Прагляд крыніцы для Польска-савецкая вайна

{{Ня блытаць|Савецкае ўварваньне ў Польшчу|Савецкім ўварваньнем у Польшчу}}
{{Узброены канфлікт
|Назва           = Польска-савецкая вайна (1919—1921)
|Частка          = [[Грамадзянская вайна ў Расеі]]
|Выява           = Battle of Niemen.jpg
|Подпіс да выявы = Польскія акопы ў Беларусі ў час бітвы на [[Нёман]]е, [[кастрычнік]] 1920
|Дата            = 14 студзеня 1919 — 18 сакавіка 1921
|Месца           = [[Украіна]], [[Беларусь]], [[Польшча]], [[Летува]], [[Латвія]]
|Вынік           = [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыская мірная дамова]]
|Войска1         = [[Бальшавікі|Аб’яднаныя Савецкія рэспублікі]]:{{Заўвага|Дэкрэт Усерасейскага ЦВК «Аб аб’яднаньні Савецкіх рэспублік: Расеі, Украіны, Латвіі, Летувы і Беларусі для барацьбы з сусьветным імпэрыялізмам»}}
* {{Сьцяг|РСФСР|1918}} [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейская СФСР]]
* {{Сьцягафікацыя|Украінская ССР|1919}}
* {{Сьцяг|Беларуская ССР|1919}} [[Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусі|ССР Беларусі]]
* {{Сьцяг|Латвійская ССР|1919}} [[Латвійская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Латвійская ССР]]
* [[Файл:Flag of the Lithuanian-Byelorussian SSR.svg|border|22пкс]] [[Летувіская Савецкая Рэспубліка|Летувіская СР]]
[[Файл:Flag of the Galician SSR.svg|border|22пкс]] [[Галіцыйская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка|Галіцыйская ССР]] <br />
[[Файл:Red flag.svg|border|22пкс]] [[Польрэвкам]]
|Войска2         = {{Сьцяг|Польшча}} [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польская Рэспубліка]]
{{Сьцяг УНР}} [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінская НР]]{{Заўвага|Па [[Варшаўская дамова (1920)|Варшаўскай дамове]]. Непасрэдны ўдзел [[Армія Ўкраінскай Народнай Рэспублікі|Арміі Ўкраінскай Народнай Рэспублікі]] пачынаючы з [[Кіеўская апэрацыя Войска Польскага (1920)|Кіеўскай апэрацыі]].}}<br />
[[Файл:Flag_of_Belarus_(1918,_1991-1995).svg|border|22пкс]] [[Беларуская Народная Рэспубліка]]{{Заўвага|Беларуская вайсковая камісія, [[Слуцкі збройны чын]] і Беларускі паход Булак-Булаховіча}}<br />
{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія|Латвійская Рэспубліка]]{{Заўвага|[[Баі за Дзьвінск|Сумесная апэрацыя «Зіма» і ўзяцьце Дзьвінску]].}}<br />
{{Сьцяг|Францыя}} [[Трэцяя француская рэспубліка|Францыя]]{{Заўвага|Ваенныя дарадцы. Падрыхтоўка [[Блакітная армія|Блакітнай арміі]].}}
|Камандуючы1     = {{Сьцяг|РСФСР|1918}} [[Міхаіл Тухачэўскі]]<br />
{{Сьцяг|РСФСР|1918}} [[Аляксандар Ягораў]]<br />
{{Сьцяг|РСФСР|1918}} [[Сямён Будзённы]]
|Камандуючы2     = {{Сьцяг|Польшча}} [[Юзэф Пілсудзкі]]<br />
{{Сьцяг|Польшча}}{{Сьцяг|Латвія}} [[Эдвард Рыдз-Сьміглы]]<br />
{{Сьцяг|Польшча}}{{Сьцяг|Сярэдняя Літва}} [[Люцыян Жалігоўскі]]<br />
{{Сьцяг|Польшча}} [[Уладзіслаў Сікорскі]]<br />
{{Сьцяг|Польшча}} [[Юзэф Гальлер]]<br />
{{Сьцяг|Беларусь|БНР}} [[Гасан Канапацкі]]<br />
{{Сьцяг|Беларусь|БНР}} [[Станіслаў Булак-Балаховіч]]<br />
{{Сьцяг УНР}} [[Сымон Пятлюра]]<br />
{{Сьцяг УНР}} [[Міхаіл Амельяновіч-Паўленка]]
|Колькасьць1     = каля 950 тыс. байцоў
каля 5000 тыс. рэзэрв
|Колькасьць2     = каля 360 тыс. байцоў
каля 740 тыс. рэзэрв
}}
{{Бітвы польска-савецкай вайны}}
'''По́льска-саве́цкая вайна́''' — [[вайна|узброены канфлікт]] паміж [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчай]] і [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкай Расеяй]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкай Беларусьсю]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкай Украінай]] на тэрыторыях, якія належалі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] — [[Расея|Расеі]], [[Беларусь|Беларусі]], [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летувы]], [[Польшча|Польшчы]] і [[Украіна|Ўкраіны]] ў 1919&nbsp;—&nbsp;1921 гадах падчас [[Грамадзянская вайна ў Расеі|Грамадзянскай вайны ў Расеі]]. У сучаснай польскай гістарыяграфіі мае назоў «Польска-бальшавіцкая вайна». У канфлікце таксама прымалі ўдзел войскі [[Украінская Народная Рэспубліка|Ўкраінскай Народнай Рэспублікі]] і [[Заходнеўкраінская Народная Рэспубліка|Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікі]]; у першай фазе вайны яны дзейнічалі супраць Польшчы, затым часткі УНР падтрымлівалі польскія войскі.

