Прагляд крыніцы для Паўночна-Заходні край

[[Файл:Mapa 6 gubernij Litwy i Bialej Rusi - Benedykt Hertz.jpg|міні|300пкс|Шэсьць губэрняў Паўночна-Заходняга краю [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] — мапа, надрукаваная ў выдавецтве газэты «[[краёўцы|краёўцаў]]» «[[Kurier Litewski (1905)|Kurjer Litewski]]» і названая «Мапа шасьці губэрняў Літвы і Беларусі», паміж 1905—1910 гг.]]
'''«Паўно́чна-Захо́дні край»''' або '''«паўно́чна-захо́днія губэ́рні»''' ({{мова-ru|Северо-Западный край, северо-западные губернии|скарочана}}) — размоўная, публіцыстычная і афіцыйна-бюракратычная назва шасьці губэрняў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ([[Віленская губэрня|Віленская]], [[Ковенская губэрня|Ковенская]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская]], [[Менская губэрня|Менская]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўская]] і [[Віцебская губэрня|Віцебская губэрні]]), уведзеная расейскімі ўладамі датычна земляў [[Анэксія|анэксаванага]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў рэчышчы [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]] гістарычных [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] — [[беларусы|беларусаў]].

Тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні») ад пачатку ўжываўся ва ўрадавай расейскай тэрміналёгіі датычна [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] па гвалтоўнай ліквідацыі ў Расейскай імпэрыі [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|Грэцка-Каталіцкай (Уніяцкай) царквы]] (1839 год) як жаданьне паказаць ня толькі ўяўны спадчынна-дынастычны, але і [[Русіны (гістарычны этнонім)|этнаканфэсійна рускі]] характар гэтых зямель, які наўмысна праз [[Амонім|аманімічнае]] азначэньне {{мова-ru|«русский»|скарочана}} намагаліся атаясаміць з [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквой]] і [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавай]]. Аднак да пачатку [[Сялянская рэформа ў Расеі|сялянскай рэформы]] (1861 год) і асабліва да [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] тэрмін «Паўночна-Заходні край» выкарыстоўваўся вельмі рэдка і не пашыраўся на Віцебскую і Магілёўскую губэрні. Да пачатку 1860-х гадоў часьцей за ўсё ў расейскай урадавай тэрміналёгіі «паўночна-заходнія губэрні» не вылучаліся асобна, а фігуравалі разам зь «беларускімі» (Віцебскай і Магілёўскай губэрнямі) і «паўднёва-заходнімі губэрнямі» ([[Паўднёва-Заходні край|«Паўднёва-Заходнім краем»]] — Кіеўскім ваенным генэрал-губэрнатарствам) пад агульнай назвай [[Заходні край|«заходнія губэрні» (або «Заходні край»)]].

Падпарадкаваньне ў 1863 годзе (праз пачатак паўстаньня 1863—1864 гадоў) Віцебскай і Магілёўскай губэрняў уладзе віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара пашырыла тэрмін «Паўночна-Заходні край» і на гэтыя («беларускія») губэрні, што захавалася нават па выхадзе ў 1869 годзе Віцебскай і Магілёўскай губэрняў з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара.

У расейскай [[Імпэрыялізм|імпэрскай ідэалёгіі]] (г. зв. [[заходнерусізм|«заходнерусізьме»]]) тэрмін «Паўночна-Заходні край» фактычна пазначаў паўночна-заходнюю частку «адзінай Русі» — «Паўночна-Заходнюю Русь» («Паўночна-Заходнюю Расею»), што асабліва пачало прапагандавацца па здушэньні паўстаньня 1863—1864 гадоў. Апроч таго, замацаваньне з 1860-х гадоў за шасьцю губэрнямі (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай) назвы «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»), нават па скасаваньні ў 1912 годзе Віленскага генэрал-губэрнатарства, фактычна было прызнаньнем, што гэтая тэрыторыя ёсьць землямі былога Вялікага Княства Літоўскага і мае падобныя агульныя рысы ва ўсіх дачыненьнях, што і адлюстроўвалася, адпаведна, у спэцыфіцы кіраваньня і рэжыме законаў у гэтых губэрнях. З 1830-х гадоў спэцыфіка кіраваньня і рэжым законаў у паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрнях паступова набывалі выразна дыскрымінацыйны характар у дачыненьні многіх катэгорыяў мясцовага насельніцтва (у параўнаньні зь іншымі часткамі Расейскай імпэрыі).

Плошча Паўночна-Заходняга краю (шасьці губэрняў — Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай) у пачатку XX ст. складала 266 978 квадратных [[Дзесяціна (мера плошчы)|дзесяцін]]<ref>''Сакалова, М.'' Паўночна-Заходні край / М. Сакалова // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 441.</ref>. Яго цэнтрам лічылася [[Вільня]].

== Аналягі тэрміну ==

=== Расейскія азначэньні губэрняў да часу ўзьнікненьня тэрміну ===
[[Файл:WKL wojewodztwa 1771.png|значак|Вялікае Княства Літоўскае, 1771 г.]]

Жаданьне паказаць уяўную справядлівасьць захопу зямель Рэчы Паспалітай, атрыманых у выніку [[Падзелы Рэчы Паспалітай|трох падзелаў]] (1772, 1793 і 1795 гады), праявілася ва ўзьнікненьні ў афіцыйна-бюракратычным справаводзтве Расейскай імпэрыі тэрміну «губэрні, вернутыя ад Польшчы» («губернии, возвращённые от Польши»){{Заўвага|Пад «Польшчай» у тыя часы разумелася ўся [[Рэч Паспалітая]]}}, які выкарыстоўваўся адразу з часу [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу]] (1772 год) да пачатку 1860-х гадоў<ref>''Анішчанка, Я. К.'' Інкарпарацыя… С. 297.</ref>. У ходзе падзелаў Рэчы Паспалітай, калі адбываўся працэс усталяваньня расейскіх парадкаў у «нованабытых» губэрнях імпэрыі, у расейскім афіцыйным справаводзтве выкарыстоўваліся таксама тэрміны «новадалучаныя ад Польшчы вобласьці», «набытыя ад Польшчы вобласьці», «зноў далучаныя да Расеі ад Польшчы губэрні» і г. д.<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 23, №17108, 17113, 17114, 17122, 17279 ды інш.</ref>

[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Т 35 nr 27318 - p 173 - 1818 AD.jpg|міні|зьлева|''Даклад Галоўнай управы вучэльняў аб захаваньні ў цэласьці адукацыйнага фундуша з паезуіцкіх маёнткаў''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 35, №27318 (фрагмэнт), 1818 г.]]

З 1796 году, пачатку панаваньня маскоўскага гаспадара [[Павал I|Паўла I]], да сярэдзіны 1830-х гадоў (нават па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|«Лістападаўскага паўстаньня»]]) датычна «новадалучаных» губэрняў выкарыстоўваўся таксама тэрмін «польскія губэрні» («нашыя польскія губэрні», «польскія правінцыі»), якія не плянавалася злучыць з ваяводзтвамі [[Царства Польскае|Царства Польскага]]<ref>Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 94; Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 28, № 21586, 21588; Т. 32, № 25319 ды інш.</ref>. У справаводзтве таксама можна было сустрэць тэрміны «літоўскія губэрні» («літоўскія правінцыі», «Літва») і «беларускія губэрні» («беларускія правінцыі»{{Заўвага|Тэрмін «правінцыі» («польскія правінцыі», «літоўскія правінцыі», «беларускія правінцыі» і г.д.) выкарыстоўваўся толькі да пачатку 1830-х гадоў}}, «Белая Расея» альбо «Беларусія») датычна адпаведных губэрняў, якія так называліся лучна. Зрэдку ўжываліся і тэрміны «Літоўскі край» і «Беларускі край»{{Заўвага|Тэрмін «край» у расейскай афіцыйнай бюракратычнай тэрміналёгіі меў шырокае значэньне. «Краем» маглі называць асобную губэрню; некалькі губэрняў, аб’яднаных адной прыкметай (напрыклад, «Літоўскі край», «Беларускі край» і г.д.); генэрал-губэрнатарства; некалькі генэрал-губэрнатарстваў, аб’яднаных адной прыкметай. Напрыклад, тэрмінам [[Заходні край|«Заходні край» («заходнія губэрні»)]] у свой час лучна называлі тры генэрал-губэрнатарствы (з цэнтрамі ў Вільні, Віцебску і Кіеве). Гл.: Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 21, аддзяленьне 2, № 20295; Т. 28, аддзяленьне 1, № 27017; ды інш.}}.

Па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] зь сярэдзіны 1830-х гадоў датычна ўсіх губэрняў, атрыманых Расейскай імпэрыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, пачаў стала выкарыстоўвацца да 1917 году тэрмін [[Заходні край|«заходнія губэрні» (альбо «Заходні край»)]]{{Заўвага|Зрэдку тэрмін «заходнія губэрні» выкарыстоўваўся яшчэ за панаваньнем маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]]. Гл.: Указ 12 чэрвеня 1812 г. Аб выкарыстаньні лясной варты Заходніх губэрняў для патрэбаў пры арміях // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 32, № 25138.}}. Землі былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ўваходзілі ў склад адасобленых суседніх генэрал-губэрнатарстваў і не вылучаліся ў бюракратычнай тэрміналёгіі асобна з «заходніх губэрняў» (найперш праз падобнасьць урадавай палітыкі датычна гэтых губэрняў){{Заўвага|Па здушэньні паўстаньня 1830—1831 гадоў дзеля выпрацоўваньня агульнай палітычнай лініі расейскіх уладаў датычна заходніх губэрняў 14 верасьня 1831 году быў створаны «Камітэт, заснаваны для разгляду розных меркаваньняў па губэрнях, ад Польшчы вернутых». У бюракратычных сфэрах гэты камітэт хутка сталі называць [[Камітэт заходніх губэрняў|«Камітэтам заходніх губэрняў»]] (1831—1848). Камітэт дзейнічаў як самастойная ўстанова, але меў блізкія зносіны з Камітэтам міністраў Расейскай імпэрыі, і распрацоўваў датычна заходніх губэрняў розныя ўніфікацыйныя захады, каб «губэрні, ад Польшчы далучаныя, прыведзеныя былі да таго парадку, які для кіраваньня ў іншых расейскіх губэрнях існуе». З пачаткам сялянскай рэформы (1861) і напярэдадні паўстаньня 1863—1864 гадоў быў створаны «[[Заходні камітэт]]» (1862—1865), які меў задачы абмеркаваньня захадаў «да ўстанаўленьня ў адзначаным краі парадку і ўмацаваньня ў ім спакою».}}. Менавіта гэты тэрмін быў найбольш пашыраным да пачатку 1860-х гадоў у заканадаўчых актах Расейскай імпэрыі. У пачатку 1840-х гадоў (у час эўфарыі ўраду па ліквідацыі Грэцка-Каталіцкай царквы і павелічэньня колькасьці намінальных вернікаў [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] за кошт былых уніятаў) і ў пачатку 1860-х гадоў (у час чарговага абвастрэньня дачыненьняў паміж мясцовай шляхтай і расейскай уладай) у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі можна было сустрэць і такія тэрміны (з узмацняльнай канатацыяй) як «нашы заходнія губэрні» альбо «заходнія, вернутыя ад Польшчы губэрні»<ref>Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 104; ды інш.</ref>.

=== Узьнікненьне тэрміну і ягоныя расейскія аналягі з часу ўзьнікненьня ===
Па гвалтоўнай ліквідацыі ў Расейскай імпэрыі [[уніяцтва|ўніяцтва]] (1839 год) у дачыненьні [[Кіеўскае ваеннае генэрал-губэрнатарства|Кіеўскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] (1832—1864), якое складалася з [[Валынская губэрня|Валынскай]], [[Падольская губэрня|Падольскай]] і [[Кіеўская губэрня|Кіеўскай губэрняў]], у афіцыйным расейскім справаводзтве і прэсе пачаў паралельна выкарыстоўвацца тэрмін «Паўднёва-Заходні край» («паўднёва-заходнія губэрні»), а датычна [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] (1832—1864) — тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»){{Заўвага|Упершыню тэрмін «паўночна-заходнія губэрні» ўжыты ў афіцыйным заканадаўстве ва ўказе ад 18 сьнежня 1842 году, якім праводзілася рэарганізацыя адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства: з складу Віленскай губэрні вылучылі Ковенскі, Цельшаўскі, Расіенскі, Панявескі, Вількамірскі і Новааляксандраўскі паветы дзеля стварэньня Ковенскай губэрні, а Беластоцкую вобласьць (1808—1842) улучылі ў склад Гарадзенскай губэрні. (Гл.: Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 17, аддзяленьне 2, №16347). Другім разам у Поўным зборы законаў Расейскай імпэрыі тэрмін ужываецца ва ўказе Сэнату ад 27 ліпеня 1843 году («Аб прывядзені ў дзейнасьць Найвысачайшага ўказу 18 сьнежня 1842 году датычна стварэньня ў новым складзе паўночна-заходніх губэрняў» — гл.: Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 18, аддзяленьне 1, №17074.}} або «Заходні край» («заходнія губэрні»), хоць тэрмін «Заходні край» («заходнія губэрні») ужываўся паралельна для абазначэньня ўсіх дзевяці «заходніх губэрняў» (Валынскай, Падольскай, Кіеўскай, Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў)<ref>Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 103; ''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 17.</ref>{{Заўвага|Нават па паўстаньні 1863—1864 гадоў, калі тэрмін «Паўночна-Заходні край» пачаў шырока ўжывацца ў заканадаўчых актах, афіцыйных дакумэнтах і публіцыстыцы, тэрмін «Заходні край», які «прыжыўся» у грамадзкай сьвядомасьці датычна генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Вільні, яшчэ часам суадносіўся толькі зь Віленскім генэрал-губэрнатарствам. Так, у дванаццатым томе (1894 год) вядомага і папулярнага [[Энцыкляпэдычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона|энцыкляпэдычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона]] ў артыкуле «Западный край» паведамляецца, што тэрмін адносіцца да дзевяці заходніх губэрняў Расейскай імпэрыі — Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай, Магілёўскай, Валынскай, Падольскай і Кіеўскай, але і адзначаецца, што пад Заходнім краем пераважна разумеюцца першыя шэсьць губэрняў («паўночна-заходніх»). А ў дзявятым томе (1902 год) выданьня «Большая энциклопедия: Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания» пад рэдакцыяй Южакова указваецца, што тэрмін «Заходні край» адносіцца да дзевяці заходніх губэрняў, а часьцей за ўсё — да шасьці губэрняў (Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай) ці ўвогуле — да трох (Ковенскай, Віленскай і Гарадзенскай), якія складалі Віленскае генэрал-губэрнатарства. Гл.: Западный край // Энциклопедический словарь; изд. Ф.А. Брокгауз… С. 247; Западный край // Большая энциклопедия… С. 507.}}. Прытым, тэрмін «Заходні край» для абазначэньня Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства быў больш папулярным да пачатку 1860-х гадоў, чым тэрмін «Паўночна-Заходні край»<ref>Гл.: ''Миллер, А.'' [https://web.archive.org/web/20160305011318/http://uchebilka.ru/literatura/12119/index.html?page=2%e2%80%8e ‎Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и сравнительно-исторического контекста]</ref>. У тыя часы Віцебская і Магілёўская губэрні не ўваходзілі ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і не адносіліся да «паўночна-заходніх», а называліся [[Беларускае генэрал-губэрнатарства|«беларускімі»]]. Да пачатку 1860-х гадоў у заканадаўстве і справаводзтве Расейскай імпэрыі «заходнія губэрні» (як «паўночна-заходнія», так і «паўднёва-заходнія» і «беларускія»), калі пра іх ішла гаворка ў дакумэнтах, часта прыводзіліся проста пералікам губэрняў паводле імя альбо пазначэньнем генэрал-губэрнатарства (ці ваеннага губэрнатарства).

Тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «Паўднёва-Заходні край» часьцей сталі размоўна, публіцыстычна і афіцыйна-бюракратычна ўжывацца з пачатку 1860-х гадоў, калі ў Расейскай імпэрыі пачала абмяркоўвацца і праводзіцца [[Сялянская рэформа ў Расеі|сялянская рэформа]] (1861 год), бо датычна губэрняў [[Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства|Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] і [[Кіеўскае ваеннае генэрал-губэрнатарства|Кіеўскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] выпрацоўваліся розныя ўмовы надзяленьня сялянаў зямлёй, што было зафіксавана ў розных «Мясцовых палажэньнях» для гэтых двух груп губэрняў. Актуалізавала шырокае ўжываньне гэтых тэрмінаў насьпяваньне паўстаньня 1863—1864 гадоў. Па пераводзе ў 1863 годзе (праз пачатак паўстаньня) Віцебскай і Магілёўскай губэрняў пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара тэрмін «паўночна-заходнія губэрні» пачаў пашырацца і на гэтыя («беларускія») губэрні.

У пачатку 1860-х гадоў у расейскай імпэрскай ідэалёгіі і афіцыйнай гістарычнай навуцы (асабліва [[заходнерусізм|заходнерусісцкага кірунку]]) тэрыторыя Паўночна-Заходняга краю фактычна пачала трактавацца і разумецца як «Паўночна-Заходняя Русь» (альбо «Паўночна-Заходняя Расея»), Паўднёва-Заходняга краю — «Паўднёва-Заходняя Русь» (альбо «Паўднёва-Заходняя Расея»), а цалкам [[Заходні край|«заходнія губэрні»]] трактаваліся і разумеліся як «Заходняя Русь» (ці «Заходняя Расея», «Заходне-рускі край», «заходне-рускія губэрні»). У расейскай імпэрскай ідэалёгіі і афіцыйнай навуцы тэрмін «Паўночна-Заходняя Русь» таксама меў сваім адэкватам тэрмін «Белая Русь» (ці «Беларусія і Літва»), «Паўднёва-Заходняя Русь» — «Заходняя Маларосія». Цалкам [[Украіна]] («Малая Русь» ці [[Маларосія|«Маларосія»]]) называлася як «Паўднёвая Русь» ці «Паўднёвая Расея»<ref>''Коялович, М. О.'' Чтения по истории Западной России… С. 1.</ref>{{Заўвага|Тры губэрні «Паўднёва-Заходняга краю» (Валынская, Падольская і Кіеўская губэрні) часта называліся адпаведна як «Валынь», «Падольле» і «Кіеўшчына». У першай трэці XIX ст. тэрмін «Маларосія» меў, апроч шырокага значэньня (землі, населеныя «маларосамі»), і вузкае значэньне — адносіўся да Чарнігаўскай, Палтаўскай і Харкаўскай губэрняў. Кацярынаслаўская, Хэрсонская і Таўрыйская губэрні мелі назву «Наваросія». Усходняя Галіцыя называлася як «Чырвоная Русь». Гл.: ''Миллер, А.''‎ Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и сравнительно-исторического контекста.}}. Самі [[беларусы|«беларусы»]] і [[украінцы|«маларусы»]] разглядаліся ня як самастойныя народы, а разам зь «[[расейцы|велікарусамі]]» як тры галіны адзінага «рускага народу», які мусіў быць выняткова [[праваслаўе|праваслаўным]] — прыналежным да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]).

Напачатку ў публіцыстыцы заходнерусістаў Паўночна-Заходні край называўся тэрмінам не «Паўночна-Заходняя Русь», а проста — «Заходняя Русь», паводле аналёгіі, як Паўночна-Заходні край яшчэ пэўны час працягваў размоўна называцца «Заходнім краем»{{Заўвага|У 1862—1864 гады ў Кіеве выдаваўся часопіс заходнерусісцкага кірунку [[Вестник Западной России|«Вестник Юго-западной и Западной России»]], перайменаваны ў 1864 годзе ў [[Вестник Западной России|«Вестник Западной России»]] і друкаваны ў Вільні}}. Адсюль і ўтварылася вызначэньне кірунку ідэалёгіі — [[заходнерусізм|«заходнерусізм»]] (а Паўднёва-Заходні край напачатку ў тэрміналёгіі заходнерусістаў так і называўся як «Паўднёва-Заходняя Русь»).

