляюць на мове жамойцкай або латыскай''»<ref>Библиотека для чтения. Т. 86. — СПб., 1848. [https://books.google.by/books?id=I1IWAAAAYAAJ&pg=PA207&dq=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%D0%B8%D0%BB%D0%B8+%D0%BB%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9jYnen7f6AhVJNOwKHdJxC7EQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D0%B8%D0%BB%D0%B8%20%D0%BB%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 207].</ref>. У 1855 годзе ў «Навуковых запісках Імпэратарскай акадэміі навук» паведамлялася, што летувісы паўднёвай часткі Прусіі называюць летувісаў паўночнай часткі гэтай краіны «[[Куршы|куршамі]]» — такім жа спосабам, як і [[Латышы|латышоў]]<ref>Ученые записки Императорской академии наук: по первому и третьему отделению. Т. 3. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=sT7hf8AbYpQC&pg=PA747&dq=%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%9B%D0%BE%D1%82%D1%8B%D1%88%D0%B5%D0%B9+Kurszis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj_qO_O6Lr6AhWSGuwKHSG5DWMQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%9B%D0%BE%D1%82%D1%8B%D1%88%D0%B5%D0%B9%20Kurszis&f=false С. 747].</ref>. У 1859 годзе брытанскі навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Джон Вільям Дональдсан||en|John William Donaldson}} зьвяртаў увагу на тое, што «''іх [летувісаў, прускіх і польскіх] сапраўднае імя — самагіты''»<ref>Donaldson J. W. The New Cratylus. — London, 1859. [https://books.google.by/books?id=15QCAAAAQAAJ&pg=PA129&dq=%D0%B3%D1%83%D0%B4%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0yoa26r76AhXxhv0HHfgNBX44MhDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=guddas&f=false P. 129].</ref>. А ў 1879 годзе расейскі навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Філіп Брун||ru|Брун, Филипп Карлович}} зазначаў, што «''у прускіх латышоў польскія, г.зн. самагіты, або жамойць, называюцца [[Гуды|Gudas або Guddas]]''»<ref>Брун Ф. Черноморье: сборник исследований по исторической географии Южной России. Ч. 1. — Одесса, 1879. [https://books.google.by/books?id=gRUqv51XAgEC&pg=PA264&dq=%D0%B3%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiildTX2r76AhXGsaQKHd5NAIo4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=guddas&f=false С. 264].</ref>.

У 1879 годзе нямецкі філёзаф і мовазнаўца [[Георг Заўэрвайн]] (1831—1904; народжаны ў [[Гановэр]]ы, у 1875 годзе пераехаў у [[Клайпеда|Клайпеду]], дзе вывучыў летувіскую мову) напісаў песьню «Летувінінкамі мы нарадзіліся» ({{мова-lt|Lietuvninkai mes esam gimę|скарочана}}, {{мова-de|Als Litauer sind wir geboren|скарочана}}, пазьней пераробленую ў «Летувісамі мы нарадзіліся» — {{мова-lt|Lietuviais esame mes gimę|скарочана}}), якая пачала лічыцца неафіцыйным гімнам Малой Летувы<ref>Vareikis V. Memellander/Klaipėdiškiai Identity and GermanLithuanian Relations in Lithuania Minor in the Nineteenth and Twentieth centuries // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 58.</ref>. 7-я страфа гэтага гімну прысьвячалася нямецкаму імпэратару Вільгельму I.

Апісаньне тагачасных прускіх жамойтаў пакінуў у 1861 годзе былы ўдзельнік [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Руфін Пятроўскі||pl|Rufin Piotrowski}}<ref>Piotrowski R. Pamiętniki z pobytu na Syberyi. T. 3. — Poznań, 1861. S. [https://books.google.by/books?id=49dbAAAAcAAJ&pg=PA231&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiW7Nnl7fD1AhUBH-wKHf14A_E4UBDoAXoECAsQAg#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false 231]—232.</ref>:
{{Цытата|Ад Палангі, праз Мэмэль, Тыльзыт і аж пад сам Каралявец, з выняткам месьцічаў і каляністаў, усё насельніцтва складаецца з жамойтаў… …а калі жамойта спытаеш, ці ён прусак, немец, ён адразу адкажа з абурэньнем: О не, не, я не прусак, ня немец, я — літовец ({{мова-de|ich bin Lithau|скарочана}}): але ён вам з такім гонарам адкажа, што ён літовец-жамойт, што вы не адважыцеся сказаць яму другі раз, што ён прусак або немец.
{{арыгінал|pl|Od Połągi przez Memel, Tylżę i aż pod sam niemal Królewiec z wyjątkiem mieszkańców miast i kolonistów, ludność cała składa się ze Żmudzinów… …a jeżeli Żmudzina zapytasz czy on Prusak, Niemiec, z oburzeniem ci natychmiast odpowiada: O nie, nie, ja nie Prusak, nie Niemiec, ja jestem Litwin (ich bin Lithau): ale z taką dumą ci odpowie, że on Litwin-Żmudzin, że się drugi raz mu nie odważysz powiedzieć, że on Prusak, czy Niemiec.}}|
}}