У Расеі, у дакумэнтах таго часу, таксама звалася '''Польскім фронтам'''<ref>[https://web.archive.org/web/20170126144029/http://www.magister.msk.ru/library/trotsky/trotl781.htm Л. Троцкі, Польскі фронт (інтэрв’ю).]</ref>.

== Пачатак ==
{{Асноўны артыкул|Паход на Кіеў|Беларусь у Першай савецка-польскай вайне}}
Пры прасоўваньні [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] (РСЧА) тэрыторыямі, пакінутымі па эвакуацыі нямецкімі часткамі, у лютым 1919 годзе з сутыкненьняў у [[Беларусь|Беларусі]] пачалася савецка-польская вайна.

19 красавіка 1919 году польскія войскі занялі [[Вільня|Вільню]]<ref>[http://acienciala.faculty.ku.edu/hist557/lect11.htm The Rebirth of Poland]. University of Kansas, lecture notes by professor Anna M. Cienciala.{{ref-en}}</ref> (заняты ў студзені 1919 годзе чырвонымі часткамі) і ўвесь [[Віленскі край]]. 22 красавіка 1919 году [[Юзэф Пілсудзкі]] выступіў са зваротам «Да жыхароў былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]», у якім абяцаў ня ўмешвацца ва ўнутраныя справы [[беларусы|беларускага]] і [[літоўцы|літоўскага]] народаў і даць ім права самім вырашаць свой лёс «без якога-небудзь гвалту або націску з боку Польшчы». У жніўні 1919 году ўзялі [[Менск]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131111103019/http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3997498 Wojna polsko-bolszewicka]. Internetowa encyklopedia PWN.{{ref-pl}}</ref>. Склаўшы саюз зь [[Сымон Пятлюра|Пятлюрам]]<ref>Davies, Norman (1997) [1972]. Orzeł biały, czerwona gwiazda: Wojna polsko-bolszewicka, 1919—1920. pp. 99-103.{{ref-pl}}</ref>, Пілсудзкі ўвесну 1920 распачаў наступ на [[Кіеў]] (заняты польскімі войскамі 7 траўня).

== Контрнаступ Чырвонай Арміі ==
Улетку пачаўся контрнаступ Чырвонай Арміі. Палякі былі змушаныя пакінуць [[Кіеў]]. Савецкі контрнаступ ажыцьцяўлялася двума франтамі: Паўднёва-заходні рухаўся на Львоў; Заходні пад камандаваньнем [[Міхал Тухачэўскі|Тухачэўскага]] прасоваўся па Беларусі і Літве (11 ліпеня Чырвонай Арміяй быў ўзяты [[Менск]], 19 ліпеня — [[Горадня]], 20 ліпеня — [[Вільня]], 1 жніўня — [[Берасьце]]). Аднак галоўнай мэтай наступу пад камандаваньнем Тухачэўскага была [[Варшава]].

==== «Цуд на Вісьле» ====
{{Асноўны артыкул|Варшаўская бітва (1920)}}
[[Файл:Józef Piłsudski and Józef Haller after victory in battle of Warsaw in 1920.png|міні|230пкс|[[Юзэф Пілсудзкі]] і [[Юзэф Гальлер]] падчас агляду войск, якія вяртаюцца пасьля пераможнай [[Варшаўская бітва (1920)|бітвы пад Варшавай]]]]

Устаноўчы сейм Польскай Рэспублікі сфармаваў Раду абароны дзяржавы; якой кіраваў Ю. Пілсудзкі, дзякуючы вялікаму досьведу супрацоўніцтва Пілсудзкага падчас Першай сусьветнай вайны з выведвальнымі органамі Японіі, Аўстрыі і Нямеччыны, і зь іх дапамогай, у Польшчы была створаная магутная служба выведкі і контрвыведкі. Вырашальная роля ў паразе РСЧА належыць падразьдзяленьню польскіх шыфравальшчыкаў, якое ў жніўні—верасьні 1919 году ўзламала шыфры як [[Дабравольчая армія|Дабравольчай арміі]], так і РСЧА.

Былі ўзламаныя практычна ўсе шыфры белых і чырвоных, што дало ясную карціну ўсей ваеннай сытуацыі на тэрыторыі Расеі ад Петраграда да Сыбіры, ад Мурманска і да Чорнага мора.