=== Тэрміналёгія ў асяродзьдзі карэннай шляхты краю ===
[[Файл:Stolen lands (ziemie zabrane).PNG|значак|«Захоплены край» (жоўты колер) на фоне граніц Рэчы Паспалітай (1771) і Расейскай імпэрыі (1834)]]

Карэнная [[шляхта]] («дваране», {{мова-ru|дворяне|скарочана}}) шасьці губэрняў Паўночна-Заходняга краю, якая была беспасярэднімі нашчадкамі шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і пераемнікамі яе культуры і звычаяў, ужывала ў сваім коле на працягу XIX — пачатку XX ст. датычна гэтых губэрняў тэрміны «былое Вялікае Княства Літоўскае», «землі былога Вялікага Княства Літоўскага», «Літва»{{Заўвага|[[Марыян Зьдзяхоўскі]] (1861—1938), ураджэнец бацькоўскага маёнтку [[Ракаў|Ракава]], вядомы навуковец і будучы рэктар (1925—1927) [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], у рэфэраце, чытаным ў [[Вільня|Вільні]] ў 1923 годзе ў часы міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], адзначыў: «''Разнастайны этнічна наш край ёсьць часткай гістарычнай Літвы, і нас — людзей майго пакаленьня — выхоўвалі як літоўцаў, вядома, у тым значэньні, у якім быў ім [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], калі казаў «Літва, мая айчына». У дзяцінстве мяне вучылі, разам з гісторыяй Польшчы, таксама і гісторыі Літвы. Дзякуючы гэтаму я лічыў нацыянальнымі героямі ня толькі тых, хто будаваў Польшчу, але і таго, хто імкнуўся адарваць Літву ад Польшчы — вялікага князя [[Вітаўт]]а. Але хто ж тады задумваўся над гэтай непасьлядоўнасьцю? І калі б мяне сёньня запыталі, кім я сябе адчуваю ў глыбіні душы, адказаў бы, што адчуваю сябе грамадзянінам [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], непарыўнай уніяй зьвязанага з Польшчай. Калі я бачу сьцяг з [[герб Польшчы|Арлом]], але без [[Пагоня (герб)|Пагоні]], які разьвяваецца тут з вышыні Замкавай гары, то ўспрымаю гэта як нанесеную мне крыўду''». Гл.: ''Zdziechowski, M.'' Idea polska na kresach… С. 3.}}, а ў афіцыйных зваротах у адміністрацыйныя ўстановы (усьлед за расейскімі ўрадавымі чыноўнікамі) тэрміны «Тутэйшы Край» (па-расейску — «Здешний Край») альбо проста «Край»{{Заўвага|Бюракратычны тэрмін «Здешний Край» не меў ніякай ідэалягічнай афарбоўкі, а выкарыстоўваўся проста дзеля пазначэньня той або іншай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі ў Расейскай імпэрыі, у тым ліку, напрыклад, асобнай губэрні}}. Прычынай гэтага было тое, што вонкавыя межы Вялікага Княства Літоўскага станам да першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) амаль супадалі з вонкавымі межамі шасьці губэрняў Паўночна-Заходняга краю, таму гэты «край» поўнасьцю асацыяваўся ў мясцовай шляхты (якая называла называла сябе [[ліцьвіны|ліцьвінамі]]{{Заўвага|У 1861 годзе ў [[Менск]] прыехаў сын [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] [[Уладзіслаў Міцкевіч|Уладзіслаў]] (1838—1926) і быў запрошаны на банкет мясцовай шляхтай, дзе пачуў па-польску ў свой адрас ад пана [[Аляксандар Валіцкі|Аляксандра Валіцкага]] верш-прысьвячэньне, у якім заяўлялася, што «Літва — матка, а Адам — айцец наш», а пазьней атрымаў альбом фатаграфіяў з надпісам і сьпісам аўтографаў мясцовай шляхты «Synowi Adama, Władysławowi, ziomkowie Litwini w Mińsku 1861 r. 18 marca» (г.зн. «Сыну Адама, Уладзіславу, землякі-ліцьвіны ў Менску 1861 г. 18 сакавіка»). Гл.: ''Mickiewicz, W.'' Pamiętniki. — T.2. — С. 52—54.}}{{Заўвага|Спачатку пэўны час у Расейскай імпэрыі «літоўцаў» разумелі за славянаў. Гл.: ''Реклю, Э.'' Россия европейская и азиатская: в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. — С. 124.}}, і як «палякі»{{Заўвага|Тэрмін «палякі» у тыя часы заставаўся палітонімам і азначаў паводле інэрцыі грамадзяніна Рэчы Паспалітай — дзяржавы, якая на той момант ужо не існавала, але якую «палякі» марылі адрадзіць}}) з сваёй былой дзяржавай. Пагатоў расейскае слова «край» («вобласьць») у [[польская мова|польскай мове]] мае і значэньне «краіна» («Kraj»).

У асяродзьдзі мясцовай шляхты таксама ўзьнік і тэрмін «захоплены край» (па-польску «kraj zabrany»), які меў сэнтымэнтальную і высокаэмацыйную афарбоўку незадаволенасьці існым становішчам — браку ўласнай дзяржаўнасьці. У цэлым жа да [[Заходні край|«заходніх губэрняў»]] у асяродзьдзі мясцовай шляхты, якая марыла пра аднаўленьне фэдэрацыйнай [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], выкарыстоўваўся польскамоўны тэрмін «ziemie zabrane» («захопленыя землі»){{Заўвага|Тэрмін «ziemie zabrane» у 1834 годзе ўпершыню ў публіцыстыку ўвёў [[Маўрыцы Махнацкі]] (1803—1834), вядомы ўдзельнік паўстаньня 1830—1831 гадоў}}, бо расейскія ўлады цьвёрда лічылі іх «заходне-рускімі» і не жадалі ні ў якім разе ўлучаць («аддаваць») у склад супольнай аўтаноміі з польскімі землямі ([[Царства Польскае|Царствам Польскім]]), што нейкім чынам нагадвала б вобраз былой Рэчы Паспалітай. Да «захопленых зямель» належалі таксама і [[Курляндыя]] — [[Курляндзкая губэрня]] Расейскай імпэрыі. У Царстве Польскім, нягледзячы на падабенства ўнутрыпалітычнай сытуацыі (апазыцыйнасьць мясцовай эліты) з [[Заходні край|«заходнімі губэрнямі»]], задачы масавай русіфікацыі і насаджэньня праваслаўя [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] да [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] ня ставіліся, а землі прызнаваліся этнічна польскімі<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 757.</ref>.

=== Сучасныя аналягі тэрміну ===
У сучаснай беларускай ды іншых гістарыяграфіях тэрмін «Паўночна-Заходні край» часам мае сваім адпаведнікам тэрмін «[[Літва|літоўска]]-[[Беларусь|беларускія]] землі Расейскай імпэрыі» (альбо «беларуска-літоўскія землі Расейскай імпэрыі», «літоўска-беларускі край Расейскай імпэрыі» і г. д.) і суадносіцца з тэрыторыяй сучаснай [[Летува|Летувы]] ([[Летува|Рэспублікі Летувы]]) і [[Беларусь|Беларусі]] ([[Беларусь|Рэспублікі Беларусі]]), хоць тэрыторыя Паўночна-заходняга краю была шырэйшаю за сучасную супольную тэрыторыю гэтых дзьвюх дзяржаваў.

== Прычына ўзьнікненьня і замацаваньня тэрміну ==

=== Ідэалягічная функцыя тэрміну ===
Тэрмін «Паўночна-Заходні край» узьнік у 1840-я гады ў асяродзьдзі расейскай імпэрскай бюракратыі і маскоўскага стальцу ня проста ў геаграфічным значэньні (для абазначэньня паўночна-заходняй ускраіны Расейскай імпэрыі), але і набыў выразную ідэалягічную афарбоўку. У афіцыйнай ідэалёгіі па ліквідацыі [[уніяцтва|ўніяцтва]] (1839 год) у Расейскай імпэрыі ён стаў аналягам тэрміну «Паўночна-Заходняя Расея» («Паўночна-Заходняя Русь») для абазначэньня зямель («краю»), якія да другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) уваходзілі ў склад [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Аднак тэрмін «Паўночна-Заходні край» стаў асабліва шырока выкарыстоўвацца ў пачатку 1860-х гадоў у сувязі з узнаўленьнем напярэдадні і па [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньні 1863—1864 гадоў]] ідэалягічнага змаганьня зь мясцовай каталіцкай шляхтай за права на землі былога Вялікага Княства Літоўскага і працягам легітымацыі ў грамадзкай думцы эўрапейскай супольнасьці гэтых зямель як «спрадвечна рускіх». У існасьці ж прыняцьце расейскай уладай у 1860-я гады для шасьці губэрняў Расейскай імпэрыі (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў) супольнага тэрміну «Паўночна-Заходні край», наадварот, было фактычна прызнаньнем, што гэтая тэрыторыя ёсьць землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, ня зьніклага зь сьвядомасьці салідарызаванай карэннай шляхты, якая была спадкаемцам ягонай гісторыі і традыцыяў.

=== Дынастычныя падставы легітымацыі валоданьня краем ===
[[Файл:Ottorzhennaja vozvratih.jpg|міні|зьлева|Мэдаль «Отторженная возвратихъ» з выявай [[Двухгаловы арол|Двухгаловага арла]], які трымае мапы зямель [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], далучаных да Расейскай імпэрыі ў 1772 і 1793 гадох]]

Само далучэньне да Расейскай імпэрыі зямель Рэчы Паспалітай, атрыманых у выніку [[Падзелы Рэчы Паспалітай|трох падзелаў]] (1772, 1793, 1795 гады), праходзіла пад лёзунгамі расейскай імпэрскай ідэалёгіі аб [[трыадзіны рускі народ|адзінстве ў траістасьці «усіх Расеяў»]] (Вялікай, Белай і Малай Расеі) і заяўлялася як легітымны працэс «зьбіраньня рускіх зямель». Адразу па першым падзеле Рэчы Паспалітай у 1772 годзе (а потым і другога ў 1793) маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] абвясьціла захопы тэрыторыяў як справядлівы працэс вяртаньня ({{Артыкул у іншым разьдзеле|«Отторженная возвратихъ»||ru|Отторженная возвратихъ}}) пад уладу маскоўскага стальцу і ва ўлоньне Маскоўскай царквы «спрадвечна рускія землі» [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]] (г. зв. «Заходнюю Русь» альбо «заходне-рускія землі»), нібыта гістарычна адарваныя ў свой час (XIII—XV стагодзьдзі) пад прымусовую ўладу «літоўцаў і палякаў», якія зьмянілі «рускае аблічча» гэтых зямель, насадзіўшы там «польскую шляхецкую культуру», [[польская мова|польскую мову]], [[уніяцтва]] і [[каталіцызм]]<ref>Гл.: ''Липранди, А. П.'' «Отторженная возвратих»; Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 76—77.</ref>.

Так, у 1795 годзе Кацярына II афіцыйна заяўляла, што ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай не захапіла «ніводнага кавалка польскай зямлі» і мае поўнае права на «Літву», бо яшчэ [[князь кіеўскі|кіеўскім князем]] [[Уладзімер Сьвятаславіч|Уладзімерам]] [[Полацкае княства|Полацак]] быў аддадзены свайму старшаму сыну [[Ізяслаў Уладзімеравіч|Ізяславу]], а апошні аддаў [[Літва старажытная|Літву]] свайму сыну Сьвятаславу{{Заўвага|Такога сына ў полацкага князя Ізяслава не было.}}, які ня меў патомства. Яна таксама сьцьвярджала, што [[Вялікае Княства Літоўскае|«ва ўсёй Літве»]] у XVII ст. усе справы ў судах вяліся на «[[руская мова|рускай мове]]», што гады азначаліся ад стварэньня сьвету паводле грэцкага вылічэньня і што цэрквы будаваліся алтарамі на ўсход, а [[Паўднёва-Заходні край|«паўднёва-заходнюю Русь»]] самі [[палякі]] называлі [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]]<ref>Сборник императорского… С. 620—621, 647.</ref><ref>''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 11; Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 77.</ref>. Кацярына II лічыла, што парушаць усе прывілеі далучаных зямель адразу непрыстойна і памылкова, аднак і не сьлед называць іх чужаземнымі і абыходзіцца зь імі такім чынам: «''Іх трэба найлягчэйшым спосабам прывесьці да таго, каб яны [[русіфікацыя|абмаскаліліся]]''»<ref>''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 12.</ref>.

У валадараньне маскоўскіх гаспадароў [[Павал I|Паўла I]], [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] і [[Мікалай I|Мікалая I]] прапаганда тэорыі аб адзінстве «трох Расеяў» (Вялікай, Белай і Малай Русі), [[Трыадзіны рускі народ|адзінстве «рускага народу» ў трох галінах]] (велікарусаў, беларусаў і маларусаў) і «рускасьці» краю стала менш актыўнай. Расейская ўлада за Паўлам I і Аляксандрам I маўкліва прызнавала этнічную, канфэсійную і культурную своеасаблівасьць сваіх [[Заходні край|заходніх ускраін]] і наяўнасьць шматлікай, апазыцыйна настроенай мясцовай «польскай шляхты» (эліта якой была адукаванай і заможнай праслойкай з сваімі інтарэсамі), а ў бюракратычнай тэрміналёгіі ўраду «заходнія губэрні» часам называліся нават як «нашыя польскія губэрні» (у супастаўленьні зь землямі Царства Польскага)<ref>Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 94, 131—132; ''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 163; Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 37, №28372.</ref>. За Паўлам I і Аляксандрам I, якія давалі абяцаньні і захоўвалі надзеі ў мясцовай шляхты на адраджэньне [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] на чале з расейскім манархам, у афіцыйнай бюракратычнай тэрміналёгіі пачаў выкарыстоўвацца замест фразы «губэрні, вернутыя ад Польшчы» выраз «губэрні, далучаныя ад Польшчы», які датычыўся губэрняў, атрыманых Расейскай імпэрыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 24, № 17879, 18284; Т. 28, № 21646, 21647; Т. 32, № 25183, 25289 ды інш.</ref>. Часам тэрмін «губэрні, далучаныя ад Польшчы» не пашыраўся на [[Беларускае генэрал-губэрнатарства|«беларускія губэрні»]] (Віцебскую і Магілёўскую губэрні), якія былі атрыманыя ў ходзе першага падзелу (1772 год) і заўжды лічыліся расейскімі ўладамі за «рускія» землі. Гэтым падкрэсьлівалася афіцыйнае (і прапагандысцкае) стаўленьне ўлады да гэтых частак імпэрыі<ref>Гл.: Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 25, №18338, 18475, 18525; Т. 37, №28083, 28161, 28249 ды інш.</ref>.

=== Канфэсійны падыход у легітымацыі валоданьня краем ===
За [[Мікалай I|Мікалаем I]] ужо ў ходзе [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|паўстаньня 1830—1831 гадоў]] тэрмін «губэрні, вернутыя ад Польшчы» пачаў зноў выкарыстоўвацца ўрадам датычна ўсіх «заходніх губэрняў»<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленьне 1, № 4535 ды інш.</ref>, а потым пачалося ўзмоцненае наступленьне на каталіцызм і польскую мову ў «заходніх губэрнях». Аднак толькі [[Полацкі царкоўны сабор|ліквідацыя ўніяцтва ў 1839]] годзе актывізавала ідэалягічныя захады ўладаў па падмацаваньні легітымнасьці валоданьня «заходнімі ўскраінамі» і пацягнула за сабой ажыцьцяўленьне новых уніфікацыйных захадаў. [[Заходні край|Заходнія губэрні («Заходні край»)]] у афіцыйнай ідэалёгіі абвяшчаліся «Заходняй Русьсю» («Заходняй Расеяй»), «вернутымі ад Польшчы старажытнымі абласьцямі»<ref>''Устрялов, Н.'' Русская история. — Ч. 2. — С. 490—495.</ref>. Калі да таго заходнія губэрні разглядаліся толькі як дынастычная (з часоў [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]]) спадчына маскоўскіх гаспадароў, то перавод уніятаў у Маскоўскую царкву (г. зв. «рускую веру») успрымаўся як духоўнае і этнічнае «вяртаньне» насельніцтва «спрадвечна рускіх зямель», бо ў тыя часы ў Расейскай імпэрыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнаньне<ref>''Устрялов, Н.'' Русская история. — Ч. 2. — С. 493; ''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 16, 163, 750.</ref>. У вядомай просьбе ўніяцкага сьвятарства ад 12 лютага 1839 году да маскоўскага гаспадара Мікалая I падчас [[Полацкі царкоўны сабор|Полацкага царкоўнага сабору]] адзначалася: ''«З адарваньнем ад Русі, у смутныя часы, заходніх яе абласьцей Літвою, і наступным потым далучэньнем іх да Польшчы, Рускі праваслаўны народ спазнаў ад іх цяжкае выпрабаваньне»''{{Заўвага|Гэта было зафіксаванае і ў афіцыйным за Мікалаем I падручніку з расейскай гісторыі, напісаным Мікалаем Устралавым. Гл.: Устрялов, Н. Русская история. — Ч. 2. — С. 490—495.}}. Афіцыйны расейскі гісторык [[Мікалай Устралаў]] (1805—1870), які зблізіўся зь міністрам народнай асьветы [[Сяргей Увараў|Сяргеем Уваравым]] і супольна зь ім распрацаваў «тэорыю афіцыйнай народнасьці», пачаў з падачы ўладаў прапагандаваць у навуцы, публіцыстыцы і афіцыйных падручніках з гісторыі ідэі пра «спрадвечна рускае» паходжаньне сялянскага насельніцтва заходніх губэрняў. Устралаў прыдумаў у 1839 годзе схему расейскай гісторыі, паводле якой [[Вялікае Княства Літоўскае]] («Літоўскае княства») было, у існасьці, «рускай» дзяржавай, «Заходняй Русьсю», якая была ўзьяднаная з «Усходняй Русьсю» (Маскоўскай дзяржавай) у адно цэлае — Расейскую імпэрыю, ''«і з той пары літоўская гісторыя павінная змоўкнуць»''<ref>''Устрялов, Н. Г.'' Исследование вопроса… С. 42; ''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 187, 206—207.</ref>.

Сярод самых значных уніфікацыйных захадаў было выданьне ўказу Мікалая І ад 25 чэрвеня 1840 году «Аб пашырэньні сілы і дзеяньня Расейскіх грамадзянскіх законаў, на ўсе Заходнія, вернутыя ад Польшчы, вобласьці», якім канчаткова скасоўвалася дзеяньне тых асобных артыкулаў [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|трэцяга Статуту ВКЛ]], што яшчэ ўжываліся ў Расейскай імпэрыі ў Валынскай, Падольскай, Кіеўскай, Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай і Менскай губэрнях і Беластоцкай вобласьці, і ўводзіў дзеяньне там толькі агульнарасейскіх законаў{{Заўвага|У «беларускіх губэрнях» (Віцебскай і Магілёўскай) дзеяньне Статуту скасавалі яшчэ 18 лютага 1831 году Гл.: Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленьне 1, № 4369.}}. Ва ўказе ўтрымліваліся такія радкі: ''«…у некаторых заходніх, вернутых ад Польшчы абласьцях, мы прызналі за дабро пашырыць цалкам сілу і дзеяньне Расейскіх законаў на гэтыя спрадвеку рускія паводле паходжаньня, норавах і звычаях іх жыхароў вобласьці»''{{Заўвага|Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленьне 1, №13591. Сярод іншых уніфікацыйных захадаў, указ 18 ліпеня 1840 г. загадваў «літоўскія» і «беларускія» губэрні называць проста — толькі паводле назвы губэрнскага цэнтру — на агульнарасейскі ўзор. У 1841 і 1843 гадох была выдадзенае сэрыя царскіх указаў, паводле якіх маёнткі сьвятарства ўсіх канфэсіяў (каля 130 тысячаў рэвіскіх душаў) у заходніх губэрнях пераходзілі ў валоданьне расейскага скарбу (Міністэрства дзяржаўных маёмасьцяў). Узамен сьвятарства пачало атрымліваць жалаваньне ад скарбу, а праваслаўныя сьвятары — яшчэ і зямельны пляц з баршчынай. У 1842—1843 гады таксама былі зацьверджаныя штаты каталіцкага і праваслаўнага сьвятарства. Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край... С. 87.}}. Жадаючы паказаць «рускі», а не «літоўскі» або «польскі» характар заходніх губэрняў, расейскімі ўладамі [[Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства]] пачало з 1840-х гадоў паралельна называцца як «Паўночна-Заходні край» (ці «Заходні край»), а [[Кіеўскае ваеннае генэрал-губэрнатарства]] як «Паўднёва-Заходні край»<ref>Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 103.</ref>. Магілёўская і Віцебская губэрні, якія ўваходзілі ў склад [[Беларускае генэрал-губэрнатарства|Віцебскага генэрал-губэрнатарства]], называліся «беларускімі» і іх «рускасьць» ня ставілася пад сумненьне, хоць яны таксама адносіліся да «заходніх губэрняў».