У 1882 годзе нямецкі лінгвіст [[Адальбэрт Бэцэнбэргер]], які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ўсё яшчэ лічылі прускіх летувісаў жамойтамі{{Заўвага|Сярод іншага, адным зь сьведчаньняў папулярнасьці ў тагачасным сьвеце ўспрыманьня летувісаў Самляндыі як жамойтаў ёсьць артыкул пра [[Бурштын (каштоўны камень)|бурштын]], зьмешчаны ў шэрагу [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|амэрыканскіх]] энцыкляпэдыяў канца XIX — пачатку XX ст.: «''Большая частка бурштыну ў сьвеце сёньня пастаўляецца з рэгіёну, вядомага як Самлянд, на ўсходнім прускім узьбярэжжы Балтыйскага мора… Здабыўцы бурштыну ня ёсьць немцамі, а жамойтамі [[Куршы (народ)|куршаўскага]] паходжаньня…''» ({{мова-en|The bulk of the amber supply of the world comes from the region known as the Samland on the east Prussia coast of the Baltic… The amber fishermen are not Germans, but a Samaite race of Kurish origin…|скарочана}})<ref>
The Standard American Encyclopedia of Arts, Sciences, History, Biography, Geography, Statistics, and General Knowledge. — New York, 1897. [https://books.google.by/books?id=oJwzAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 94].</ref><ref>The People's cyclopedia of universal knowledge. — New York — San Francisco, 1897. [https://books.google.by/books?id=ZSvnAAAAMAAJ&q=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgFEAI P. 94].</ref><ref>The American Comprehensive Encyclopedia of Useful Knowledge. Vol 1. — Chicago, 1898. [https://books.google.by/books?id=Uyk6r9LJpRkC&pg=PA94&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 94].</ref><ref>The Century Reference Library of Universal Knowledge. — Chicago, 1909. [https://books.google.by/books?id=YUUxAQAAMAAJ&pg=PA56&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 56].</ref>}}, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nennen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне саманазвы ''žmogus'' ([[жмогус]]), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>.

Тое, што ў Прусіі ўсіх летувісаў, якія жывуць у Расейскай імпэрыі, называюць жамойтамі, зазначалася ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] за 1874 год{{Заўвага|{{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}}<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>}}. Раней, у 1850 годзе пра гэта напісаў у сваім летувіскім слоўніку Нэсэльман<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA543&dq=samogitien+niederunger&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjzls2eitr1AhVriv0HHZB9BXoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=samogitien%20niederunger&f=false S. 543].</ref>, што ў 1858 годзе, з прычыны зьвінавачваньня Нэсэльмана ў фальсыфікацыях, мусіў дадаткова засьведчыць нямецкі мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аўгуст Шляйхэр||ru|Шлейхер, Август}}: «''ува ўсёй Прускай Летуве кожнага расейскага падданага летувіскай нацыянальнасьці, незалежна ад яго дыялекту, называюць жамойтам''»{{Заўвага|{{мова-de|«…im ganzen preussischen Litauen heisst jeder russische unterthan, der der litauischen nation angehört, ohne rücksicht auf seine mundart Żemaitis»|скарочана}}}}<ref>
Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. Band 1. — Berlin, 1858. [https://books.google.by/books?id=h0hKAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=schleicher+nesselman+zemaitis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfwq2ij9r1AhX9if0HHUPxCpEQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=schleicher%20nesselman%20zemaitis&f=false S. 244].</ref>.

Жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) захапляўся нацыянальным жыцьцём прускіх летувісаў, якіх, аднак, называў «жамойтамі», а іх мову «жамойцкай»<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>:
{{Цытата|
…[у Прусіі] ёсьць шмат жамойтаў-каталікоў, якія… гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову
{{арыгінал|lt|…daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško}}|Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.}}

У 1859 часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}} падаў наступную вытрымку зь дзёньніку падарожжа Літвой і Жамойцю польскага пісьменьніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тэадор Трыплін|Тэадора Трыпліна|be|Тэадор Трыплін}}: «''А жамойцкі люд пад прускім панаваньнем, сумежны сваімі сядзібамі зь літоўскай Жамойцю, ёсьць заможным; вёскі добра забудаваныя. У астатнім нічым не адрозьніваецца ад польскага жамойта, хіба тым, што ўмее чытаць толькі паводле кніг жамойцкай мовай, але друкаваных гатычным шрыфтам; кнігі ж для літоўскіх жамойтаў друкуюцца лацінскім шрыфтам''»{{Заўвага|{{мова-pl|«I lud żmudzki pod panowaniem pruskiem, tuż przypierający siedzibami swemi do Żmudzi litewskiej jest zamożny; wsie są dobrze zabudowane. Niczem z resztą nie różni się od żmudzina polskiego, chyba tem że czytać umie jedynie na książkach językiem żmudzkim lecz głoskami gotyckiemi drukowanych; książki zaś dla Żmudzinów litewskich drukują łacińskiemi czcionkami»|скарочана}}}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 76, 1859. [https://books.google.by/books?id=liXQIws4W4MC&pg=PA915&dq=rosyjski+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw-YCiysP5AhWTD-wKHU5XCN04HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=rosyjski%20zmudzki&f=false S. 915].</ref>.

У 1876 годзе пруска-летувіскі лінгвіст прафэсар [[Кёнігзбэрскі ўнівэрсытэт|Кёнігзбэрскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Куршат||ru|Куршат, Фридрих}} засьведчыў, што тыя расейскія летувісы, якія жывуць «''ва ўсходняй Жамойці''» і якіх «''мясцовыя жыхары называюць жамойтамі''», сябе называюць «''сапраўднымі летувісамі''», а жыхароў заходняй Жамойці і прускіх летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-de|«Die in russisch Littauen oder Samogizien wohnenden Littauer werden von den hiesigen Źemaīcźiai, die Niederländer, die in polnisch Littauen, südlich vom Memelstrome wohnenden, Gudaī genannt. In Samogizien bezeichnen aber die dort östlich wohnenden Littauer sich selbst als die eigentlichen Lietuwininkai oder Lietuwiai, ihre westlichen Nachbarn aber als Žemaīcźiai, die weiter östlich und südöstlich wohnenden Weissrussen Gudai, mein südlich preussisches Littauisch aber źemaitißkai»|скарочана}}}}<ref>Kurschat F. Grammatik der littauischen Sprache. — Halle, 1876. [https://books.google.by/books?id=r6YFAAAAQAAJ&pg=PA5&dq=Lietuvininkai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj4hYfwsN_1AhURHOwKHWjfDMc4ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=Lietuvininkai&f=false S. 5].</ref>.

У 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў{{Заўвага|{{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}}<ref>K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.</ref>}}<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>.

Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>.

<gallery caption="Этнаграфічныя мапы (па вынаходніцтве «[[аўкштайты|аўкштайтаў]]»), на якіх прускія летувісы азначаюцца жамойтамі" widths="215" heights="180" class="center">
Ethnic composition of the westernmost parts of the Russian Empire, Erckert, 1863.jpg|''Самогиты''. [[Радэрык фон Эркерт|Р. Эркерт]], 1863 г.
Tableau Ethnographique (Georg Ferdinand Robert d'Erckert, 1863).jpg|''Samogitiens''. Р. Эркерт, 1863 г.
Mapa etnologiczna ludów Litwy i Rusi przerobiona z Atlasu Erkerta (J. Talko-Hryncewicz, 1893).jpg|''Żmujdźini''. Ю. Талька-Грынцэвіч, 1893 г.
</gallery>

== Гісторыя ==
[[Файл:Lithuanian (1850).jpg|значак|Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу ([[Лёндан]], 1850 г.): [[Ліцьвіны#Літоўская_мова|літоўская мова]] (''Lithuanian'') займае ўсю [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]] (ад [[Горадня|Горадні]] да [[Смаленск]]у), [[Летувіская мова|жамойцкая мова]] (''Samogitian'') — этнічную тэрыторыю [[Летувісы|летувісаў]]]]

Карэннае насельнітва сучаснай Малой Летувы нязьменна захоўвала сваю мову і звычаі да XIX ст. Паводле зьвестак XVIII і XIX ст. тагачасная [[Жамойты|жамойцкая]] (летувіская) мяжа практычна не зьмянялася і адпавядала лініі пашырэньня жамойцкага насельніцтва з часоў Пятра з Дусбургу (XIV ст.), што пацьвярджаецца гістарычнымі і археалягічнымі зьвесткамі<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 210—211.</ref>. Прытым на захад і поўдзень ад гэтай мяжы захоўвалася карэннае славянскае (прускае) насельніцтва<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 212—215.</ref>.