Галоўная нагрузка на шыфравальны аддзел лягла ўлетку 1920 году, калі ён прымаў да 500 непрыяцельскіх радыяграм штомесяц. Напрыклад, у жніўні палякі атрымалі і дэшыфравалі 410 радыёдэпешаў, падпісаных [[Леў Троцкі|Троцкім]], Тухачэўскім, Якірам і Гаем. На іх аснове камандаваньне Войска польскага змагло прыняць правільныя стратэгічныя рашэньні падчас Варшаўскай бітвы, бо ведала апэратыўную інфармацыю аб перасоўваньні кожнага падразьдзяленьня РСЧА<ref>Paweł Wroński, Sensacyjne odkrycie: Nie było cudu nad Wisłą], Gazeta Wyborcza, wiadomosci.gazeta.pl.{{ref-pl}}</ref><ref>Jan Bury, [http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0161-110491892872#preview Polish Codebreaking During the Russo-Polish War of 1919—1920].{{ref-en}}</ref>.

Сфармаваная з загартаваных у баях частак, ударная групоўка ў 120 тыс. байцоў пад камандаваньнем Пілсудзкага 13—25 жніўня 1920 году ў бітве за Варшаву раптоўным ударам прадзерла фронт і зайшла ў тылы арміі Тухачэўскага. Чырвонае войска, пацярпеўшы цяжкую паразу, змушана было пачаць адступленьне<ref>[https://web.archive.org/web/20120118065334/http://www.hetmanusa.org/engarticle1.html Battle Of Warsaw 1920 by Witold Lawrynowicz]; A detailed write-up, with bibliography. Polish Militaria Collectors Association.{{ref-en}}</ref>.

У Польшчы «Цуд на Вісьле» ({{мова-pl|Cud nad Wisłą}}) прыводзіцца як знак «мужнасьці польскіх салдатаў, даўшых адпор Чырвонай Арміі, дзьвінутай бальшавіцкімі правадырамі ў паход за [[Саветызацыя|саветызацыю]] Польшчы».

== Падпісаньне Рыскага міру і канец вайны ==
{{Асноўны артыкул|Бітва на Нёмане|Сярэдняя Літва|Рыскі мір}}

Ваенны посьпех канчаткова быў замацаваны ў [[бітва на Нёмане|бітве на Нёмане]], якая распачалася 20 верасьня 1920 году. Падчас контрнаступу польскія войскі занялі шырокія тэрыторыі [[Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Літ-Белу]] і [[Латвія|Латвіі]].

Неўзабаве пасьля гэтага меў месца г.зв. бунт генэрала [[Люцыян Жэлігоўскі|Жэлігоўскага]], які, згодна з даручэньнем маршала Пілсудзкага, робіць выгляд, што не падначальваецца загадам ваеннага камандваньня і 9 кастрычніка займае віленскую акругу, што прывяло да ўтварэньня на гэтай тэрыторыі г. зв. [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]. Баявыя дзеяньні афіцыйна былі перарваны ў выніку падпісаньня 12 кастрычніка 1920 году ў [[Рыга|Рызе]] дамовы аб перамір’і ў вайне з бальшавікамі. Канчаткова вайна завяршылася з падпісаньнем 18 сакавіка 1921 году [[Рыская мірная дамова 1921 году|мірнай дамовы]], якая лягла ў аснову афіцыйных польска-савецкіх адносінаў да пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref>Davies, Norman (1982) [1981]. God’s Playground: A History of Poland in Two Volumes, vol. 2: 1795 to the Present. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-05352-5, p. 399.{{ref-en}}</ref>.

== Тэрытарыяльныя зьмяненьні ==
<center><gallery perrow="5">
Файл:PBW March 1919.png|[[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польская дзяржава]], сакавік 1919
Файл:PBW December 1919.png|Польская дзяржава, сьнежань 1919
Файл:PBW June 1920.png|Польская дзяржава, чэрвень 1920
Файл:PBW August 1920.png|Польская дзяржава, жнівень 1920
Файл:Rzeczpospolita 1922.png|Польская дзяржава, сакавік 1922
</gallery></center>

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы і заўвагі ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / Захар Шыбека, Мінск, «Энцыклапедыкс», — 2003. — 490 с.
* Грицкевич А. П.: Западный фронт РСФСР 1918—1920. Борьба между Россией и Польшей за Белоруссию. / Научное редактирование А. Е. Тараса. — Минск: Харвест, 2010. — 496 с — (серия «Неизвестные войны»)
* Анатомия ненависти (Русско-польские конфликты в XVIII—XХ вв.)./А. Е. Тарас. — Минск.; Харвест, 2008. — 832 с.: илл. — (Серия «Неизвестные войны»).
* Пашкевіч А. «Прыходзь да нас, суседзе дарагі» // Наша гісторыя, №2, 2019, с. 25-31. ISBN 2617-2305

{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}
{{Беларусы ў Польшчы}}
{{Першая сусьветная вайна}}

[[Катэгорыя:Польска-савецкая вайна| ]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1918—1939)]]
[[Катэгорыя:Грамадзянская вайна ў Расеі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Польшчы]]
[[Катэгорыя:Вайсковая гісторыя Польшчы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя СССР]]