Па ліквідацыі ўніяцтва цэнтральная і мясцовая генэрал-губэрнатарская ўлада надавала пільную ўвагу [[русіфікацыя|русіфікацыі]], галоўным спосабам праз насаджэньне Маскоўскай царквы (з уласьцівай праваслаўю [[царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мовай]] набажэнстваў), аднак усё ж стрымана глядзела на «адзінавернасьць», «рускасьць», «аднапляменнасьць» ([[трыадзіны рускі народ|тэорыю адзінства «рускага народу» ў трох галінах]]) сялянскага насельніцтва [[Заходні край|заходніх губэрняў]]{{Заўвага|Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край… С. 163. Афіцыйныя ў сфэры адукацыі ідэі пра «рускасьць» сялянаў краю скептычна разглядаліся многімі расейскімі чыноўнікамі ў краі і сталіцах і ня мелі значных наступстваў у афіцыйнай бюракратычнай практыцы. Становішча зьменіцца толькі па паўстаньні 1863—1864 гадоў, калі многія расейскія бюракраты ([[Міхаіл Мураўёў]], [[Канстантын Каўфман]] ды інш.) прынялі на сябе ролю ідэолягаў русіфікацыі. Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край... С. 64, 187, 206—207, 532, 250, 261. У ліпені 1864 году віленскі генэрал-губэрнатар Міхаіл Мураўёў нават ухваліў праект конкурсу на напісаньне падручніка (дзе б была «ясна апісаная ўся Заходняя Русь, якая спрадвеку належала да агульнай рускай сям’і»), бо падручнік Мікалая Ўстралава ўжо ня быў дастатковым для прапагандысцкіх патрэбаў мясцовых чыноўнікаў — адміністрацыі Віленскага генэрал-губэрнатарства. Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край... С. 207.}}. Нягледзячы на тое, што ўніяты заходніх губэрняў былі пераведзеныя ў Маскоўскую царкву, у краі была значная дзель каталікоў — з асабліва высокім адсоткам у Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях. Мясцовая шляхта, нават тая, якая памятала, што яе продкі былі праваслаўнымі і называлі сябе два стагодзьдзі назад «рускімі» («русінамі»){{Заўвага|Называючы сябе «рускімі» («[[русіны|русінамі]]») шляхта ВКЛ не лічыла сябе за адзін народ зь велікарусамі («маскавітамі» Маскоўскай дзяржавы ці «расейцамі» Расейскай імпэрыі).}}, упарта супраціўлялася спробам асыміляцыі і была гатовая цярпець усялякія нягоды, але захоўваць [[каталіцызм]]<ref>Гл.: ''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 34.</ref>. Пашырэньне афіцыйнай ідэалёгіі і масавае насаджэньне расейскай мовы ў краі сярод мясцовых сялянаў у тыя часы было немагчымым праз брак шырокай сеткі школаў і дастатковага штату настаўнікаў, а галоўнае — прыгоннага становішча сялянаў, што захоўвала іх непісьменнасьць і стрымлівала ў маёнтках і межах царкоўных прыходаў.

=== Актуалізацыя ідэалягічнага змаганьня за валоданьне краем ===
Менавіта ў час панаваньня маскоўскага гаспадара[[Аляксандар II|Аляксандра II]] (1855—1881) прапаганда тэорыі адзінства «рускага народу» у трох галінах актывізавалася, атрымала новае разьвіцьцё, стала адной з прычынаў нараджэньня [[заходнерусізм|«заходнерусізму»]], а тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «Паўднёва-Заходні край» пачалі стала і шырока выкарыстоўвацца<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 160—175.</ref>.

Па паразе Расейскай імпэрыі ў [[Крымская вайна|Крымскай вайне]] (1853—1856) сярод шляхты Царства Польскага і заходніх губэрняў адрадзіліся надзеі на стварэньне нейкай асобнай аўтаноміі (якая б ахоплівала тэрыторыі былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] да першага падзелу ў 1772 годзе; прапановы аб стварэньні аўтаномнага ВКЛ выказваліся яшчэ ў пачатку гэтага стагодзьдзя), аднаўленьне дзейнасьці [[ўнівэрсытэт]]аў (у [[Варшава|Варшаве]] і [[Вільня|Вільні]]), асобнае заканадаўства дды інш. У час свайго візыту ў Варшаву ў траўні 1856 году новы маскоўскі гаспадар Аляксандар II адмовіў дваранам у іхных жаданьнях. Найбольш уражлівай стала фраза гаспадара па-француску «Pas de rêveries» (г.зн. «Ніякіх мрояў»). Гэта стала пачаткам радыкалізацыі настрояў шляхты і мяшчанаў Царства Польскага і [[Заходні край|«заходніх губэрняў»]], а таксама штуршком да стварэньня плянаў вызваленьня ад расейскага панаваньня шляхам узброенага паўстаньня. У адрозьненьне ад паўстаньня 1830—1831 гадоў, дзе асноўнай сілай паўстанцаў была рэгулярная армія [[Царства Польскае|Царства Польскага]] і шляхецкія канфэдэрацыі «заходніх губэрняў», новае паўстаньне за адраджэньне Рэчы Паспалітай у ейных былых межах пастанавілі ўзьняць з шырокім прыцягненьнем мяшчанскага і сялянскага насельніцтва. Разгарнулася ідэалягічнае змаганьне ў першую чаргу за прыхільнасьць шматлікага сялянскага насельніцтва «заходніх губэрняў», як з боку лідэраў будучага паўстаньня, так і царскага ўраду<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 175—192; Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 111, 127—140.</ref>.

Зрабіўшы для дваранаў некаторыя другасныя саступкі (зьняцьце 29 сакавіка 1855 году ваеннага становішча, уведзенага 21 лютага 1855 году ў Царстве Польскім, [[Курляндзкая губэрня|Курляндзкай]], Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Валынскай і Падольскай губэрнях у сувязі з Крымскай вайной; [[амністыя]] для ўдзельнікаў паўстаньня 1830—1831 гадоў; дазвол выкладаньня [[польская мова|польскай мовы]] ў [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акрузе]] і г. д.), маскоўскі гаспадар Аляксандар II адначасна працягваў русіфікацыю «заходніх губэрняў» і ўводзіў новыя абмежаваньні{{Заўвага|Новы віленскі ваенны генэрал-губэрнатар [[Уладзімер Назімаў|Назімаў]] працягваў палітыку будаваньня новых цэркваў-[[Мураўёўкі|мураўёвак]] за кошт мясцовых дваранаў-каталікоў, загадам ад 24 студзеня 1856 году забараніў дваранам езьдзіць з сваёй губэрні ў суседнія без дазволу ўладаў ды інш. Адказным за справу ў кампаніі пабудовы цэркваў-мураўёвак у канцы 1850-х гадоў быў прызначаны віцэ-дырэктар дэпартамэнту духоўных справаў іншаземных веравызнаньняў (пазьней — папячыцель Віленскай навучальнай акругі) [[Пампей Бацюшкаў]]. Зварот дваранаў Віцебскай губэрні (якая разам з Магілёўскай уваходзіла ў склад [[Санкт-Пецярбурская навучальная акруга|Санкт-Пецярбурскай навучальнай акругі]]) 17 лютага 1856 году аб адкрыцьці ўнівэрсытэту ў [[Полацак|Полацку]] і дазволе будаваць каталіцкія касьцёлы і выкладаць у школах польскую мову быў адхілены ўрадам з прычыны, што «край» (Беларусь) ёсьць «рускім», «вернутым ад Польшчы».}}. А самае галоўнае — урад рыхтаваў [[Сялянская рэформа ў Расеі|сялянскую рэформу ў імпэрыі]] (1861 год), умовы правядзеньня якой у «заходніх губэрнях» несьлі ў сабе выразныя русіфікатарскія мэты{{Заўвага|Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край... С. 173—174. Дваране «заходніх губэрняў» у губэрнскіх камітэтах у сялянскай справе (камітэтах у падрыхтоўцы дваранамі праектаў сялянскай рэформы) выказаліся за вызваленьне сялянаў без надзяленьня іх зямлёй. Аднак царскі ўрад надумаў правесьці сялянскую рэформу ў «заходніх губэрнях» ня толькі як вызваленьне сялянаў ад прыгону, але і адначасна як удар па эканамічных пазыцыях мясцовага («польскага») дваранства. Прапановы дваранаў «заходніх губэрняў» былі адхіленыя ўрадам, а сялянаў было зацьверджана паводле «Мясцовых палажэньняў» вызваляць зь зямельным надзелам, каб адцягнуць такімі «падарункамі» ад удзелу ў верагодным паўстаньні. У ходзе паўстаньня 1863—1864 гадоў царскі ўрад 1 сакавіка 1863 году выдаў указ аб абавязковым пераводзе сялянаў Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай і Менскай губэрняў на выкуп, г.зн. у катэгорыю зямельных уласьнікаў, з памяншэньнем выкупной сумы на 20%. Да канца 1863 году гэты захад пашырылі на Віцебскую, Магілёўскую, Валынскую, Падольскую і Кіеўскую губэрні.}}. Ня толькі русіфікацыю школы і рэлігійную прапаганду Маскоўскай царквы, але і ўбіваньне кліна паміж мясцовай шляхтай і сялянамі на маёмаснай глебе ўрад палічыў за лепшы сродак «дэпалянізацыі» губэрняў<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 173—175.</ref>.

Незадаволеньне мясцовай шляхты і іхная актыўная падтрымка хваляваньняў у [[Варшава|Варшаве]] вымусілі ўжо ў жніўні 1861 году ўвесьці ў [[Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства|Віленскім ваенным генэрал-губэрнатарстве]] [[ваеннае становішча]]. Вылучаныя лідэры дваранаў літоўска-беларускіх губэрняў граф [[Віктар Старжынскі]] і [[Аляксандар Лапа]] спрабавалі знайсьці кампраміс і прапаноўвалі ўраду ўвесьці аўтаномію ў сфэры культуры, адукацыі і самакіраваньні{{Заўвага|Прапаноўвалася аднавіць дзеяньне асноўных нормаў [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|трэцяга Статуту Вялікага Княства Літоўскага]], рэфармаваць судаводзтва з увядзеньнем у яго польскай мовы, аднавіць шляхецкія соймікі, палегчыць жыхарам заходніх губэрняў зносіны з жыхарамі Царства Польскага і адкрыць [[Віленскі ўнівэрсытэт]] (як заяўлялася — для прадухіленьня пашырэньня сярод моладзі заходніх губэрняў «рэвалюцыйнай заразы», якая ахапіла адукацыйныя ўстановы карэнных рускіх губэрняў). Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край... С. 176.}}{{Заўвага|У сваім лісьце ад 7 верасьня 1861 году міністру нутраных справаў Расейскай імпэрыі Пятру Валуеву менскі губэрнскі маршалак Аляксандр Лапа адзначыў: «''Тутэйшы край, злучыўшы свой лёс зь лёсамі Польшчы ў 1386 годзе, прабыў зь ёй у цесным зьвязе больш за чатыры стагодзьдзі. Лібэральныя ўстановы так трывала замацаваліся ў літоўцах, што паданьне аб дабравольнай і ўсеагульнай уніі 1569 году пераходзіць незахмурана ад пакаленьня да пакаленьня. З моцы гэтага паданьня дваранства Менскай губэрні першым пастановай, усепаддана пададзенай у 1797 годзе, прасіла аднавіць польскае судаводзтва, дазволіць судзіцца паводле польскіх законаў і ўжываць родную мову, польскую. <…> Зачынены ўнівэрсытэт. Агульны плян выкладаньня прадметаў у гімназіях і вучэльнях зьменены, і навукі выкладаюцца не на польскай, даступнай большасьці, мове, а на расейскай. Абмежаванае выкладаньне старажытных моваў у сярэдніх навучальных установах, якія і ў цяперашні час лічацца падмуркам выхаваньня ў асьвечаных дзяржавах Эўропы, замест іх вучаць усяму патрошку, галоўным жа прадметам, які дае права на павышэньне і ўзнагароды, ёсьць расейская мова''». Гл.: Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг. … С. 532—533.}}. Яны хадайнічалі аб дазволе разьвіцьця свайго краю ад імя «усяго народу», тым адмаўляючы афіцыйны «дагмат» аб рускасьці сваіх сялянаў. У сваіх праектах карэннай шляхта рабіла акцэнт і на разьвіцьці пачатковай адукацыі сялянаў (просячы перадаць іхную асьвету ў свае рукі) і пачалі адкрываць школы (на [[польская мова|польскай]] і [[беларуская мова|беларускай мовах]]) пры маёнтках, бо ўрад па скасаваньні [[прыгон]]у актыўна абмяркоўваў у 1861—1862 гадох і праект адукацыйнай рэформы ў імпэрыі<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 178.</ref><ref>''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 45—46.</ref>{{Заўвага|Менавіта ў рамках гэтай ініцыятывы мясцовых дваранаў, напрыклад, адкрыліся народныя школкі ў Менску і Люцінцы (Менскі павет), дзе дочкі [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] Каміла і Цэзарына пачалі працаваць настаўніцамі.}}.

Сэпаратысцкія настроі і актыўнасьць шляхты ў змаганьні за прыхільнасьць сялянаў прывялі да ўжываньня ўрадам супрацьзахадаў. Традыцыйнае расейскае ўрадавае і грамадзкае стаўленьне да рускасьці грунтавалася на тым, што да рускага народу адносіліся толькі асобы праваслаўнага спавяданьня, выхаваныя ў праваслаўным асяродзьдзі (у сям’і праваслаўных бацькоў)<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 16.</ref>. У Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях (ня кажучы пра Ковенскую) яшчэ быў значным працэнт сялянаў-каталікоў, а землі (апроч «Жамойці» — Ковенскай губэрні) называліся «Літвой», а самі жыхары — «літоўцамі» («ліцьвінамі»), да якіх зямяне і сьвятары адносілі і мясцовых сялянаў<ref>''Lachnicki, I.E.'' Statystyka gubernii Litewsko-Grodzienskiey… С. 57</ref><ref>''Эркерт, Р. Ф.'' Взгляд на историю и этнографию западных губерний России… С. 8, 64.</ref>.

=== Лінгвістычны падыход у легітымацыі валоданьня краем ===
У гэтай сытуацыі дзеля довадаў рускасьці «літоўскіх губэрняў» адміністрацыяй [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара]] [[Уладзімер Назімаў|Уладзімера Назімава]] быў выкарыстаны вельмі неардынарны для кіраваньня ўскраінамі імпэрыі лінгвістычны падыход, паводле якога галоўная роля ў вызначэньні рускасьці асобы адводзілася мове{{Заўвага|У верасьні 1862 году ў Савеце міністраў абмяркоўвалася запіска віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара Назімава аб наданьні права кожнай народнасьці атрымліваць адукацыю на сваёй мове ды іншыя сродкі свайго разьвіцьця, як гэта рабілася ў [[Аўстрыя|Аўстрыі]]. Лінгвістычны падыход быў часова падтрыманы ўладамі і яго (разам з антыпольскімі заклікамі) шырока прапагандаваў у імпэрыі рэдактар газэты «Московские ведомости» Міхаіл Каткоў. Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край… С.116, 175, 192—193, 195, 199, 460.}}. У пачатку 1860-х гадоў расейскі ўрад таксама стаў фінансаваць ідэолягаў «заходнерусізму» ([[Міхаіл Каяловіч]], [[Ксенафонт Гаворскі]] ды інш.), якім была пастаўленая задача акцэнтоўваць «адзінапляменнасьць» і «адзінавернасьць» славянамоўнага сялянскага насельніцтва «заходне-рускага краю» і абгрунтоўваць, што [[Беларусь]] як «Заходняя Расея» ёсьць непадзельнай часткай «адзінай Расеі», а «[[беларусы]]» — арганічнай часткай «адзінага рускага народу», якой ня трэба самастойнае культурнае і палітычнае разьвіцьцё без астатняй Расеі<ref>''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 7, 16.</ref>{{Заўвага|Цікава, што першае пакаленьне заходнерусістаў (нават Міхаіл Каяловіч), якія былі мясцовымі праваслаўнымі ўраджэнцамі, звычайна чаргавала ў сваіх публікацыях вызначэньні «літоўскі» і «беларускі», называючы сябе то «беларусамі», то «літоўцамі» («ліцьвінамі»), і выказвалі, прынамсі ў прыватнай сфэры, пачуцьцё культурнай перавагі «Заходняй Расеі» над Вялікаросіяй. Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край… С. 197, 491; ''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»... С.. 148.}}. Так, Міхаіл Каяловіч у 1863 годзе заявіў у часопісе [[славянафільства|славянафіла]] [[Іван Аксакаў|Івана Аксакава]] «День», што Беларусія — гэта «''ўсё тое племя, якое мовіць беларускай гаворкай''», і апісаў арэал расьсяленьня беларусаў, ахопліваючым Віцебскую губэрню, частку Магілёўскай і Менскай, большую частку Гарадзенскай і Віленскай і малую частку Ковенскай губэрняў<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 197.</ref><ref>''Насытка, Г.'' «Тыя ж беларусы»… С. 11.</ref>.

У сувязі з узрослай апазыцыйнасьцю карэнных дваранаў («палякаў») адміністрацыя [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] разглядала мясцовых сялянаў (у першую чаргу — праваслаўных) у якасьці галоўнай апоры ўраду і імпэрыі на яе [[Заходні край|«заходніх» ускраінах]], а таксама ставіла задачу велікарускай земляўласьніцкай калянізацыі краю, у якой удзельнічалі б прадстаўнікі ня толькі дваранаў, але і іншых [[Стан (сацыяльная група)|станаў]]<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 181.</ref>{{Заўвага|У канцы 1862 году віленскі ваенны генэрал-губэрнатар Назімаў схіліўся да думкі ў пажаданасьці пераводу ўсіх польскамоўных дваранаў, якія «не прызнаюць сябе рускімі», на становішча грамадзянаў Царства Польскага, што мае ўласнасьць у Расеі, ці іх масавага высяленьня ў Царства Польскае з прымушэньнем да продажу нерухомасьці; а ў сакавіку 1863 году, незадоўга да сваёй замены Мураўёвым, канчаткова прыйшоў да высновы, што «''ў Заходніх губэрнях няма зусім дваранства, бо наяўнае польскае дваранства ніколі нічога не захоча зрабіць на карысьць Расейскай дзяржавы''». Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край… С. 181.}}. Менавіта з 1863 году шэсьць літоўска-беларускіх губэрняў, упершыню аб’яднаных разам пад уладай аднаго генэрал-губэрнатара — віленскага, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі пачынаюць стала афіцыйна называцца як «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»), выразна набыўшы ідэалягічную афарбоўку і значэньне «Паўночна-Заходняй Расіі» («Паўночна-Заходняй Русі»)<ref>''Сакалова, М.'' Паўночна-Заходні край / М. Сакалова // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — Т. 5. — С. 445</ref><ref>''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 17.</ref>.