{| class="wikitable sortable"
|+Летувіскамоўнае насельніцтва Ўсходняй Прусіі<ref>Belzyt L. Sprachliche Minderheiten im preussischen Staat 1815—914. Marburg, 1998.</ref>
! rowspan="2" |Павет (Kreis)
! rowspan="2" |Акруга (Regierungsbezirk)
! colspan="2" |1825
! colspan="2" |1834
! colspan="2" |1846
|-
!Колькасьць
!%
!Колькасьць
!%
!Колькасьць
!%
|-
|Лабяў
|Кёнігсбэрг
|8,806
|28.3
|11,993
|33.0
|14,454
|32.3
|-
|Мэмэль
|Кёнігсбэрг
|19,422
|52.5
|22,386
|59.6
|26,645
|58.1
|-
|Гейдэкруг
|Гумбінэн
|16,502
|71.9
|18,112
|71.8
|22,475
|68.7
|-
|Інстэрбург
|Гумбінэн
|10,108
|25.0
|9,537
|18.3
|5,399
|9.3
|-
|Нідэрунг
|Гумбінэн
|18,366
|49.1
|20,173
|45.7
|20,206
|41.0
|-
|Пількален
|Гумбінэн
|11,271
|38.5
|10,687
|34.1
|13,820
|34.4
|-
|Рагніт
|Гумбінэн
|15,711
|47.8
|18,443
|46.6
|19,888
|42.6
|-
|Шталюпёнэн
|Гумбінэн
|5,435
|20.7
|5,312
|16.8
|5,907
|15.7
|-
|Тыльзыт
|Гумбінэн
|18,057
|47.5
|22,471
|50.5
|26,880
|48.6
|}
[[Файл:Ostpreussen 1905.svg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Прусіі ў XIX ст.]]

Да 1873 году палітыка германізацыі летувіскамоўнага насельніцтва Ўсходняй Прусіі не праводзілася, аднак азначанае насельніцтва ахвотна засвойвала нямецкую мову і культуру<ref name="Arnašius-2002">Arnašius H. [https://web.archive.org/web/20080531031428/http://ausis.gf.vu.lt/mg/nr/2002/078/078vok.html Vokiečiai Klaipėdoje] // Mokslas Ir Gyvenimas. Nr. 7—8. 2002.</ref>. У адрозьненьне ад летувіскамоўнага насельніцтва Расейскай імпэрыі, пераважна каталікоў, прускія летувісы галоўным парадкам спавядалі [[Лютэранства|лютэранства]]. Апроч таго, яны выкарыстоўвалі для летувіскай мовы іншую арфаграфію і гатычны шрыфт, а паводле культуры былі блізкімі да немцаў і выступалі як актыўныя патрыёты Нямецкай дзяржавы<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78.</ref>.

Анэксія [[Клайпедзкі край|Клайпедзкага краю]] Летувой у 1923 годзе выклікала пратэсты з боку мясцовага насельніцтва: гэтак, 8 красавіка ў Клайпедзе вайскоўцы разагналі 9-тысячны мітынг, удзельнікі якога крычалі летувіскім салдатам «''Жамойты, прэч!''» ({{мова-de|«Szameiten, raus!»|скарочана}})<ref name="Jokubauskas-2017-677">Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 677.</ref>. Пазьней большасьць жыхароў Клайпедзкага краю ідэнтыфікавалі сябе як немцаў і стабільна галасавалі за арыентаваныя на Нямеччыну палітычныя партыі<ref name="Arnašius-2002"/><ref name="Jokubauskas-2017-677"/>. У 1939 годзе насельніцтва краю актыўна падтрымлівала яго анэксію [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]<ref name="Jokubauskas-2017-679">Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 679.</ref>.

Па сканчэньні [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] далучаны да [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]] Клайпедзкі край пакінула абсалютная большасьць яго жыхароў (у канцы XX ст. налічвалася толькі некалькі сотняў «летувінінкаў»<ref name="Vnukovic-2021-43">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 43.</ref>). Тым часам з заходняй частцы Малой Летувы, далучанай да [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], савецкія ўлады прымусова выселілі ўсё мясцовае насельніцтва — як немцаў, так і летувісаў.

== Глядзіце таксама ==
* [[Жмогусы]]
* [[Гуды]]
* [[Ліцьвіны Севершчыны]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

[[Катэгорыя:Народы Летувы]]
[[Катэгорыя:Народы Нямеччыны]]