З гэтай мэтай уладамі рабіліся маштабныя захады, каб пашырыць назву «беларусы» на ўсё [[славянскія мовы|славянамоўнае]] сялянскае насельніцтва краю. Яшчэ ў канцы 1850 — пачатку 1860-х гадоў з друку выйшаў шэраг (часам супярэчных адзін аднаму) афіцыйных этнаграфічных і статыстычных дасьледаваньняў (М. Лябёдкіна, А. Коравы, П. Баброўскага, Д. Афанасьева ды інш.), дзе большая частка славянамоўнага насельніцтва Гарадзенскай і Віленскай губэрняў называлася не «літоўцамі» («ліцьвінамі») ці «палякамі», а «беларусамі», «[[Чорная Русь|чарнарусамі]]» і нават [[крывічы|«крывічамі»]] (у апошнім выпадку расейскія навукоўцы спрабавалі вярнуць насельніцтву назву племені з часоў [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]])<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 182—186</ref><ref>''Эркерт, Р. Ф.'' Взгляд на историю и этнографию западных губерний России… С. 64.</ref>{{Заўвага|Яшчэ ў 1857 годзе акадэмік Пётар Кёпен надумаў правесьці грунтоўнае дасьледаваньне этнічнага складу Расейскай імпэрыі і скласьці этнаграфічную мапу. Па ўхвале міністра ўнутраных справаў Дзьмітрыя Блудава і Сыноду, Кёпен разаслаў ва ўсе царкоўныя прыходы краіны спэцыяльныя блянкі, дзе сьвятары мусілі пазначыць інфармацыю аб геаграфічным становішчы і назьве населеных пунктаў свайго прыходу, колькасьць прыхаджанаў і іх этнічную прыналежнасьць. Блянкі атрымалі назву прыходзкіх сьпісаў. Зь невядомых прычынаў скласьці паводле блянкаў этнаграфічную мапу імпэрыі Пятру Кёпену не ўдалося. (Гл.: ''Насытка, Г.'' "Тыя ж беларусы"… С.12.). У 1862 годзе М. Лябёдкін апрацаваў атрыманыя ў 1857 годзе Пятром Кёпенам прыходзкія сьпісы дзевяці заходніх губэрняў (Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай, Віцебскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай), склаўшы на іх падставе (без навуковай крытыкі) статыстычныя табліцы зь зьвесткамі аб этнічным складзе насельніцтва кожнага павету. Паводле табліц удзельная вага беларусаў у Віленскай губэрні складала 17,4%, Віцебскай — 62,4%, Гарадзенскай — 3,3%, Менскай — 65,1%, Магілёўскай — 84,2%, а агульная іх колькасьць у пяці губэрнях — 1 973 873 чалавекі. Побач з 25 879 (3,3%) «беларусамі» у Гарадзенскай губэрні, паводле Лябёдкіна, налічвалася 132 286 (16,7%) «велікарусаў», 201 897 (25,6%) «літоўцаў», 193 228 (24,5%) «палякаў», 30 927 (3,9%) «яцьвягаў», 5 463 (0,69%) «бужаніны», а ў Віленскай губэрні было 23 016 (2,74%) «крывічоў». На думку іншага дасьледніка-статыстыка Гарадзенскай губэрні Паўла Баброўскага, сьвятары многіх прыходаў праваслаўных «беларусаў» адносілі да «рускіх», а «беларусаў»-каталікаў ксяндзы запісвалі «літоўцамі» (ліцьвінамі) ці «палякамі». (Гл.: ''Насытка, Г.'' "Тыя ж беларусы"… С.12.). У Віленскай губэрні, паводле дасьледніка А. Коравы, сярод «славянаў» (44%), апроч «велікарусаў» (2,3%), налічвалася 29,4% «русінаў», якія падзяляліся на «беларусаў» (у Вялейскім, Дзісьненскім і часткова Сьвянцянскім паветах), «чарнарусаў» (галоўным парадкам, у Лідзкім павеце) і «крывічоў» (галоўным парадкам, у Ашмянскім павеце), і 12,3% «палякаў». Таксама падкрэсьлівалася, што славяне і «літоўцы» (пад якім разумелася [[балтыйскія мовы|балтамоўнае]] насельніцтва, то бок летувісы) ня вельмі адрозьніваюцца (у параўнаньні з габрэямі, татарамі і цыганамі) паміж сабой у норавах, звычаях ды інш. (Гл.: Віленская губэрня... С.290, 321.).}}{{Заўвага|Д. Афанасьеў, аўтар дасьледаваньня «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния» (1861 год), адзначыў, што на ўсходзе Ковенскай губэрні зь мяшаным канфэсійным складам няма «''ніякай непрыязьні паміж вернікамі розных рэлігіяў''»: «''…у паўднёва-усходняй частцы Новоаляксандраўскага павету мясцовыя жыхары, сумесь беларусаў, літоўцаў і крывічоў, — каталікі, што мовяць толькі беларускай гаворкай, ахвотна слухалі праваслаўнае набажэнства да закрыцьця струхлелых цяпер храмаў''». (Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край… С. 184—185). Афіцэр Генэральнага штабу П. Баброўскі, зь мясцовай шляхты, які рабіў аналягічнае дасьледаваньне ў Гарадзенскай губэрні («Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Гродненская губерния», 1863 год), зазначыў неаднароднасьць хрысьціянскага насельніцтва і шкоднасьць гэтага для дзяржавы, але і адзначыў наяўнасьць талерантнасьці, зьвязанасьці і прыязьні паміж людзьмі ў губэрні: «''Рознасьць народанасельніцтва паводле веравызнаньня вельмі важнае для нас з прычыны рознадумства паміж праваслаўнымі і рымскімі каталікамі і паводле браку рэлігійнага адзінства краіны. Рэлігійнае рознадумства шкодна ўплывае на пасьпяховае разьвіцьцё; недахоп адзінства шкодзіць народнаму дабрабыту. Пры ўсім тым, нягледзячы на моцную нецярпімасьць каталікоў да праваслаўных, у асяродзьдзі хрысьціян існуе адна агульная сувязь у эвангельскім вучэньні — у любові да блізкага, як да самога сябе''». Баброўскі піша, што продкамі жыхароў Гарадзенскай губэрні былі не крывічы, а іншыя славянскія плямёны: «''Што краіна, якая складае цяперашнюю Гарадзенскую губэрню, была і ёсьць сапраўды Руская, г.зн. населеная пераважна народам рускім <…> у тым мы пераконваемся: па-першае, з гістарычных помнікаў, якія дайшлі да нас, і па-другое, з мовы галоўнай масы народнасельніцтва, якая, у выніку гістарычных падзеяў, страціла толькі часткова першапачатковую веру, але захавала сваю першабытную мову — мову дрыгавічоў, драўлянаў, бужанаў і нараўянаў''» (Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край… С. 184—185).}}{{Заўвага|І. Зяленскі, аўтар дасьледаваньня «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генэрального штаба. Минская губерния» (1864 год), падрыхтаванага яшчэ да паўстаньня, адзначыў, што неправамерна адносіць сялянаў губэрні да «літоўскага племені», а саму Менскую губэрню да «Літвы», як раней рабілася. Дасьледнік адзначаў, што карэннае насельніцтва складаецца з «славяна-русаў» — нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] і [[дрыгавічы|дрыгавічоў]]: на яго думку нашчадкамі крывічоў ёсьць «беларусы», якія зараз жывуць у Бабруйскім, Барысаўскім, Ігуменскім і Менскім паветах Менскай губэрні, а нашчадкамі дрыгавічоў ёсьць «чарнарусы», якія жывуць у Наваградзкім, Слуцкім, Мазырскім і Рэчыцкім паветах. Сялянскае насельніцтва Пінскага павету, [[загародзкія гаворкі|мова]] якіх была вельмі падобнай на мову сялянаў Валынскай губэрні, Зяленскім было аднесена да «маларусаў». Гл.: Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генэрального штаба. Минская губерния… С. 407—409.}}.

У пачатку 1860-х гадоў мясцовыя расейскія ўлады, асабліва папячыцель [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] А. Шырынскі-Шыхматаў, спрабавалі выкарыстоўваць «беларускую гаворку» («белорусское наречие») з друкам толькі на кірыліцы («русскими буквами») у ідэалягічным спаборніцтве з карэннымі (каталіцкімі і польскамоўнымі) дваранамі, якія разгарнулі друк на летувіскай («жмудзінскай») і беларускай гаворках для сялянаў [[лацінка]]й<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 197—198.</ref><ref>''Сталюнас, Д.'' Границы в пограничье…С. 269—287.</ref>{{Заўвага|У 1862 годзе [[Аляксандар Аскерка]] арганізаваў у Варшаве выданьне лацінкай беларускамоўнага буквара-катэхізісу («Элемэнтаж для добрых дзетак каталікоў»). Аднымі з найбольш вядомых тагачасных беларускамоўных публікацыяў лацінкай, якія зыходзілі ад мясцовай шляхты для сялянаў, былі газэта [[Мужыцкая праўда|«Мужыцкая праўда»]], агітацыйныя кніжкі зь вершамі «Гутарка старога дзеда», «Гутарка двух суседаў», «Беларуская гутарка» ды іншыя «гутаркі». (Гл.: ''Латышонак, А.'' Гісторыя Беларусі... С. 82.). Цікава, што выдаўцамі беларускамоўнай «Гутаркі старога дзеда» ў 1861—1862 гадох (у Беластоку) былі Браніслаў Шварц (1834—1908) і Грынявіцкі, а Шварц так вызначаў мэту выданьня: «„Гутарка старога дзеда“ мусіла была пераканаць народ літоўскі, што толькі ад Рэчы Паспалітай польскай атрымае ён „зямлю і волю“». Гл.: Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг. … С. 86.}}. А ў 1863 годзе з ухвалы адміністрацыі Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства ў прапагандысцкіх мэтах дзеля пашырэньня сярод сялянаў Віленскай і Гарадзенскай губэрняў назвы «беларусы» (якія абвяшчалася часткай «рускага народу») кіраўніцтвам Віленскай навучальнай акругі была выдадзеная ў Вільні ў друкарні А. Сыркіна кніга ананімнага аўтара (аўтараў) пад назвай «Рассказы на белорусском наречии» (1863 год). У якасьці чытаньня для народных школаў кнігу было загадана выкарыстоўваць з 1863 году ва ўсёй Віленскай навучальнай акрузе<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 200.</ref>{{Заўвага|Апавяданьні ў кнізе «Рассказы на белорусском наречии» (1863 год) напісаныя на розных славянскіх дыялектах. Першым у кнізе разьмешчанае апавяданьне «Кто булы наші найдавнійші діды і якая іх була доля до уніі?», якое аўтарам напісана на імітацыі заходнепалескага дыялекту, што тагачаснымі навукоўцамі звычайна адносіўся да абшару «маларускай гаворкі» (г.зн. у сучасным разуменьні – украінскай мовы). «Маларускамоўны» тэкст з самага пачатку запэўнівае чытача, што жыхары паўднёвых паветаў Гарадзенскай губэрні ёсьць напраўду «беларусамі» (як і жыхары Віленскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў), а продкамі іх былі славяне-крывічы: «''Сторона, дэ жывуть тэпэр Пынчукі, Мынчукі, Вытэбці, Могілевці, зовэтця Білою Русью; в гэтуй стороні з вэльмы давных часув жыв народ Словяньскій, рудный з народамы, которыі давній жылы і тэпэр жывуть в полуднёвых і всхудніх русськіх краях. Народ той впэрш звався Крывычамы альбо крывыцькымы Словянамі: так, булы колысь Крывычы Смоленьскыі, — воны жылы нэдалэко коло міста Смоленьска; а то еще булы Крывычі Полоцькыі, — от, гэты Крывычы булы нашімы прадядамы. Нэ можэмо тэпэр довідатыся, чы вэлыкый кусок зэмлі займовалы Крывычы Полоцькыі; можэмо тулько сказаты, жэ тэпэрэшныі Вытэбськая, Могылёвская губэрніі, малэнькій кавалочок Пськовськэй і Смоленьскэй, значна часть Мыньскэй губэрніі з Пыньском, Мозыром і Туровом, кавалок Выленьскэй до річкі Дзітвы і добрый квалок Гроднэнськэй з містямы Волковыськом і Бэрэстям булы тымі містямі, дэ жыв беларускі народ''» (С. 1—2). У іншым апавяданьні «Велікая помылка нашых белорусов» даводзілася, што беларусы-каталікі застаюцца тымі ж самымі беларусамі, бо  «''у іх мова простая, белорусская, звычаі простые белорусскіе; і звычаі і мова ў мужыков католіков тыя самыя, што і мужыков православных, ці русскіх''». У апавяданьні «Розмова на цментарі старосты Янка з братчыком Хвэдосем» падкрэсьлівалася: «''А і мы самі запэвнэ зовсім нэ ляхі: мы самі по собі народ особный — белоруссы!''» (С. 28).}}.

=== Вяртаньне да канфэсійнага прынцыпу вызначэньня «рускасьці» краю ===
[[Файл:Atlas of population of the West Russian region of confessions 1864.jpg|thumb|Тэндэнцыйная мапа дзевяці губэрняў [[Заходні край|«Заходне-рускага краю»]], створаная афіцыйнай расейскай імпэрскай навукай, дзе [[праваслаўе|праваслаўныя]] («рускае племя») адзначаны зялёным колерам, а [[каталіцызм|каталікі]] — цёмна-ружовым (1864 г.). Картограф [[Аляксандар Рыціх|А. Ф. Рыціх]]]]

Аднак з пачаткам паўстаньня 1863—1864 гадоў расейскія ўлады адмовіліся ад «экспэрымэнтаў» у вызначэньні рускасьці насельніцтва толькі празь лінгвістычны (і этнанімічны) падыход, які не дапамог прадухіліць сэпаратысцкія настроі і паўстанчыя дзеяньні. Па прызначэньні папячыцелем [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] [[Іван Карнілаў|Івана Карнілава]] яны згарнулі падтрымку друку на [[беларуская мова|беларускай мове]], палічыўшы, што без рэлігійнай прапаганды Маскоўскай царквы русіфікацыя ня ёсьць дастатковай, і працягвалі перавод католікаў у Маскоўскую царкву<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 226.</ref>{{Заўвага|Многія сяляне Віленскай і Гарадзенскай губэрняў у канцы 1860-х гадоў не хацелі мірыцца з гвалтам у пытаньнях веры і падавалі калектыўныя звароты, просячы вярнуць іх у каталіцтва, бо іх запісалі ў Маскоўскую царкву безь іхнай згоды. Гэтыя хваляваньні падштурхнулі маскоўскага гаспадара Аляксандра II пры праезьдзе празь Вільню ў 1867 годзе зьвярнуцца да пераведзеных з каталіцтва ў Маскоўскую царкву сялянаў з словамі: «''Вельмі рады вас бачыць праваслаўнымі. Упэўнены, што вы перайшлі ў старажытную веру края зь перакананьнем і шчырасьцю; ведайце, што раз прыняўшым праваслаўе я ні на якой падставе не дазволю і не дапушчу вярнуцца ў каталіцтва. Ці чуеце?''». Гл.: ''Самбук, С.М.'' Политика царизма … С. 144—145.}}. Разам з заявамі, што [[беларусы]] — частка расейскага народу, афіцыйныя ўлады і навука дадавалі, што беларуская мова і культура ёсьць другараднымі і малазначнымі, а выкладаньне ў школах пачалося толькі на [[расейская мова|расейскай мове]]{{Заўвага|Часопіс «Вестник юго-западной и западной России» (т. III, кн. VIII, 1863 г.) пісаў: «''вучыць на беларускім жаргоне — бязглузьдзіца''» (С. 239.). А новапрызначаны папячыцель Віленскай навучальнай акругі Карнілаў, спасылаючыся на «неапрацаванасьць» і «беднасьць» мовы беларускага народу, настойваў на поўнай марнасьці «друкаваньня кніг на беларускай гаворцы» і памылковасьці думак тых настаўнікаў, якія «стаяць за захаваньне мясцовых гаворак у народных кнігах» (Гл.: ''Самбук, С.М.'' Политика царизма … С. 146.)}}{{Заўвага|Цікава, што канчатковай мэтай палітыкі афіцыйных уладаў было не выцісканьне польскай мовы беларускай ды спрыяньне разьвіцьцю беларускамоўнай культуры, але русіфікацыя насельніцтва. Калі па здушэньні паўстаньня адміністрацыя віленскага генэрал-губэрнатара падштурхоўвала мясцовае дваранства прыносіць вернападданыя адрасы маскоўскаму гаспадару, то [[Маршалак шляхты|менскі губэрнскі маршалак]] [[Яўстах Прушынскі]] прамовіў свой адрас у верасьні 1863 году ад імя дваранаў Менскай губэрні на беларускай мове. Расейскі чыноўнік адміністрацыі віленскага генэрал-губэрнатара Масолаў, сьведка падзеі, напісаў у мэмуарах, што гэты беларускамоўны адрас палічылі за чарговую хітрасьць «палякаў»: «Ковенскае дваранства прадставіла адрас за 500-мі подпісамі 26 жніўня, потым гарадзенскае — у сярэдзіне верасьня; у канцы верасьня і менскае разам з новым маршалкам Прушынскім, чалавекам выдатнай сумленнасьці, сілы волі і розуму. Надумаўшы скласьці адрас, ён напісаў агульнае пасланьне на беларускай мове з выказваньнем сваіх перакананьняў. У ім ён выказаў упэўненасьць у гістарычнай неабходнасьці зьліцьця заходніх губэрняў з Расеяй, але ў той жа час неабходнасьць гэтага зьліцьця ён даводзіў думкай аб панславізьме. Думка гэтая пусьціла карані ў Менскай губэрні, бо ў ёй крылася вядомая хітрасьць палякаў, якія на ўсё згодныя, абы толькі ня быць і не называцца рускімі». (Гл.: ''Масолов, А.Н.'' Виленские очерки 1863—1865 гг. / А.Н. Масолов // Русская старина. — 1883. — Т. 40. — С. 585). У 1850-я гады ў Менскай і Магілёўскай губэрнях значны ўплыў на праяўленьне шляхтай зацікаўленасьці да мовы мясцовых сялянаў зрабіў сваімі літаратурнымі творамі [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]]. Калі ў 1862 годзе ў Менску праходзілі паніхіды па загінулых у Варшаве маніфэстантах і [[месьціч]]ы (у тым ліку і Каміла Дунін-Марцінкевіч) сьпявалі ў касьцёлах патрыятычныя гімны, то шляхцянка Мазырскага павету [[Кіневічы|Кеневіч]], якую хацелі прыцягнуць да адказнасьці за сьпяваньне гімну, напісала ў палітычны суд «зьедлівую насьмешку на скажонай беларускай мове». Гл.: Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг. … С. 116.}}.

Віленскі генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў]], угадваючы настроі цэнтральнай улады, сьцьвярджаў у сваёй запісцы [[Сьпіс імпэратараў Расеі|маскоўскаму гаспадару]] [[Аляксандар II|Аляксандру II]], што ў заходніх губэрнях ''«праваслаўе злучанае з паняцьцем аб рускай народнасьці, у той жа час, наадварот, паляк і каталік складаюць адно»''<ref name="ReferenceA">''Сталюнас, Д.'' Границы в пограничье… С. 291—292.</ref>. Адразу па паўстаньні 1863—1864 гадоў урадам былі выдадзеныя тэндэнцыйныя этнаграфічныя атлясы [[Аляксандар Рыціх|Аляксандра Рыціха]] («Атлас населения Западно-Русского края по исповеданиям», Санкт-Пецярбург, 1864 год) і [[Родрыг Эркерт|Родрыга Эркерта]] («Взгляд на историю и этнографию западных губерний России», Санкт-Пецярбург, 1864 год), якія паказвалі этнічную структуру насельніцтва [[Заходні край|«заходніх губэрняў» («заходне-рускага краю»)]] Расейскай імпэрыі, дзе для довадаў рускасьці зямель праваслаўныя жыхары (галоўным парадкам — мясцовыя славянамоўныя сяляне) у «Заходнім краі» лічыліся за «рускіх», колькасьць якіх была наўмысна павялічана, а дваране-каталікі — «палякамі»{{Заўвага|Палкоўнік Р.Ф. Эркерт пісаў у сваім атлясе: «''Нішто ў заходніх губэрнях Расеі не вызначае рысу, аддзяляючай расейскую [[народнасьць]] ад польскай, так выразна і правільна, як рознасьць веравызнаньняў. Такім парадкам, у Заходняй Расеі, з адносна нешматлікімі выняткамі, усе славянскія жыхары праваслаўнага спавяданьня мусяць лічыцца рускімі, а ўсе тыя, якія спавядаюць каталіцкую рэлігію — палякамі''» (''Эркерт, Р.Ф.'' Взгляд на историю и этнографию западных губерний России... С. 6.). Мове не надавалася істотнай увагі. Па выданьні атлясу П. Баброўскі ня мог пагадзіцца з высновай Р. Эркерта ў тым, што вопратка, звычаі, увесь уклад жыцьця робяць беларусаў-каталікоў трывалымі палякамі, таму што ўражаньне аб Беларусі аўтар атлясу вынес з «''палацаў і касьцёлаў, што ляжалі на ягоным шляху''». Баброўскі цьвёрда прытрымліваўся думкі, што адзінай прыкметай для падзелу насельніцтва Беларусі на «беларусаў» і «палякаў» можа быць толькі мова: «''Нічога ня значыць, што беларусы, паводле Эркерта, не называюць сябе гэтым сваім імем. Беларусы, ня ведаючы, што яны беларусы, захавалі і ў штодзённай гутарцы, і ў песьнях, і ў прыслоўях свае азначаныя нацыянальныя, лягічныя формы, свой азначаны характар, свае праявы, звычаі і г.д. Беларус-селянін, ці будзе ён праваслаўны, ці каталік, мае свае перакананьні, сваю маральную філязофію і перадае гэта разам з мовай сваім дзецям і ўнукам. Ксёндз і памешчык ніколі ня скажуць аб беларусе каталіцкага веравызнаньня, што ён беларус, а скажуць — ліцьвін. Пагутарыце з гэтым ліцьвінам, і вы пачуеце беларускую гаворку. Падчас нашай працы ў Гарадзенскай губэрні мы мелі этнаграфічныя сьпісы насельніцтва ад сьвятароў і ксяндзоў. На сьпісах тых сяляне, як праваслаўныя, так і каталікі, названыя ліцьвінамі і тут прыкладзены ўзоры іхнай мовы — вы думаеце летувіскай? Не — беларускай. Ксёндз рабіў гэта таму, што беларусы калісьці ўваходзілі ў склад народнасьцяў Літоўскай дзяржавы. Мы бачым тут не палітычную памылку, як думае Эркерт, а палітычную праўду і вельмі грубую этнаграфічную памылку''» (Гл.: ''Насытка, Г.'' «Тыя ж беларусы»… С. 14.). Апроч таго П. Эркерт выдаў дзьве вэрсіі (па-расейску і па-француску) этнаграфічнага атлясу «заходне-рускіх губэрняў і суседніх абласьцей» (у францускім выданьні — «''губэрняў, населеных цалкам ці часткова палякамі''»). Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край… С. 189—190.}}{{Заўвага|Атляс А. Рыціха спачатку быў зроблены ў 1863 годзе для службовага (ваеннага) выкарыстаньня, а потым у 1864 годзе перапрацаваны для прапагандысцкіх мэтаў. Найбольш выразныя адрозьненьні былі ў ліку мясцовых каталікоў. Калі ў вэрсіі 1863 году ў ліку 2 633 456 каталікоў Заходняга краю значыліся 175 997 «беларусаў» і «чарнарусаў» і 853 706 «літоўцаў», то публікацыя 1864 году, ні на адзінку не зьмяняючы агульную колькасьць гэтай канфэсійнай групы (2 633 456), прыводзіць сярод каталікоў 444 173 «беларусы» і «чарнарусы» і 585 530 «літоўцаў». Іншымі словамі, Рыціх, у новай вэрсіі атлясу пералічыў разам  268 176 чалавек з адной групы ў іншую: «беларусаў» і «чарнарусаў» стала больш роўна на столькі ж, на колькі стала менш «літоўцаў», што было відавочнай маніпуляцыяй і палітызацыяй этнаканфэсійнай статыстыкі.  Гл.: ''Долбилов, М.Д.'' Русский край… С. 191—192; ''Самбук, С.М.'' Политика царизма … С. 144—145.}}.

Апроч таго, у Вільні ў 1864 годзе была створаная [[Віленская археаграфічная камісія]], а ў Кіеве — цэнтры Паўднёва-Заходняга краю — працягвала працаваць (з 1843 году) [[Кіеўская археаграфічная камісія]], якім была пастаўленая задача адшукаць і прывесьці ўсе «довады» (у тым ліку — для іншаземнага чытача), што ўсё насельніцтва Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў было і ёсьць «рускім» на падставе перш за ўсё праваслаўнага веравызнаньня{{Заўвага|Падбор крыніцаў для публікацыі Віленскай і Кіеўскай археаграфічнымі камісіямі праходзіў праз прызму праваслаўнасьці Заходняга краю, крыху сапсаванага «польскім» уплывам. У прадмове да першага тому сабраных матэрыялаў Віленскай археаграфічнай камісіі адкрыта паведамлялася, што камісія вызначыла прадметам сваіх заняткаў перапісваць і надрукаваць прывілеі і акты, «''якія сьведчаць пра існаваньне ў Заходнім краі праваслаўных цэркваў''», выпісаць і надрукаваць акты, «''у якіх выражаецца палітычны быт, характар і жыцьцё заходняга краю, які называўся вялікім княствам Літоўскім, у розныя эпохі яго існаваньня''». Адной з галоўных задачаў было друкаваньне лучнасьці дакумэнтаў, якія павінныя былі праясьніць «''элемэнт праваслаўя ў Заходнім краі''» (ягоны стан і пераход ва ўніяцтва); «''паказаць зь якою хітрасьцю і гвалтам адбіраліся ўніятамі ў праваслаўных іхныя цэрквы і царкоўная маёмасьць''»; давесьці, «''што многія вядомыя фаміліі ў Літве былі праваслаўнага спавяданьня''» і г.д. Пры выбары дакумэнтаў камісія зыходзіла з мэты «''давесьці фактычна, што Заходні край ніколі ня быў шчасьлівы пад польскім кіраваньнем; што, нягледзячы на існавалае заканадаўства і мноства судовых установаў, ніхто ня мог быць упэўнены ні ў правах сваёй уласнасьці, ні ва ўласнай небясьпецы''»; што «''цывілізацыя Польшчы, а зь ёю і Заходняга краю, далёка стаяла ад тае ступені дасканаласьці, на які ставяць яе палякі''»; і «''што толькі пад расейскім кіраваньнем Заходні край забыў свае пакуты, загаіў былыя раны і пачаў сваё сапраўды палітычнае быцьцё''». (Гл.: Акты Виленской археографической комиссии. — Том I. — С. 22—24.). Таксама ў прадмове адзначалася, што ў існасьці Вялікае Княства Літоўскае было ў многім «рускай» дзяржавай: «''Літоўскае заканадаўства складае незьняпраўджаны помнік пераважаньня рускага элемэнту ў Літве. Ніхто ня можа ў тым сумнявацца, што рускія законы выдаюцца для таго, каб выконваць іх, а каб выконваць іх, неабходна разумець мову, на якой яны напісаныя. <…> [[Судзебнік Казімера|Судзебнік]] і Статут напісаныя былі на [[руская мова|рускай мове]], то хто адважыцца супярэчыць таму, што руская мова была агульнаўжыванай паўсюдна ў дзяржаве. А праз тое, што мова складае самую бачную прыкмету нацыянальнасьці, то і не выклікае сумненьня, што руская народнасьць была пераважным, дамінантным элемэнтам у дзяржаве''». (Гл.: Акты Виленской археографической комиссии. — Том I. — С. 18.). Дадавалася, што заваяваньні Сьвятога Ўладзімера і Яраслава Мудрага стварылі яцьвяга-рускую ўскраіну (да вусьця [[Вяльля|Вяльлі]]), куды перасяляліся жыхары рускага паходжаньня. Зносіны літоўцаў з Русьсю далі першым безьліч перавагаў: літоўцы ўзмацніліся і пераймалі ад рускіх усё, што лічылі для сябе карысным: мову, пісьмо, звычаі і законы, веру, складалі дружыны з рускіх воінаў, і г.д. (С. 2.)}}. Гэтыя і іншыя захады ўладаў мусілі былі служыць практычным пацьверджаньнем пастановы [[Заходні камітэт|Заходняга камітэту]] ў 1864 годзе аб тым, што ''«Паўночна-Заходні край ёсьць рускім, які складае старажытную спадчыну Расеі»''. Па здушэньні паўстаньня 1863—1864 гадоў расейская ўлада і афіцыйная навука ўсё часьцей сталі называць карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) дваранаў у краі «палякамі», а тэрмін «літоўцы» («ліцьвіны») ужываць у дачыненьні да [[балтыйскія мовы|балтамоўнага]] насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай]] і [[Віленская губэрня|Віленскай губэрняў]] (то бок, у дачыненьні да [[летувісы|летувісаў]])<ref>''Самбук, С. М.'' Политика царизма … С. 13—14</ref><ref>Литовское племя // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов. — Т. III. — С. 62—64.</ref><ref>''Петров, Н. И.'' Белоруссия и Литва… С. 2, 362—363, 366, 368—369.</ref>{{Заўвага|У афіцыйнай расейскай навуцы і ідэалёгіі для апраўданьня валоданьня землямі, населенымі балтамоўным насельніцтвам краю, часта ўказвалася вялікая роля «рускага» насельніцтва ў характары і гісторыі Вялікага Княства Літоўскага (якое пачало называцца ў расейскай гістарычнай навуцы «Літоўска-Рускай дзяржавай»), а таксама сцьвярджалася і падкрэсьлівалася вялікая блізкасьць славянаў і балтаў: «''З усіх народаў эўрапейскай сям’і славяне і літоўцы знаходзіліся ў найбліжэйшым паміж сабой сваяцтве паводле мовы, веры і звычаяў''». Гл.: ''Петров, Н.И.'' Белоруссия и Литва… С. 2, 47 ды інш.}}.

=== Непасьлядоўнасьць працэсаў уніфікацыі і русіфікацыі краю ===
Расейская ўлада імкнулася да ўніфікацыі кіраваньня і гамагенізацыі насельніцтва. Памянёныя канцэпцыі (канфэсійная і моўная) адмаўлялі этнасу ў праве быць негамагенным у этнанімічных, моўных, культурных і нават канфэсійных дачыненьнях, не прымалі варыятыўнасьці. У мэтах апраўданьня валоданьня тэрыторыямі выкарыстоўваліся ўсякія выгадныя факты і акцэнтаваліся другарадныя характарыстыкі. Канфэсійны і моўны крытэрыі (прынцыпы), пакладзеныя ў складаньне расейскай этнічнай статыстыкі, мапаў і ідэалёгіі, ігнаравалі і ня ўлічвалі наяўнасьць унутраных сувязяў паміж насельніцтвам.

Апроч таго, сама непасьлядоўнасьць у вызначэньні крытэраў «рускасьці» й [[тапаніміка|тапанімічным]] найменьні губэрняў былі абумоўленыя тым, што расейская ўлада імкнулася ня толькі да «абрусеньня краю», «зьліцьця з Расеяй», але таксама думала аб адміністрацыйным кантролі і спакоі ў паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрнях<ref name="ReferenceA"/><ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 753—754.</ref>. Многім высокім чыноўнікам расейскага ўраду хуткая [[русіфікацыя]] і ўсеагульнае далучэньне да [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]] ў краі здаваліся цяжкімі або немагчымымі праз супраціў мясцовага насельніцтва і браку ў краі значнай колькасьці чыноўнікаў, вайскоўцаў, сьвятароў, настаўнікаў і маянткоўцаў зь ліку расейцаў (велікарусаў) — і яны думалі больш пра прадухіленьне перадумоваў новага паўстаньня. Таму практычныя захады ва ўсталяваньні кантролю над краем не заўсёды адпавядалі заяўленай ідэалёгіі «рускасьці» краю і «адзінства рускага народу» ў трох галінах, а [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыя]] па 1864 годзе была непасьлядоўнай — толькі ў галіне культуры, што мела вонкавы, павярхоўны характар: пашыраліся [[расейская мова|расейская (велікаруская) мова]] і [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская (Расейская праваслаўная) царква]]<ref name="ReferenceA"/>.
<gallery perrow=7>
Файл:Ethnographic map of Vilno governorate of Russian empire - made by an officer A. Koreva - 1861 AD.jpg|Тэндэнцыйная этнаграфічная мапа Віленскай губэрні (у кнізе «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния»), зробленая афіцэрам Генэральнага штабу Расейскай імпэрыі А. Коравам, 1861 г.
Файл:Arheograficheskij sbornik dokumentov k istorii Severo-Zapadnoj Rusi - T 1 - Wilno 1867 AD.JPG|Кніга «Археографический сборник документов, относящийся к истории Северо-Западной Руси», Т. 1, 1867 г., Вільня
Файл:Sbornik dokumentov Ekateriny II po ustrojstvu Severo-Zapadnogo kraja.JPG|Кніга «Сборник документов, касающихся административного устройства Северо-Западного края при императрице Екатерине II (1792—1796)» (Вільня, 1903 г.)
Файл:Konstanty Woynillowicz appeal about estates in North-Western Krai in Russian empire - 1868 AD.jpg|Афіцыйны зварот («запіска») праваслаўнага двараніна Канстантына Ксаверавіча Вайніловіча{{Заўвага|Канстантын Ксаверавіч Вайніловіч быў новахрышчаным з каталіцтва ў праваслаўе дваранінам, народжаным у сям’і каталіцкіх бацькоў. Валодаў маёнткам [[Шостакі|Шостакамі]] ў Слуцкім павеце і паходзіў з [[Макраны|макранскай]] лініі шляхецкага роду Вайніловічаў з Слуцкага павету, быў родным братам [[павятовыя маршалкі Менскай губэрні|слуцкага павятовага маршалка]] Юзэфа Ксаверавіча Вайніловіча (ажэненага з Галенай Ваньковіч). Быў далёкім сваяком [[Эдвард Вайніловіч|Эдварду Вайніловічу]] (з савіцкай лініі роду) і блізкім сваяком ягонай жонкі Алімпіі Ўзлоўскай, народжанай ад Марка Ўзлоўскага і Мацільды Вайніловіч (з макранскай лініі роду). Бацька Ксаверы Ваніловіч быў вялікім аматарам беларушчыны. Гл.: ''Луцкевіч, А.'' Выбраныя творы... С. 132.}} да [[губэрнатары Менскай губэрні|менскага губэрнатара]] [[Ягор Касінаў|Касінава]] з просьбай хадайнічаць у віленскага генэрал-губэрнатара права на набыцьцё маёнткаў (''«у тутэйшым Паўночна-Заходнім краі, дарагой маёй радзіме»''), 12 лістапада 1868 г. ''(Падкрэсьлена алоўкам чыноўнікам)''
Файл:Magazine - Vestnik Yugo-Zapadnoj i Zapadnoj Rossii - nr 8 - 1864 AD - page 1.jpg|Першая старонка часопісу «Вестник Юго-Западной и Западной России» (№8, 1864 г.)
Файл:Сборник Северо-Западный край.jpg|Вокладка кнігі «Сборник памятников народного творчества Северо-Западного края» ([[Вільня]], 1866 г.)
Файл:Ратч - Сведения о польском мятеже 1863 г - 1867 AD.jpg|Вокладка кнігі В. Ратча «Сведения о польском мятеже 1863 года в Северо-Западной России», Т. 1. (Вільня, 1867 г.)
</gallery>

== Спэцыфіка кіраваньня і рэжыму законаў ==

=== Стратэгія кіраваньня ===
Па падзелах Рэчы Паспалітай на «новадалучаных» тэрыторыях была ўсталяваная ў першую чаргу ўлада [[генэрал-губэрнатар]]аў{{Заўвага|«Генэрал-губэрнатарская» форма кіраваньня тэрыторыямі ў Расейскай імпэрыі была характэрная для сталічных рэгіёнаў імпэрыі (Санкт-Пецярбург, Масква), новадалучаных тэрыторыяў (ускраінаў, «краёў»), а таксама ўводзілася на тэрыторыях, ахопленых ваеннымі дзеяньнямі. Функцыі інстытуту генэрал-губэрнатара вагаліся ад пасярэдніцкага зьвяна паміж маскоўскім гаспадаром і некалькімі губэрнатарамі да асаблівага рэжыму кіраваньня губэрнямі. Гл.: ''Лысенко, Л.М.'' Губернаторы и генерал-губернаторы... С. 166.}}. У Расейскай імпэрыі стратэгіяй утрыманьня заваяваных тэрыторыяў былі асыміляцыя (русіфікацыя) карэннага насельніцтва і ўніфікацыя кіраваньня (пашырэньня агульнаімпэрскіх законаў і ўстановаў). Адсюль галоўнай задачай генэрал-губэрнатараў на заваяваных ускраінах было спрыяньне найскарэйшай падрыхтоўцы насельніцтва ўскраіны (праз паступовую ліквідацыю ранейшых юрыдычных нормаў, парадкаў і звычаяў) да ўспрыняцьця агульных правілаў кіраваньня — поўнай інкарпарацыі ў склад імпэрыі на аснове губэрнскай сыстэмы кіраваньня (без прамежкавага — генэрал-губэрнатарскага ўзроўню), ператварэньня захопленых зямель у звычайныя расейскія губэрні<ref>''Лысенко, Л. М.'' Губэрнаторы и генэрал-губэрнаторы… С. 166.</ref>. Адметнымі рысамі інстытуту генэрал-губэрнатарства былі яго надзвычайны і палітычны характар, які перавышаў значэньне іншых устанаўленьняў, а таксама ваенны кампанэнт ягонай дзейнасьці і статус у палітычнай герархіі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>''Лысенко, Л. М.'' Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 167—169.</ref>.

=== Рэжым законаў ===
Расейская ўлада разумела, што працэс уніфікацыі кіраваньня, русіфікацыі і аправаслаўленьня зямель былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], дзе было шмат уніятаў, каталікоў, юдэяў, дзе мясцовая эліта (шляхта) карысталася ў царкоўнай, адукацыйнай і адміністрацыйнай сфэрах [[польская мова|польскай мовай]] і дзе былі выразна адметныя [[культура]] і звычаі ўсяго мясцовага насельніцтва, зойме працяглы час. Рэжым законаў на тэрыторыі Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў на працягу XIX ст. пэўнымі крокамі зьмяняўся ад своеасаблівага ў параўнаньні з многімі іншымі губэрнямі Расейскай імпэрыі, калі спачатку былі захаваныя некаторыя старыя юрыдычныя нормы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і Рэчы Паспалітай (галоўным парадкам, судовага і эканамічнага характару), усё больш як да агульнарасейскага ўзору, так і абмежавальнага і дыскрымінацыйнага характару да мясцовых жыхароў (асабліва па здушэньні паўстаньня 1863—1864 гадоў), што зноў рабіла адметнымі ў Расейскай імпэрыі гэтыя былыя землі Рэчы Паспалітай.

Так, былі ўведзеныя вынятковыя законы, галоўным парадкам, рэпрэсіўнага характару ў дачыненьні мясцовага дваранства: абмежаваньні прыёму «палякаў» на службу ў родных губэрнях; прымусовая [[Вайсковая служба|вайсковая]] ці грамадзянская служба мясцовых дваранаў (абавязак выслугі гадоў у карэнных расейскіх губэрнях); абмежаваньні ў выкарыстаньні звыклай для мясцовых дваранаў (за стагодзьдзі ўжываньня) [[польская мова|польскай мовы]] ў мясцовым афіцыйным справаводзтве і сыстэме адукацыі; русіфікацыя грамадзкага жыцьця{{Заўвага|1 студзеня 1864 году віленскі ваенны генэрал-губэрнатар Міхаіл Мураўёў сваім цыркулярам забараніў карыстацца польскай мовай у афіцыйнай перапісцы і грамадзкіх месцах.}}<ref>''Самбук, С. М.'' Политика царизма … С. 40.</ref>; забароны навучаньня ў замежных [[унівэрсытэт]]ах; забарона каталікам (па 1863 годзе) працаваць у адукацыйных установах (школах і гімназіях) заходніх губэрняў; абмежаваньні ў перамяшчэньні і жыхарстве ў расейскіх губэрнях і за мяжой імпэрыі; кантрыбуцыйныя зборы{{Заўвага|Апроч канфіскацыяў і сэквэстраў маёнткаў паўстанцаў, з пачаткам паўстаньня ў 1863 годзе землеўласьнікі ўсіх веравызнаньняў заходніх губэрняў былі абкладзеныя працэнтным зборам, які зьбіраўся штогадова. Для «асобаў польскага паходжаньня» ён складаў 10% ад гадавога прыбытку маёнтку, для «асобаў нямецкага паходжаньня» (лютэранаў з астзэйскіх губэрняў) — 3%, для «асобаў рускага паходжаньня» (з карэнных расейскіх губэрняў) — 1,5%. Улада тлумачыла землеўласьнікам «нямецкага» і «рускага паходжаньня», што зборы ня маюць кантрыбуцыйнага і зьняважлівага характару, а служаць фінансавай дапамогай для захаваньня ўрадавага кантролю ў краі, бо ў выпадку перамогі паўстанцаў губэрні былі б адлучаныя ад імпэрыі і некарэнныя дваране пазбавіліся б сваіх маёнткаў увогуле. У ліпені 1863 году працэнтны збор для «рускіх» маянткоўцаў быў зьменшаны да 2,5%, а вясной 1864 году поўнасьцю зьняты; для «астзэйцаў» збор быў скасаваны ў пачатку 1865 году. У 1870 годзе, калі імавернасьць узнаўленьня паўстанцкіх выступленьняў стала малой, кантрыбуцыйны працэнтны збор для «асобаў польскага паходжаньня» быў зьменшаны да 5%, а канчаткова для іх скасаваны толькі 27 сакавіка 1897 году. Для тых «польскіх» дваранаў, якія мелі толькі дамы ў местах, кантрыбуцыйны збор складаў 1% ад іх кошту. З грошай, атрыманых паводле гэтых працэнтных збораў, мясцовым чыноўнікам плацілі па 50% надбаўкі да жалаваньня, утрымліваліся жандарскія каманды і павялічаная па паўстаньні колькасьць наяўных войск у краі, будаваліся і рамантаваліся цэрквы Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі і г.д.}}<ref name="ReferenceD">Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 178.</ref>; розныя забароны датычна каталіцкага касьцёлу і пратэкцыянізм адносна Маскоўскай царквы; прымусовыя пераводы сялянаў з [[уніяцтва]] і [[каталіцызм|каталіцтва]] ў Маскоўскую царкву; увядзеньне з 1870-х гадоў расейскай мовы замест польскай у дадатковае каталіцкае набажэнства ў касьцёлах; мэтанакіраванае насаджэньне расейскага («велікарускага») землеўладаньня; службовыя перавагі і ільготы для набыцьця маёнткаў з скарбовых і канфіскаваных зямель для асобаў «рускага паходжаньня»; забароны ў выкарыстаньні «нацыянальнай» вопраткі для «палякаў» ([[кунтуш]]ы, [[канфэдэратка|канфэдэраткі]] і г. д.) і [[жыды|жыдоў]]; [[мяжа аселасьці|мяжа жыдоўскай аселасьці]] (уведзеная неўзабаве па падзелах Рэчы Паспалітай) і г. д. Адным з самых дыскрымінацыйных пастановаў быў [[указ 10 сьнежня 1865 году|закон ад 10 сьнежня 1865 году]], накіраваны на памяншэньне адсотку «польскага» землеўладаньня ў краі: паводле закону «асобам польскага паходжаньня»{{Заўвага|Важна, што [[указ 10 сьнежня 1865 году|закон ад 10 сьнежня 1865 году]] не даваў яснага і дакладнага вызначэньня, хто адносіцца да «асобаў польскага паходжаньня», хоць звычайна расейскі ўрад пад імі разумеў польскамоўных і каталіцкіх дваранаў, якія былі выхаваны ў сем’ях бацькоў-каталікоў.}} забаранялася купляць зямлю (маёнткі) у «заходніх губэрнях», якую можна было атрымаць і перадаць толькі паводле спадчыны (хоць часам рабіліся нешматлікія выянткі, асабліва для ляяльных дваранаў){{Заўвага|Апроч таго, «асобам польскага паходжаньня» паводле палажэньня ад 5 сакавіка 1864 году і інструкцыі ад 23 ліпеня 1865 году забаранялася арандаваць скарбовыя, а таксама прыватнаўласьніцкія землі, набытыя іх уладальнікамі на ільготных умовах, вызначаных урадам з мэтай павелічэньня працэнту «рускага» землеўладаньня ў заходніх губэрнях. Законам ад 27 сьнежня 1887 году «асобам польскага паходжаньня» забаранялася таксама арандаваць нерухомую маёмасьць (у тым ліку і зямельную) усіх відаў.}}<ref name="ReferenceD"/>. Гэты закон быў скарэктаваны толькі ў 1905 годзе ў ходзе лібэральна-дэмакратычнай [[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расеі|рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расеі]]{{Заўвага|У 1905 годзе скасоўвалася забарона набыцьця зямлі «асобамі польскага паходжаньня» у дзевяці заходніх губэрнях, але набываць зямлю ў Заходнім краі яны маглі толькі ў «асобаў польскага паходжаньня», а не ў «асобаў рускага паходжаньня».}}. Па закрыцьці ў 1832 годзе [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] і ў 1864 годзе [[Беларуская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія|Горы-горацкага земляробчага інстытуту]] ў літоўска-беларускіх губэрнях (паводле «дэпалянізатарскай» палітыкі ўладаў) не засталося вышэйшых навучальных установаў з статусам унівэрсытэту для хрысьціянаў: толькі дзейнічалі (зь перапынкамі) дзясяткі рэлігійных вышэйшых навучальных установаў для [[юдаізм|юдэяў]] ([[ешыбот]]ы ў [[Валожын]]е, [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міры]], [[Пінск]]у, [[Берасьце|Берасьці]], [[Слуцак|Слуцку]], [[Горадня|Горадні]], [[Любавічы|Любавічах]], Слабодцы{{Заўвага|Цяпер гэтае мястэчка ўвайшло ў склад [[Коўна]].}}, [[Цельшы|Цельшах]] ды інш.); а ў 1911 годзе была толькі адкрытая філія Маскоўскага гістарычна-археалягічнага інстытуту ў [[Віцебск]]у, толькі ў тым жа годзе для заходніх губэрняў з выняткамі (гл. далей) было ўведзенае мясцовае самакіраваньне — [[земства|земствы]].

Працэс зьмены рэжыму законаў датычна губэрняў Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў праходзіў як з прычыны захадаў расейскай улады з русіфікацыі і ўніфікацыі гэтых зямель з цэнтральнымі губэрнямі імпэрыі, так і з прычыны вызвольных паўстаньняў пад кіраўніцтвам мясцовай эліты ([[паўстаньне 1830—1831 гадоў]] і [[паўстаньне 1863—1864 гадоў]]), што толькі падштурхоўвала імпэрскую ўладу да прыняцьця чарговых «вынятковых законаў» ды іншых захадаў.

=== Палітычны статус губэрняў ===
Мадэльлю кіраваньня і палітычным статусам паўночна-заходніх (і [[Паўднёва-Заходні край|паўднёва-заходніх]]) губэрняў у складзе Расейскай імпэрыі да [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] была «адміністрацыйная аўтаномія» — аўтаномія зь вярхоўнай расейскай уладай (на генэрал-губэрнатарскім і губэрнатарскім узроўнях) і мяшанай адміністрацыяй (з расейскіх чыноўнікаў і прадстаўнікоў мясцовага насельніцтва) на сярэднім і ніжнім узроўнях<ref>''Лысенко, Л. М.'' Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 154.</ref>. Прадстаўнікі мясцовага дваранства ніколі не прызначаліся на пасады мясцовых генэрал-губэрнатараў (ваенных губэрнатараў), зрэдку прызначаліся на пасады [[губэрнатар]]аў і [[віцэ-губэрнатар]]аў (галоўным парадкам, у пэрыяд ад заканчэньня [[Венскі кангрэс|Венскага кангрэсу]] (1815 год) да паўстаньня 1830—1831 гадоў)<ref>''Киселев, А. А.'' Система ўправления и чиновничество белорусских губерний… С. 58, 65, 68—69.</ref>. Карэнныя дваране толькі абсалютна пераважалі на пасадах [[губэрнскі маршалак|губэрнскіх]] і [[павятовы маршалак|павятовых маршалкаў]], бо гэтыя пасады былі выбарнымі, хоць канчатковае зацьверджаньне на пасадзе выбранага дваранамі маршалка (і іншых выбраных на пасады дваранскага самакіраваньня асобаў) таксама залежала ад расейскай улады. Па паўстаньні 1830—1831 гадоў адміністрацыйная аўтаномія была звужаная, бо пасада [[земскі спраўнік|земскага спраўніка]] (начальніка павятовай паліцыі) пачала замяшчацца не паводле выбару дваранаў, як гэта гарантавалася «Дараванай граматай дваранству» (1785 год), а паводле прызначэньня расейскай улады<ref>''Киселев, А. А.'' Система управления и чиновничество белорусских губерний… С. 65—72</ref><ref>''Луговцова, С. Л.'' Политика российского самодержавия… С. 32—38.</ref>.
<gallery perrow=5>
Файл:Document of Minsk governorship office about noble election - 1 - 1814 AD.jpg|Пастанова Менскай губэрнскай управы аб скліканьні сходу дваранства губэрні для правядзеньня дваранскіх выбараў і накіраваньні пра тое абвестцы ў [[Віленскі ўнівэрсытэт|Літоўска-Віленскі імпэратарскі ўнівэрсытэт]] для надрукаваньня ў газэце [[Kurier Litewski (1793)|«Kurier Litewski»]], 12 ліпеня 1814 г. ''(пачатак)''
Файл:Document of Minsk governorship office about noble election - 2 - 1814 AD.jpg|Пастанова Менскай губэрнскай управы аб скліканьні сходу дваранства губэрні для правядзеньня дваранскіх выбараў і накіраваньні пра тое абвестцы ў [[Віленскі ўнівэрсытэт|Літоўска-Віленскі імпэратарскі ўнівэрсытэт]] для надрукаваньня ў газэце [[Kurier Litewski (1793)|«Kurier Litewski»]], 12 ліпеня 1814 г. ''(адваротак—заканчэньне)''  
</gallery>
Мадэльлю кіраваньня і палітычным статусам паўночна-заходніх (і [[Паўднёва-Заходні край|паўднёва-заходніх]]) губэрняў у складзе Расейскай імпэрыі па [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньні 1863—1864 гадоў]] была не палітычная або адміністрацыйная аўтаномія (альбо губэрні агульнарасейскага тыпу), а [[Калёнія (залежная тэрыторыя)|калёнія]]<ref>''Лысенко, Л. М.'' Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 141—142.</ref>. Дваранскія выбары былі скасаванымі і на пасады дваранскага самакіраваньня (губэрнскі маршалак, павятовы маршалак, [[павятовы судзьдзя]], [[дэпутат дваранства]] ды інш.) пачалі прызначацца асобы паводле пастановы расейскага ўраду (з 1870-х гадоў — у абсалютнай большасьці з асобаў некарэннага дваранства), што было чарговым парушэньнем «Даравальнай граматы дваранству» (1785 год). Праз узьнятае паўстаньне і недавер да мясцовага дваранства ў заходніх губэрнях не былі ўведзеныя [[земства|земствы]] — новыя важныя ўстановы мясцовага самакіраваньня, створаныя ў 1864 годзе ў Расейскай імпэрыі ў ходзе лібэральных рэформаў 1860-х гадоў, што запавольвала эканамічнае і культурнае разьвіцьцё, а таксама разьвіцьцё сыстэмы аховы здароўя літоўска-беларускіх зямель<ref>Гл.: Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 171—172</ref>{{Заўвага|Толькі ў 1911 годзе земствы (з абмежаваньнямі і стварэньнем непрапарцыянальнай «польскай» (каталіцкай) і «рускай» (праваслаўнай) курыяў) былі ўведзеныя ў Віцебскай, Магілёўскай, Менскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губэрнях, а Ковенская, Віленская і Гарадзенская засталіся бязь земстваў.}}{{Заўвага|Яскравым прыкладам эканамічнай недаразьвітасьці губэрняў краю ў пачатку XX ст. можа служыць тое, што ў першым дзесяцігодзьдзі XIX ст. Вільня была трэцім (65 тыс. у 1812 годзе) паводле колькасьці жыхароў горадам у Расейскай імпэрыі пасьля Санкт-Пецярбургу (300 тыс.) і Масквы (250 тыс.). А ў 1900 г. Вільня з 154 тыс. жыхароў ужо ўваходзіла толькі ў другі дзясятак найбуйнешых гарадоў імпэрыі — пасьля Санкт-Пецярбургу (1 млн. 440 тыс.), Масквы (1 млн. 175 тыс.), Варшавы (712 тыс.), Адэсы (404 тыс.), Кіеву (333 тыс.), Лодзі (314 тыс.), Рыгі (282 тыс.), Баку (202 тыс.), Харкаву (174 тыс.), Тыфлісу (160 тыс.) і Ташкенту (157 тыс.).}}. Прагрэсіўная судовая рэформа, якая ў імпэрыі ў 1864 годзе стварыла ўсестанавыя суды, у заходніх губэрнях пачалася толькі ў 1872 годзе з увядзеньня міравых судоў і з прынцыповымі абмежаваньнямі: міравыя судзьдзі не абіраліся (з прычыны браку земстваў), а прызначаліся міністрам юстыцыі і цалкам залежалі ад яго. Акруговыя суды былі ўведзеныя толькі ў 1883 годзе, прытым улады пакінулі за сабой права фармаваць склад прысяжных засядацеляў{{Заўвага|Судовая рэформа ў карэнных расейскіх губэрнях у 1864 годзе замяняла станавыя суды на агульныя для ўсіх станаў судовыя ўстановы — адкрытыя і незалежныя ад ураду: у паветах уводзіліся міравыя, а ў губэрнях — акруговыя суды. Крымінальныя справы ў акруговых судах разглядаліся з удзелам грамадзянаў — прысяжных засядацеляў, якія незалежна ад судзьдзяў выносілі пастанову ў справе (вінаваты падсудны ці не), і адвакатаў, якія не залежалі ад ураду.}}<ref>Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 172—173.</ref>. Галоўным прынцыпам кіраваньня станавіўся брак усялякай выбарнасьці на месцах. Забарона па 1863 годзе мясцовай эліце (прадстаўнікам карэннага (галоўным чынам, польскамоўнага і каталіцкага) дваранства) займаць хоць-якія пасады ў сыстэме мясцовага кіраваньня пераўтварала паўночна-заходнія (і паўднёва-заходнія) губэрні ў калёнію — ускраіну зь дзяржаўнай (агульнаімпэрскай) адміністрацыяй на ўсіх узроўнях кіраваньня (генэрал-губэрнатар, губэрнатар, губэрнскі маршалак, павятовы маршалак, [[павятовы спраўнік]], земскі начальнік ды інш.)<ref>''Лысенко, Л. М.'' Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 141—142, 159</ref><ref>Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 176—179.</ref>. Заплянаванага расейскай уладай пераўтварэньня захопленых зямель Рэчы Паспалітай у звычайныя расейскія губэрні не адбылося<ref>Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 179.</ref>.

[[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расеі|Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расейскай імпэрыі]] ўвяла парлямэнцкія інстытуты (Дзяржаўную думу і [[Дзяржаўны савет Расейскай імпэрыі|Дзяржаўны савет]]), куды карэннае дваранства літоўска-беларускіх губэрняў атрымала права абірацца. Аднак завяршэньне рэвалюцыі прывяло да росту ў органах кіраваньня расейскага вялікадзяржаўнага [[шавінізм]]у, звужэньня некаторых лібэральных правоў, у тым ліку — прыняцьця законаў, якія зьмяншалі палітычную ролю як Дзяржаўнай Думы, так і Дзяржаўнага савету, і звужалі ў іх прадстаўніцтва дэпутатаў ад каталіцкіх дваранаў краю, чыя роля станавілася мізэрнай<ref>''Jurkowski, R.'' Sukcesy i porażki… С. 548—548</ref><ref>''Szpoper, D.'' Sukcesorzy Wielkiego Księstwa… С. 134—139.</ref>. Пазьней Дума была распушчаная.

== Прастора ==

=== Пашырэньне геаграфічнай прасторы тэрміну ===
Звычайна тэрмін «Паўночна-Заходні край» з 1840-х гадоў (па ліквідацыі ў Расейскай імпэрыі [[уніяцтва|ўніяцтва]]) суадносіўся з губэрнямі, што ўваходзілі ў склад [[Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства|Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] (1832—1864), а пазьней [[Віленскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага генэрал-губэрнатарства]] (1864—1912), якія складаліся з 3—4 губэрняў (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай і Менскай). У залежнасьці ад сьпісу «даручаных» генэрал-губэрнатару губэрняў, Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства ў 1862—1864 гадох мела афіцыйную поўную назву «Віленскае ваеннае губэрнатарства, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства», а Віленскае генэрал-губэрнатарства ў 1864—1870 гадох — «Віленскае, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства».

Афіцыйна [[Віцебская губэрня|Віцебская]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўская губэрні]] ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і Віленскага генэрал-губэрнатарства ніколі не ўваходзілі, а былі толькі паводле ўказу Сэнату ад 30 красавіка 1863 году<ref name="ReferenceB">Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 38, аддзяленьне 1, №39561.</ref> з прычыны пачатку [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] пераведзеныя (гэтак жа як і часовыя ваенныя губэрнатары ў літоўска-беларускіх землях) пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара (і былі пад ягоным кіраўніцтвам да 1869 году). Ва ўказе адзначалася: ''«<…> з прычыны бесьперапыннага павелічэньня мяцежніцкіх дзеяньняў, і з мэтай сканцэнтраваньня ў асобе Галоўнага Начальніка краю неабходных сродкаў дзеля ўчаснага прыняцьця належных захадаў да сканчэньня падобных беспарадкаў <…> надаць Галоўнаму Начальніку краю права часова зьнімаць з пасадаў грамадзянскіх губэрнатараў 6-ці губэрняў (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Віцебскай, Магілёўскай і Менскай) і прызначаць для выкананьня іх абавязкаў іншых асобаў, на сваё меркаваньне <…> Незалежна ад таго, што дзьве Беларускія губэрні{{Заўвага|Віцебская і Магілёўская губэрні.}} і Менская губэрня складаюць, паводле тых элемэнтаў насельніцтва, якія ў іх знаходзяцца, у многіх дачыненьнях як бы асобную ад Літоўскіх губэрняў{{Заўвага|Віленская, Ковенская і Гарадзенская губэрні.}} групу, і патрабуюць асобных рашучых распараджэньняў, і ў асаблівасьці для наданьня спрыяньню да ўтаймаваньня мяцяжу ў Літве, дзеля чаго спакой і строгі парадак у гэтых губэрнях павінныя быць цалкам неадкладна ўстаноўленыя, <…> дазволіць Галоўнаму Начальніку краю прызначаць, на сваё меркаваньне, <…> у адзначаных губэрнях да выкананьня абавязкаў часовых ваенных губэрнатараў <…>»''<ref name="ReferenceB"/>. З аднаго боку расейская ўлада не хацела злучаць шэсьць губэрняў разам і не прызнавала падобнасьць Магілёўскай і Віцебскай губэрняў зь іншымі губэрнямі, створанымі зь зямель былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а з другога — з прычыны паўстаньня вымушаная была аб’яднаць іх пад адной адміністрацыяй у час паўстаньня і па ім, чым ускосна прызнавалася наяўнасьць адзінства і салідарнасьці мясцовага дваранства, якія захаваліся з часоў Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Увосень 1863 году [[Аўгустоўская губэрня]], дзе сялянства было ў асноўным балтамоўнае, у ваенна-адміністрацыйных дачыненьнях была таксама пераведзенае пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара, якому даручалася кіраваць ваеннымі і паліцэйскімі дзеяньнямі супраць паўстанцаў. У афіцыйнай поўнай назьве віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства гэта ніяк не адлюстравалася. Перавод Аўгустоўскай губэрні пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара быў адным зь першых крокаў праекту ўраду аб вылучэньні Аўгустоўскай губэрні з складу [[Царства Польскае|Царства Польскага]], бо, паводле думкі віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара [[Міхаіл Мураўёў|Міхаіла Мураўёва]], губэрня зь пераважным летувіскім (балтамоўным) сялянствам «''паводле ўсёй справядлівасьці належыць не да Польшчы, а да Літоўскага краю''». Да падзелаў Рэчы Паспалітай значная частка тэрыторыі Аўгустоўскай губэрні ўваходзіла ў склад Вялікага Княства Літоўскага (Троцкае ваяводзтва й Жамойць). Аднак па здушэньні ў 1864 годзе паўстаньня імаверны праект перадзелу межаў Царства Польскага быў пакінуты ўрадам.}}.

{|class="graytable" style="text-align:center"
  |width="25%"|[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Sobranie 2 Т 38 otd 1 nr 39561 - p 399 - 1863 AD.jpg|180px]]
 |width="25%"|[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Sobranie 2 Т 38 otd 1 nr 39562 - p 400 - 1863 AD.jpg|180px]]
 |width="25%"|[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Sobranie 2 Т 39 otd 1 nr 40559 - p 88 - 1864 AD.jpg|180px]]
 |width="25%"|[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Sobranie 2 Т 39 otd 1 nr 40635 - p 173 - 1864 AD.jpg|180px]]
  |-
 |Указ 30 красавіка 1863 г. ''Аб наданьні Віленскаму генэрал-губэрнатару часова здымаць і прызначаць да выкананьня абавязкаў грамадзянскіх і часовых губэрнатараў у даручаным яго кіраваньню краі''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 38, аддз. 1, №39561 (пачатак)
 |Указ 30 красавіка 1863 г. ''Аб наданьні Віленскаму генэрал-губэрнатару часова здымаць і прызначаць да выкананьня абавязкаў грамадзянскіх і часовых губэрнатараў у даручаным яго кіраваньню краі''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 38, аддз. 1, №39561 (заканчэньне)
|Указ 5 лютага 1864 г. ''Аб парадку правядзеньня канчатковага аддзяленьня сялянскіх угодзьдзяў ад маянткоўскай зямлі ў губэрнях: Магілёўскай, беларускіх паветах Віцебскай, Кіеўскай, Падольскай і Валынскай''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, №40559
 |Указ 25 лютага 1864 г. ''Аб перайменаваньні генэрал-губэрнатараў, што носяць званьне ваеннага губэрнатара, і аб падпарадкаваньні ваенных губэрнатараў мясцовым генэрал-губэрнатарам''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, №40635
 |}
У гэтай сытуацыі быў прыдуманы новы бюракратычны тэрмін, які ў існасьці падкрэсьліваў нежаданьне расейскай улады мець злучанымі гэтыя шэсьць губэрняў ([[Віленская губэрня|Віленскую]], [[Ковенская губэрня|Ковенскую]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]], [[Менская губэрня|Менскую]], [[Віцебская губэрня|Віцебскую]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрні]]). Афіцыйная назва новай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры атрымала з 30 красавіка 1863 году дзіўную для найменьня генэрал-губэрнатарстваў Расейскай імпэрыі форму: «Віленскае ваеннае губэрнатарства, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства з падпарадкаваньнем Віцебскай і Магілёўскай губэрняў». Афіцыйна віленскі ваенны генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў]] (1796—1866) у 1863—1864 гадох называўся «віленскі ваенны губэрнатар, ковенскі, гарадзенскі і менскі генэрал-губэрнатар і галоўны начальнік Віцебскай і Магілёўскай губэрняў», а з 25 лютага 1864 году (з прычыны перайменаваньня генэрал-губэрнатарства) як «віленскі, ковенскі, гарадзенскі і менскі генэрал-губэрнатар і галоўны начальнік Віцебскай і Магілёўскай губэрняў». З 1863 году віленскі ваенны генэрал-губэрнатар (віленскі генэрал-губэрнатар) у афіцыйным справаводзтве пачаў стала паралельна называцца як «галоўны начальнік Паўночна-Заходняга краю» (ці скарочана як «галоўны начальнік краю»{{Заўвага|Неафіцыйна (а часта і ў афіцыйнай перапісцы) у тыя часы генэрал-губэрнатары Расейскай імпэрыі называліся «галоўны начальнік краю» ці «начальнік краю» (паводле аналёгіі як грамадзянскі губэрнатар часам у афіцыйнай перапісцы называўся «начальнікам губэрні», а павятовы маршалак як «начальнік павету», што не выклікала эмоцыяў).}}), усе шэсьць губэрняў якога стала пачалі лучна менавацца як «паўночна-заходнія губэрні» («Паўночна-Заходні край»).

Тым ня менш, размоўна і публіцыстычна нават па выхадзе з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара ў 1869 годзе Магілёўская і Віцебская губэрні (а потым і Менская губэрня, якую ў 1870 годзе вылучылі з складу [[Віленскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага генэрал-губэрнатарства]]) таксама называліся «паўночна-заходнімі» да 1917 году<ref>''Петров, Н. И.'' Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края</ref><ref>''Сементовский, А.'' Этнографический обзор Витебской губернии… С. 1.</ref>, бо ўсё ж расейскай уладзе прыходзілася прызнаваць вялікае падабенства іх ва ўсіх дачыненьнях з астатняй часткай былой тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага і наяўнасьць разнастайных сувязяў паміж жыхарамі шасьці губэрняў, што і адлюстроўвалася, адпаведна, у спэцыфіцы кіраваньня і рэжыме законаў у гэтых губэрнях аж да [[Лютаўская рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|падзеньня царскай улады ў лютым 1917]].

=== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ===
Губэрні Паўночна-Заходняга краю ў розны час уваходзілі ў склад розных генэрал-губэрнатарстваў Расейскай імпэрыі:
* [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (1772—1796) — з цэнтрам у [[Магілёў|Магілёве]]
* [[Беларускае ваеннае губэрнатарства]] (1801—1823) — з цэнтрам у [[Віцебск]]у
* [[Віцебскае генэрал-губэрнатарства]]{{Заўвага|Афіцыйная назва генэрал-губэрнатарства залежала ад назвы губэрняў, якія падпарадкоўваліся ў той ці іншы час генэрал-губэрнатару.}} (1823—1856)
* [[Дынабурскае часовае ваеннае губэрнатарства]] (1830—1832)
* [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства]] (1794—1801)
* [[Літоўскае ваеннае губэрнатарства]] (1801—1830)
* [[Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства]] (1830—1832)
* [[Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства]] (1832—1864)
* [[Віленскае генэрал-губэрнатарства]] (1864—1912)
* [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства]]{{Заўвага|Назва генэрал-губэрнатарства залежала ад назвы губэрняў, якія падпарадкоўваліся ў той ці іншы час генэрал-губэрнатару. 5 ліпеня 1795 г. [[Ізяслаўскае намесьніцтва]] было перайменаванае ў [[Валынская губэрня|Валынскую губэрню]], таму ў 1795—1796 гадох адміністрацыйная адзінка называлася як «Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства»; а ў 1796 годзе [[Брацлаўскае намесьніцтва]] было перайменавана ў [[Падольская губэрня|Падольскую губэрню]], таму ў 1796—1801 гадох адміністрацыйная адзінка называлася як «Менскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губэрнатарства».}} (і яго пераемнікі [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства|Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства]]; [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства|Менскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губэрнатарства]]) (1793—1801) — з цэнтрам у [[Нясьвіж]]ы (да 1796 году), [[Камянец-Падольскі|Камянцы-Падольскім]] (з 1796 году)
* [[Кіеўскае ваеннае губэрнатарства]] (1801—1832)
* [[Менскае ваеннае губэрнатарства]] (1812—1815)
* [[Менскае часовае ваеннае губэрнатарства]] (1831—1832, 1861—1862, 1863—1864)
* [[Бабруйская крэпасьць|Бабруйскае ваеннае губэрнатарства]] (1812)
* [[Беластоцкае часовае генэрал-губэрнатарства]] (1905—1907)

=== Фармаваньне адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу ===
Землі, якія [[Анэксія|анэксавала]] Расейская імпэрыя ў 1772 годзе ў выніку [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]], увайшлі згодна з указам маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыны ІІ]] ад 28 траўня 1772 году ў склад [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]] (тэрытарыяльна правобраз пазьнейшай [[Полацкая губэрня|Полацкай губэрні]], а потым [[Віцебская губэрня|Віцебскай]]) і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 19, №13807, 13808.</ref>. Цэнтрамі губэрняў сталі [[Апочка]] і [[Магілёў]]. Абедзьве губэрні былі падпарадкаваныя генэрал-губэрнатару [[Захар Чарнышоў|Захару Чарнышову]], які стаў называцца як «Беларускі генэрал-губэрнатар», а яго падначаленая тэрыторыя як [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (1772—1796){{Заўвага|Беларускі генэрал-губэрнатар (1782—1796) Пётар Пасек ва ўказах Кацярыны ІІ называўся часам як «полацкі і магілёўскі генэрал-губэрнатар».}}<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 19, №17527.</ref>. Сваёй рэзыдэнцыяй Чарнышоў абраў [[Магілёў]].

Выданьне «Устанаўленьня кіраваньня губэрняў Усерасейскай імпэрыі» (1775 год) прывяло да чарговых адміністрацыйных пераўтварэньняў. Паўстала таксама пытаньне аб мэтазгоднасьці далейшага аб’яднаньня ў складзе Пскоўскай губэрні далучаных зямель [[Вялікае княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] разам зь велікарускімі землямі, на якія не пашыраліся выняткі з г.зв. «польскіх правоў». Сваім указам ад 24 жніўня 1776 году Сэнат Расейскай імпэрыі зацьвердзіў праект Чарнышова аб стварэньні дзьвюх губэрняў ягонага генэрал-губэрнатарства: была створаная [[Магілёўская губэрня]] (з былым тэрытарыяльным складам) і [[Полацкая губэрня]] (замест Пскоўскай), ад якой аднялі Пскоўскі і Велікалуцкі паветы. У 1778 годзе адбылася чарговая адміністрацыйная рэформа: 28 траўня 1778 году Полацкая губэрня была пераўтвораная ў [[Полацкае намесьніцтва]] (1778—1796), а 4 чэрвеня 1778 году Магілёўская губэрня — у [[Магілёўскае намесьніцтва]] (1778—1796).

Па [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другім падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1793 годзе Расейская імпэрыя атрымала значную частку цэнтральнай тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, менавіта зь якой і была створаная ўказам маскоўскай гаспадыні Кацярыны ІІ ад 23 красавіка 1793 году новая губэрня — [[Менская губэрня]] з цэнтрам у [[Менск]]у. Менская губэрня (як і частка зямель Польскага каралеўства, якую атрымала Расея ў ходзе другога падзелу Рэчы Паспалітай) увайшла ў 1793 годзе ў склад [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства|Менскага, Ізяслаўскага і Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства]] (1793—1795), першы генэрал-губэрнатар якога [[Міхаіл Крачэтнікаў]] хутка памёр, а наступны ([[Цімафей Туталмін]]) сваёй рэзыдэнцыяй зрабіў [[Нясьвіж]].

Паводле свайго маніфэсту ад 30 кастрычніка 1794 году маскоўская гаспадыня [[Кацярына ІІ]] загадала па здушэньні [[паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] галоўнакамандуючаму расейскімі войскамі [[Мікалай Рапнін|Мікалаю Рапніну]] падзяліць акупаваныя землі Вялікага Княства Літоўскага на тры часткі (у складзе 17 паветаў) — Ковенскую, Віленскую і Гарадзенскую, і прызначыла Рапніна літоўскім генэрал-губэрнатарам (ці «генэрал-губэрнатарам Літоўскага княства») з рэзыдэнцыяй (Вярхоўнай управай) у [[Горадня|Горадні]]<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 23, №17264</ref><ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 23, №17264.</ref><ref>''Анішчанка, Я. К.'' Інкарпарацыя… С. 371.</ref>{{Заўвага|Паралельна Мікалай Рапнін быў Ліфляндзкім і Эстляндзкім генэрал-губэрнатарам, а цалкам князь афіцыйна тытуляваўся як «''Яе Імпэратарскай Вялікасьці, Самаўладцы Ўсерасейскай генэрал-аншэф, Галоўнакамандуючы войскамі, ахапіўшымі Вялікае Княства Літоўскае, сэнатар, Ліфляндзкі, Эстляндзкі і Літоўскі генэрал-губэрнатар, Яе Вялікасьці генэрал-ад’ютант, палкоў лейб-гвардыі Ізмайлаўскага падпалкоўнік, Таўрычаскага грэнадэрскага шэф, і ордэнаў расейскіх: Сьв. Апостала Андрэя Першакліканага, Аляксандра Неўскага, ваеннага Сьв. Велікапакутніка і пабеданосца Георгія і Сьв. Раўнаапостальнага князя Ўладзімера першых ступеняў, каралеўскага польскага Белага Арла і вялікакняскага Галсьцінскага Сьв. Ганны кавалер''».}}. Па [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцім падзеле Рэчы Паспалітай]] 14 сьнежня 1795 году захопленыя тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, якія яшчэ з 30 кастрычніка 1794 году падпарадкоўваліся літоўскаму генэрал-губэрнатару Рапніну, былі падзеленыя на [[Слонімская губэрня|Слонімскую]] (тэрытарыяльна правобраз будучай Гарадзенскай губэрні) і [[Віленская губэрня|Віленскую губэрні]] і засталіся пад кіраваньнем літоўскага генэрал-губэрнатара<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 23, №17417.</ref>{{Заўвага|У 1795—1796 гадох літоўскі генэрал-губэрнатар князь Рапнін ва ўказах Кацярыны ІІ (а потым і Паўла І) менаваўся часам як «''віленскі і слонімскі генэрал-губэрнатар''». Гл.: Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 23, №17430, 17494, 17519.}}. Цэнтрам [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Літоўскага генэрал-губэрнатарства]] станавілася [[Вільня]].

5 ліпеня 1795 году [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства]] (у сувязі з трэцім падзелам Рэчы Паспалітай і далучэньнем да генэрал-губэрнатарства паўднёва-ўсходніх ваяводзтваў Польскага каралеўства) была рэарганізаваная і перайменаваная ў [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства|Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства]] (1795—1796), цэнтрам якога працягваў заставацца Нясьвіж. Указ Кацярыны ІІ ад 5 траўня 1795 году загадваў стварыць [[Менскае намесьніцтва]], якое была адкрытае толькі 2 кастрычніка 1795 году<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 23, №17325, 17326, 17403, 17435.</ref>.

18 чэрвеня 1796 году літоўскі генэрал-губэрнатар князь Мікалай Рапнін сплянаваў рэарганізацыю падначаленай яму тэрыторыі ў Віленскае і Слонімскае намесьніцтвы<ref>''Анішчанка, Я. К.'' Інкарпарацыя… С. 383.</ref>. Указ Кацярыны ІІ ад 8 жніўня 1796 году Рапніну загадваў стварыць Віленскае і Слонімскае намесьніцтвы, але з прычыны сьмерці маскоўскай гаспадыні яны не былі створаныя<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 23, №17494, 17525.</ref>.

Новы маскоўскі гаспадар [[Павал I]] (1796—1801) правёў новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел імпэрыі, накіраваны на ўзбуйненьне адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак. Паводле ўказу ад 12 сьнежня 1796 году Віленская і Слонімская губэрні аб’ядноўваліся ў адну [[Літоўская губэрня|Літоўскую губэрню]] (1796—1801) з цэнтрам у Вільні — заставалася ў складзе Літоўскага генэрал-губэрнатарства (з адной Літоўскай губэрняй); Полацкае і Магілёўскае намесьніцтвы — у [[Беларуская губэрня|Беларускую губэрню]] (1796—1801) з цэнтрам у Віцебску<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 24, №17634.</ref>; скасоўвалася [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]], а Беларуская губэрня перастала ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства; Менскае намесьніцтва пераўтворанае (перайменаванае) у Менскую губэрню; а Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (1795—1796) было рэарганізаванае і перайменаванае ў [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства|Менскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губэрнатарства]] (1796—1801), цэнтрам якога стаў [[Камянец-Падольскі]].

[[Файл:Belorussian governorates 1829 Vitebsk nobility document.JPG|thumb|Зварот дваранаў [[Віцебская губэрня|Беларуска-Віцебскай губэрні]] да міністра ўнутраных справаў Расейскай імпэрыі, 1829 г. Запіс (па-польску) у журнале дваранскага сходу губэрні]]

Маскоўскі гаспадар [[Аляксандар I]] (1801—1825) сваім указам ад 9 (21) верасьня 1801 падзяліў Літоўскую губэрню на дзьве — [[Віленская губэрня|Літоўска-Віленскую]] і [[Гарадзенская губэрня|Літоўска-Гарадзенскую губэрні]], якія ўвайшлі ў склад [[Літоўскае ваеннае губэрнатарства|Літоўскага ваеннага губэрнатарства]] (1801—1830) з цэнтрам у Вільні; Беларускую губэрню — на [[Віцебская губэрня|Беларуска-Віцебскую]] і [[Магілёўская губэрня|Беларуска-Магілёўскую губэрні]], якія ўвайшлі ў склад [[Беларускае ваеннае губэрнатарства|Беларускага ваеннага губэрнатарства]] (1801—1823) з цэнтрам у Віцебску{{Заўвага|Указам ад 9 (21) верасьня 1801 г. Літоўская губэрня падзялялася на дзьве «літоўскія» губэрні (Віленскую і Гарадзенскую губэрні), а Беларуская губэрня на дзьве «беларускія» губэрні (Віцебскую і Магілёўскую губэрні), якія адразу пачалі пісацца як «Літоўска-Віленская губэрня» (ці «Літоўская Віленская губэрня»), «Літоўска-Гарадзенская губэрня» (ці «Літоўская Гарадзенская губэрня»), «Беларуска-Віцебская губэрня» (ці «Беларуская Віцебская губэрня») і «Беларуска-Магілёўская губэрня» (ці «Беларуская Магілёўская губэрня»). Азначэньні «Літоўска-» («Літоўская») і «Беларуска-» («Беларуская») выкарыстоўваліся для абазначэньня тапанімічнага характару губэрні і часта не ўказваліся. Пасады губэрнатараў і губэрнскіх установаў таксама часта пісаліся з указаньнем тапанімічнага характару губэрні: «літоўска-віленскі губэрнатар», «Літоўска-Віленская губэрнская ўправа» і г.д. У афіцыйных назвах пасады генэрал-губэрнатара ці генэрал-губэрнатарства (зь пералікам губэрняў, якія ўваходзілі ў склад генэрал-губэрнатарства) азначэньні «Літоўская» ці «Беларуская» у назьве губэрняў у 1801—1840 гадох не выкарыстоўваліся: напрыклад, «віцебскі, магілёўскі, смаленскі і калускі генэрал-губэрнатар», «віленскі ваенны, гарадзенскі, беластоцкі і менскі генэрал-губэрнатар» і г.д. Па падзеле (паводле таго ж указу ад 9 (21) верасьня 1801 г.) [[Маларасійская губэрня|Маларасійскай губэрні]] на дзьве губэрні (Чарнігаўскую і Палтаўскую) яны таксама пэўны час пісаліся як Маларасейска-Палтаўская губэрня (альбо «Маларасейская Палтаўская губэрня») і Маларасейска-Чарнігаўская губэрня («Маларасейская Чарнігаўская губэрня»).}}; Менская губэрня разам з Кіеўскай увайшлі ў склад [[Кіеўскае ваеннае губэрнатарства|Кіеўскага ваеннага губэрнатарства]] (1801—1832) з цэнтрам у Кіеве<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 26, №20004.</ref>. У 1808 годзе Менская губэрня была вылучаная з складу Кіеўскага ваеннага губэрнатарства і перастала ўваходзіць у склад хоць-якога генэрал-губэрнатарства (ваеннага губэрнатарства)<ref>''Киселев, А. А.'' Система управления и чиновничество белорусских губерний… С. 50.</ref>. У 1812—1815 гадох існавала [[Менскае ваеннае губэрнатарства]], якое складалася толькі зь Менскай губэрні.

7 жніўня 1823 году Беларускае ваеннае губэрнатарства было рэарганізаванае ў генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску ([[Віцебскае генэрал-губэрнатарства|«Віцебскае генэрал-губэрнатарства»]]), у ягоны склад на пачатку ўлучаюцца чатыры губэрні — [[Віцебская губэрня|Беларуска-Віцебская]], [[Магілёўская губэрня|Беларуска-Магілёўская]], [[Смаленская губэрня|Смаленская]] і [[Калуская губэрня|Калуская]]. Афіцыйная назва генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску залежала ад сьпісу губэрняў, якія ў розныя часы ўваходзілі ў ягоны склад, а менавіта — Віцебская, Магілёўская, Менская, [[Смаленская губэрня|Смаленская]] і [[Калуская губэрня|Калуская губэрні]]. Так, у 1823—1831 гадох генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску называлася «Віцебскае, Магілёўскае, Смаленскае і Калускае генэрал-губэрнатарства». У сувязі з [[паўстаньне 1830—1831 гадоў|паўстаньнем 1830—1831 гадоў]], якое пачало ахопліваць і [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], расейскай уладай было пастаноўлена (указам Сэнату ад 8 студзеня 1831 году) Калускую губэрню вылучыць з складу [[Віцебскае генэрал-губэрнатарства|Віцебскага генэрал-губэрнатарства]], а Менскую губэрню, што яшчэ з 1 сьнежня 1830 году знаходзілася на ваенным становішчы, улучыць у ягоны склад. Генэрал-губэрнатарства пачало афіцыйна называцца як «Віцебскае, Магілёўскае, Смаленскае і Менскае генэрал-губэрнатарства». Аднак ужо 13 красавіка 1831 году Менская губэрня была вылучаная з складу Віцебскага генэрал-губэрнатарства і перайшла (13 красавіка 1831 — 31 ліпеня 1831) пад уладу Галоўнакамандуючага Рэзэрвовай арміяй, а потым (31 ліпеня 1831 — 6 кастрычніка 1831) Галоўнакамандуючага Дзеючай арміяй. Паралельна было створанае таксама [[Менскае часовае ваеннае губэрнатарства]] (31 красавіка 1831 — 22 студзеня 1832) для здушэньня паўстаньня ў Менскай губэрні і далейшага арышту і прыцягненьня да сьледзтва ягоных ўдзельнікаў.

У ходзе [[паўстаньне 1830—1831 гадоў|паўстаньня 1830—1831 гадоў]] [[Літоўскае ваеннае губэрнатарства]] было рэарганізаванае ў [[Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства]] (1830—1832). Паводле царскага ўказу ад 30 кастрычніка 1831 [[Беластоцкая вобласьць, Расейская імпэрыя|Беластоцкая вобласьць]] (1808—1842) перайшла пад уладу віленскага часовага ваеннага губэрнатара. У 1832 годзе [[Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства]] рэарганізаванае ў [[Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства]] (1832—1864), у складзе якога захавалася і Беластоцкая вобласьць. А ў 1834 годзе ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства ўвайшла яшчэ і [[Менская губэрня]].

[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Sobranie 2 Т 44 otd 1 nr 47251 - p 676 - 1869 AD.jpg|зьлева|міні|Указ 27 чэрвеня 1869 г. ''Аб вылучэньні Магілёўскай губэрні з распараджэньня Галоўнай управы Паўночна-Заходнім краем''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 44, аддз. 1, №47251]]

18 ліпеня 1840 году маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]] загадаў Сэнату перайменаваць Літоўска-Віленскую і Літоўска-Гарадзенскую губэрні ў адпаведна Віленскую і Гарадзенскую губэрні, а Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губэрні — у Віцебскую і Магілёўскую губэрні<ref name="ReferenceE">Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленьне 1, №13678.</ref>. 18 сьнежня 1842 году з складу [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] былі вылучаныя [[Ковенскі павет (Расейская імпэрыя)|Ковенскі]], [[Цельшаўскі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшаўскі]], [[Расіенскі павет (Расейская імпэрыя)|Расіенскі]], [[Панявескі павет (Расейская імпэрыя)|Панявескі]], [[Вількамірскі павет (Расейская імпэрыя)|Вількамірскі]] і [[Новааляксандраўскі павет (Расейская імпэрыя)|Новааляксандраўскі]] паветы, зь якіх была створаная [[Ковенская губэрня]] (увайшла ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства)<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі, Т. 17, аддзял. 2, №16347.</ref>; а [[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]] (1808—1842; атрыманая ад Прусіі, якая, у сваю чаргу, атрымала рэгіён па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай) тым жа ўказам улучаная ў склад Гарадзенскай губэрні.

17 лютага 1856 году Менская губэрня выйшла з складу Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства, а таго ж дня [[Віцебскае генэрал-губэрнатарства]] было ліквідаванае. Менская, Магілёўская і Віцебская губэрні перасталі ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства імпэрыі, аднак ня сталі звычайнымі расейскімі губэрнямі, бо ў іх захоўваліся спэцыфіка кіраваньня і рэжым законаў, падобныя да губэрняў Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства.

16 жніўня 1862 году [[Менская губэрня]] зноў увайшла ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства, а 30 красавіка 1863 году з прычыны пачатку паўстаньня 1863—1864 гадоў пад уладу [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара]] былі таксама пераведзеныя Магілёўская і Віцебская губэрні (гэтак жа як і часовыя ваенныя губэрнатары ў краі)<ref name="ReferenceB"/>. Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства паводле ўказу Сэнату ад 25 лютага 1864 году было перайменаванае ў [[Віленскае генэрал-губэрнатарства]]<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 39, аддзяленьне 1, №40635.</ref>.

[[Файл:Document of Vitebsk goveronate office - 1863 AD.jpg|міні|Дакумэнт канцылярыі [[губэрнатары Віцебскай губэрні|Віцебскага губэрнатара («ваеннага губэрнатара гораду Віцебску і віцебскага грамадзянскага губэрнатара»)]], 1863 г.]]

27 чэрвеня 1869 году [[Магілёўская губэрня|Магілёўская]]{{Заўвага|Па вылучэньні Магілёўскай губэрні адміністрацыйна-тэрытарыяльная структура пачала менавацца як «віленскае, ковенскае, гарадзенскае і менскае генэрал-губэрнатарства з падпарадкаваньнем Віцебскай губэрні», а генэрал-губэрнатар — як «віленскі, ковенскі, гарадзенскі і менскі генэрал-губэрнатар і галоўны начальнік Віцебскай губэрні».}}, а 2 лістапада 1869 году — [[Віцебская губэрня]] былі выведзеныя з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара («из ведения Главного Управления Северо-Западным краем»)<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 44, аддзяленьне 1, №47251; аддзяленьне 2, № 47608.</ref>, а 22 сьнежня 1870 году [[Менская губэрня]] была вылучаная з складу Віленскага генэрал-губэрнатарства, якое ў 1870—1912 гадох складалася толькі з трох губэрняў — Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай.

1 ліпеня 1912 году Віленскае генэрал-губэрнатарства, якое з часу ліквідацыі 17 лютага 1856 году [[Віцебскае генэрал-губэрнатарства|Віцебскага генэрал-губэрнатарства]] заставалася адзіным (акрамя часовых) генэрал-губэрнатарствам у Паўночна-Заходнім краі, было скасаванае<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор трэці. Т. 32, аддзяленьне 1, №37665.</ref>, а [[Ковенская губэрня|Ковенская]], [[Віленская губэрня|Віленская]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская губэрні]] перасталі ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства. З гэтага часу на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю не існавала ніякіх генэрал-губэрнатарстваў.

=== Часовыя ваенныя губэрнатарствы (генэрал-губэрнатарствы) ===
У часы паўстаньняў або імаверных ваенных дзеяньняў у літоўска-беларускіх губэрнях расейскай уладай ствараліся часовыя ваенныя губэрнатарствы ([[Менскае часовае ваеннае губэрнатарства]], [[Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства]], [[Дынабурскае часовае ваеннае губэрнатарства]], [[Беластоцкае часовае генэрал-губэрнатарства]], [[Бабруйская крэпасьць|Бабруйскае ваеннае губэрнатарства]]){{Заўвага|У пачатку вайны з французамі ўлетку 1812 году камандзір II расейскай арміі генэрал [[Пётар Баграціён]] прызначыў [[Менскае часовае ваеннае губэрнатарства|менскага часовага ваеннага губэрнатара]] [[Гаўрыіл Ігнацьеў|Гаўрыіла Ігнацьева]] (1758—1852) на пасаду [[Бабруйская крэпасьць|бабруйскага ваеннага губэрнатара]] (1812 год), улада якога пашыралася на [[Бабруйск]] і акругу. Па вайне Ігнацьеў працягваў быць менскім часовым ваенным губэрнатарам.}}. Апроч таго, калі ў 1830—1840-я і 1860—1870-я гады ў асобных губэрнях краю абвяшчалася ваеннае становішча, грамадзянскія губэрнатары атрымлівалі статус ваенных губэрнатараў. Так, у Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай губэрнях (па пачатку рэвалюцыйных хваляваньняў у вольным месьце Кракаве, Вялікім Княстве Познанскім (Каралеўства Прусія) і [[Галіцыя|Галіцыі]] (Аўстрыйская імпэрыя), а таксама празь імавернасьць паўстаньня ў суседніх польскіх губэрнях) у 1846—1851 гадох дзейнічала ваеннае становішча, таму ў гэты пэрыяд ковенскі і гарадзенскі губэрнатары атрымалі статус ваеннага губэрнатара і тытуляваліся адпаведна як «ваенны губэрнатар гораду Коўна і ковенскі грамадзянскі губэрнатар» і «ваенны губэрнатар гораду Горадні і гарадзенскі грамадзянскі губэрнатар»{{Заўвага|Віленскі губэрнатар не атрымаў такога статусу, бо ў Віленскай губэрні функцыі ваеннага губэрнатара выконваў сам віленскі ваенны генэрал-губэрнатар.}}. Напярэдадні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] і падчас яго губэрнатары [[Ковенская губэрня|Ковенскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]], [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрняў]] атрымлівалі статус ваенных губэрнатараў{{Заўвага|Менскі і віленскі губэрнатары не атрымалі такога статусу, бо ў Менскай губэрні ўжо дзейнічаў асобны [[Менскае ваеннае губэрнатарства|менскі часовы ваенны губэрнатар]], а ў Віленскай губэрні функцыі ваеннага губэрнатара выконваў сам віленскі ваенны генэрал-губэрнатар.}} і называліся як «ваенны губэрнатар гораду Коўна і ковенскі грамадзянскі губэрнатар», «ваенны губэрнатар гораду Горадні і гарадзенскі грамадзянскі губэрнатар» і г. д.

=== Ваенны генэрал-губэрнатар Літвы (1812) ===
У ходзе [[вайна 1812 году|француска-расейскай вайны 1812 году]] на акупаванай войскамі францускага імпэратара [[Напалеон I Банапарт|Напалеона I]] тэрыторыі Расейскай імпэрыі існавала пасада [[ваенны генэрал-губэрнатар Літвы (1812)|ваеннага генэрал-губэрнатара Літвы]], падначаленага францускай уладзе. Пасаду ваеннага генэрал-губэрнатара Літвы займаў генэрал граф [[Дырк ван Гогендорп]], якому падпарадкоўваліся ваенныя губэрнатары ў дэпартамэнтах (Віленскім, Гарадзенскім, Менскім і Беластоцкім): віленскі ваенны губэрнатар генэрал [[Антуан Анры Жаміні|Жаміні]], гарадзенскі ваенны губэрнатар генэрал ле Брун, менскі ваенны губэрнатар генэрал Бранікоўскі, беластоцкі ваенны губэрнатар генэрал Фэрар.

== Унутранае тапанімічнае разьмежаваньне Паўночна-Заходняга краю ==

=== Тапанімія напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай ===
Напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе [[Вялікае Княства Літоўскае]] мела поўную назву «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае». Прытым традыцыйна «Жамойцю» называлася [[Жамойцкае староства]] (па паўночным-усходзе Княства), «Русьсю» — падзьвінскія і падняпроўскія ваяводзтвы і паветы (паралельна існаваў тэрмін ''прыслухаючыя землі''), а ўся астатняя тэрыторыя мела назву «Літва». Тэрмін «Літва» таксама выкарыстоўваўся для кароткага абазначэньня ўсяго «Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага». Пад уплывам [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і праваслаўных актывістаў Рэчы Паспалітай часам для вызначэньня падзьвінскіх і падняпроўскіх ваяводзтваў і паветаў у ВКЛ разам з тэрмінам «Русь» выкарыстоўваўся і тэрмін [[Белая Русь|«Белая Русь»]]<ref>''Белы, А.'' Белая Русь… С. 307.</ref>. У Рэчы Паспалітай адносна ж [[расейцы|велікарускага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі выкарыстоўваўся тэрмін «расіяне» (па-польску «rosjanie»), а мовы — «расейская мова» («język rosyjski»), якія працягвалі ўжывацца мясцовай польскамоўнай шляхтай і па [[падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]]{{Заўвага|І дагэтуль у [[польская мова|польскай мове]] [[расейская мова|«расейская мова»]] («велікаруская мова») называецца як «język rosyjski», а [[расейцы|«расейцы»]] («велікарусы») — як «rosjanie», у той жа час [[беларусы|«беларусы»]] вызначаюцца тэрмінам з прынцыпова мадыфікаваным коранем як «białorusini». Ва ўкраінскай мове таксама [[расейская мова|«расейская мова»]] («велікаруская мова») называецца як «російська мова», [[расейцы|«расейцы»]] («велікарусы») — як «росіяни», а [[беларусы|«беларусы»]] вызначаюцца тэрмінам з прынцыпова мадыфікаваным коранем як «білоруси» (а іх мова — як «білоруська мова»). Падобным жа спосабам адбываецца разьмежаваньне ў [[беларускі клясычны правапіс|клясычнай норме]] беларускае мовы, дзе корань ''расейск-'' тычыць перадусім сучаснага славянскага этнасу Расеі, корань ''руск-'' — усходнеславянскай этнічнай групы часоў ВКЛ, а пазьней выкарыстоўвалася ў розных варыянтах саманазвы беларусаў (''[[русіны|рускія]]'', ''[[русіны|русіны]]'' і да т.п.).}}.

=== Захаваньне тапаніміі часоў Рэчы Паспалітай ===
Абвяшчэньне зямель былога Вялікага Княства Літоўскага «спрадвечна рускімі землямі», «узьяднанымі» («воссоединёнными») з астатнімі расейскімі землямі пад уладай [[Імпэратар усерасейскі|маскоўскага гаспадара («расейскага імпэратара»)]], ігнаравала тое, што ў складзе Вялікага Княства Літоўскага былі землі, населеныя [[балтыйскія мовы|балтамоўным]] і мяшаным насельніцтвам ([[Жамойць]], пазьней г. зв. «[[Аўкштота]]»), якія ніколі не ўваходзілі ў склад [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]], і тое, што значная частка славянамоўнага [[шляхта|шляхецкага]] насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага ў яго заходніх і цэнтральных рэгіёнах не выкарыстоўвала тэрміны «рускія» («русіны», «беларусы») для ўласнага самавызначэньня. І спачатку, дзейнічаючы асьцярожна і абачліва, маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] не падышла радыкальна да ўнутраных пераўтварэньняў датычна захопленых тэрыторыяў і захавала геаграфічную тэрміналёгію Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць—Літва—Русь (Беларусь)), назваўшы «беларускімі» толькі землі Падняпроўя і Падзьвіньня Вялікага Княства Літоўскага. Гэта тлумачыцца тым, што, жадаючы замацаваць ліквідацыю Рэчы Паспалітай, яна імкнулася ў першую чаргу цэнтралізаваць кіраваньне на далучаных тэрыторыях паводле «Ўстанаўленьня кіраваньня губэрняў Усерасейскай імпэрыі» (1775 год) і надумала праводзіць прадваранскую ўнутраную палітыку без татальнай ломкі існага парадку, уцягваючы ў сыстэму кіраваньня ляяльную мясцовую каталіцкую [[шляхта|шляхту]] і закрываючы часова вочы нават на абарону «дысыдэнтаў» (праваслаўных, уніятаў, [[пратэстантызм|пратэстантаў]])<ref>''Анішчанка, Я. К.'' Інкарпарацыя… С. 204, 372—373, 391, 414.</ref>. Менавіта Кацярына II заснавала ў Расейскай імпэрыі 3 сьнежня 1773 году [[Магілёўская архідыяцэзія|Магілёўскую каталіцкую эпархію]] і захавала ордэн [[езуіты|езуітаў]], скасаваны ў 1773 годзе паводле папскай булы ў іншых краінах сьвету (акрамя [[Парагвай|Парагваю]], дзе езуіты не дазволілі абвясьціць булу).

Так, па першым падзеле Рэчы Паспалітай у 1772 годзе падзьвінскія і падняпроўскія ваяводзтвы і паветы ВКЛ увайшлі ў склад [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]] (правобраз будучай [[Полацкая губэрня|Полацкай]], а потым і [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] губэрні) і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]], якія ня толькі былі аб’яднаныя ў [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (1772—1796), але і пачалі ў расейскай урадавай тэрміналёгіі адразу называцца як «беларускія губэрні»<ref>''Анішчанка, Я. К.'' Інкарпарацыя… С. 191.</ref>.

Размоўна, публіцыстычна і афіцыйна-бюракратычна назву «беларускіх» атрымлівалі і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі, якія былі тэрытарыяльна «пераемнікамі» Полацкай і Магілёўскай губэрняў, што нават часта адлюстроўвалася ў іх афіцыйнай назьве: [[Беларуская губэрня]] (1796—1801), створаная шляхам аб’яднаньня Полацкага і Магілёўскага намесьніцтваў у адно цэлае; [[Беларускае ваеннае губэрнатарства]] (1801—1823); [[Віцебская губэрня|Беларуска-Віцебская губэрня]] (1801—1840); [[Магілёўская губэрня|Беларуска-Магілёўская губэрня]] (1801—1840); [[Віцебская губэрня]] (1840—1917) і [[Магілёўская губэрня]] (1840—1917). Расейская ўлада адразу з часоў падзелаў Рэчы Паспалітай (нават у пэрыяд [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]]) пазьбягала злучаць губэрні, створаныя з былых зямель Вялікага Княства Літоўскага, у адно генэрал-губэрнатарства — асабліва Віцебскую і Магілёўскую губэрні зь «літоўскімі», бо лічыла іх (у параўнаньні зь «літоўскімі») з прычыны наяўнасьці кораню «рус-» у назьве «беларускія» дакладна ўласна «рускімі» землямі.

{|class="graytable" style="text-align:center"
  |width="25%"|[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Т 27 nr 20369 - p 220 - 1802 AD.jpg|180px]]
 |width="25%"|[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Т 31 nr 24366 - p 370 - 1810 AD.jpg|180px]]
 |width="25%"|[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Т 31 nr 25665 - p 667 - 1811 AD.jpg|180px]]
 |width="25%"|[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Т 31 nr 25665 - p 668 - 1811 AD.jpg|180px]]
 |-
 |''Паведамленьне Літоўскага ваеннага губэрнатара Сэнату аб перадачы Ашмянскага павету да Гарадзенскай губэрні''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 27, №20369, 1802 год
 |''Імпэратарскі ўказ Сэнату аб базылянскім духоўным ордэне і вучэльнях, ім трыманых''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №24366 (фрагмэнт), 1810 год
 |''Указ Сэнату аб заснаваньні ў Гарадзенскай губэрні асаблівых судоў для разьмежаваньня зямель''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (пачатак), 1811 год
 |''Указ Сэнату аб заснаваньні ў Гарадзенскай губэрні асаблівых судоў для разьмежаваньня зямель''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (заканчэньне), 1811 год
 |}
За цэнтральнымі і заходнімі землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, анэксаванымі ў склад Расейскай імпэрыі па другім (1793 год) і трэцім (1795 год) падзелаў Рэчы Паспалітай і разьмеркаванымі ў некалькі наваствораных губэрняў (Менскую, Віленскую і Слонімскую губэрні), з самага пачатку захавалася назва «літоўскія», што нават адлюстроўвалася ў афіцыйных назвах адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак: [[Літоўская губэрня]] (1796—1801); [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства]] (1794—1801); [[Літоўскае ваеннае губэрнатарства]] (1801—1830); [[Віленская губэрня|Літоўска-Віленская губэрня]] (1801—1840), у склад якой уваходзіла і [[Жамойць]], вылучаная ў 1842 годзе з складу Віленскай губэрні (1840—1917) у асобную [[Ковенская губэрня|Ковенскую губэрню]] (1842—1917); [[Гарадзенская губэрня|Літоўска-Гарадзенская губэрня]] (1801—1840). [[Менская губэрня]] ніякіх азначэньняў («літоўская» альбо «беларуская») у сваёй афіцыйнай назьве не атрымала, бо ў 1793—1801 гадох уваходзіла ў склад [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства|Менскага, Ізяслаўскага, Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства]] (1793—1796) і яго тэрытарыяльных «пераемнікаў» ([[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства|Менскага, Валынскага і Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства]]; [[Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства|Менскага, Валынскага і Падольскага ваеннага губэрнатарства]]), а ў 1801—1808 гадох уваходзіла ў склад [[Кіеўскае ваеннае губэрнатарства|Кіеўскага ваеннага губэрнатарства]] (1801—1832), аднак разглядалася звычайна як «літоўская»<ref>Обозрение исторических сведений… С. 9</ref><ref>''Арсеньев, К.'' Статистические очерки России… С. 179.</ref>.

Па стварэньні [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам I]] [[Варшаўскае герцагства|Варшаўскага герцагства]], у шляхты «заходніх губэрняў» успыхнулі надзеі, што францускі імпэратар шляхам вайны з Расеяй зможа аднавіць Рэч Паспалітую ў ейных ранейшых межах. Жадаючы перацягнуць на свой бок сымпатыі карэннай шляхты «заходніх губэрняў» напярэдадні патэнцыяльных ваенных канфліктаў з Францыяй, маскоўскі гаспадар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] у 1810 годзе выступіў з намёкамі (у першую чаргу да ўплывовых у асяродзьдзі карэнных дваранаў «заходніх губэрняў» асобаў — князя [[Адам Ежы Чартарыйскі|Адама-Ежы Чартарыйскага]] і князя [[Міхал Клеафас Агінскі|Міхала-Клеафаса Агінскага]]) аб магчымым стварэньні самастойнай дзяржавы на чале з расейскім манархам, якая б ахоплівала ў будучым былыя землі Рэчы Паспалітай. Першым крокам да гэтага, паводле намёкаў Аляксандра I, мусіла быць стварэньне Вялікага Княства Літоўскага зь зямель, якія ў той час уваходзілі ў склад Расейскай імпэрыі, як яўная дэманстрацыя намераў маскоўскага гаспадара. У 1811 годзе князь Агінскі падаў праект стварэньня на чале з расейскім манархам дзяржавы «Вялікае Княства Літоўскае» зь Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай, Менскай, Беларуска-Віцебскай, Беларуска-Магілёўскай, [[Валынская губэрня|Валынскай]], [[Падольская губэрня|Падольскай]], [[Кіеўская губэрня|Кіеўскай]] губэрняў і Беластоцкай вобласьці і запэўніў, што «літоўцы» (па-польску — «літвіны») гэтага несумненна жадаюць, а маскоўскі гаспадар Аляксандар I з іроніяй дыпляматычна запытаўся ў Агінскага, ці ахвотна жыхары Валыні, Падольля і Кіеўшчыны насілі б імя «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>''Ogiński, M.K.'' Pamiętniki. — T. 3. — С. 20—21.</ref>. У сапраўднасьці ж Аляксандар I не зьбіраўся ствараць Вялікае Княства Літоўскае і зацягваў гэтую справу. Гэта стала прычынай таго, што многія карэнныя дваране «заходніх губэрняў» у час [[вайна 1812 году|франка-расейскай вайны 1812 году]] актыўна падтрымалі францускага імпэратара Напалеона I.

Называньне расейскімі ўладамі Віцебскай і Магілёўскай губэрняў «беларускімі», а Віленскай, Гарадзенскай і Менскай — «літоўскімі», уплывала і на эўрапейскае грамадзтва. Стварыўшы ў 1812 годзе з акупаваных сваімі войскамі зямель Расейскай імпэрыі «Вялікае Княства Літоўскае» (зь Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай і Менскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці), францускі імпэратар Напалеон I у склад яго, нягледзячы на просьбы мясцовай шляхты, Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губэрні не ўлучыў, а плянаваў стварыць з апошніх асобнае «Беларускае княства».

[[Файл:Belorussian governorates 1830 Marshal of nobility document.JPG|міні|Дакумэнт канцылярыі Беларуска-Віцебскага губэрнскага маршалка, дзе ўпамінаюцца «дзьве беларускія губэрні» [[Віцебскае генэрал-губэрнатарства|Віцебскага, Магілёўскага, Смаленскага і Калускага генэрал-губэрнатарства]], пад якімі разумеліся [[Віцебская губэрня|Беларуска-Віцебская]] і [[Магілёўская губэрня|Беларуска-Магілёўская губэрні]], 1830 г.]]

Падчас [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|паўстаньня 1830—1831 гадоў]], калі апошняе разгарнулася і ў Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай, Менскай губэрнях і [[Лепельскі павет (Расейская імпэрыя)|Лепельскім павеце]] Беларуска-Віцебскай губэрні, быў створаны [[Часовы паўстанцкі ўрад Літвы (1831)|Часовы паўстанцкі ўрад Літвы]], які (гэтак жа як і паўстанцкія войскі) узначаліў граф [[Тадэвуш Тышкевіч]] (1774—1852). З пачаткам паўстаньня [[Літоўскае ваеннае губэрнатарства]] (1801—1830) было перайменаванае ў [[Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства]] (1830—1832), а потым у [[Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства]] (1832—1864) і пазбавілася азначэньня «літоўскае» у сваёй афіцыйнай назьве, аднак губэрні захавалі свае афіцыйныя і размоўныя назвы «літоўскія».

У 1834 годзе Менская губэрня была ўлучаная ў склад [[Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства|Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] і працягвала неафіцыйна называцца расейскай уладай як «літоўская». Да пачатку 1860-х гадоў у афіцыйным справаводзтве Жамойць часам называлася як «Самагітыя» ці «самагіцкія паветы» (па-расейску «самогитские поветы») — [[Шавельскі павет (Расейская імпэрыя)|Шавельскі]], [[Цельшаўскі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшаўскі]], [[Расіенскі павет (Расейская імпэрыя)|Расіенскі]] і [[Упіцкі павет (Расейская імпэрыя)|Ўпіцкі паветы]]<ref>Указ от 29 ноября 1824 года «Об учреждении контрактов в городе Шавлях Виленской губернии под именем Самогитских» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 39, №30131; Указ 27 мая 1831 года «Об установлении временного ўправления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губернии» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленьне 1, №4594; Указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырех Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, №5151; Указ от 11 марта 1832 года «О порядке определения римско-католических духовных к должностям в Самогитии» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5225; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырех самогитских уездах» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5327; Указ от 1 июля 1832 года «О наставлениях касательно долга верноподданичества» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5521; Указ от 19 декабря 1833 года «О учреждении в губерниях, от Польши возвращенных, особых комиссий для рассмотрения метрических и актовых книг» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 8, аддзяленьне 1, №6644; ды інш.</ref>. Існавала каталіцкая [[Жамойцкая дыяцэзія|«Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія]], перайменаваная 11 кастрычніка 1840 году ў Цельшаўскую (з цэнтрам у [[Варні|Варнях]]), а ў 1848 годзе старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволеная расейскімі ўладамі да выкарыстаньня побач з новай<ref>Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 25, №18504; Указ 11 октября 1840 года «О переименовании Литовского Эвангелическо-Реформаторского Синода в Виленский, а Самогитской Римско-Католической Епархии в Тельшевскую» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленьне 1, №13854.</ref>. 18 сьнежня 1842 году з складу Віленскай губэрні былі вылучаныя паветы зь пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губэрні, зь якіх была створаная Ковенская губэрня, якая атрымала неафіцыйную назву «Самагітыя» («Жамойць», «Жмудзь»)<ref>''Корнилов, И.'' Русское дело в Северо-Западном крае… С. 4, 20, 22</ref><ref>''Арсеньев, К.'' Статистические очерки России… С. 180—181.</ref>. Называньне расейскім урадам Магілёўскай і Віцебскай губэрняў «беларускімі» (а мясцовай шляхтай паралельна называньне і як «рускімі»), а ўсіх астатніх — «літоўскімі», пратрымалася да [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]], а часткова і далей<ref name="Белы, А. Белая Русь... С. 307">''Белы, А.'' Белая Русь… С. 307</ref><ref>Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4 : Беларусь у складзе Расейскай імпэрыі… С. 73.</ref><ref>Обозрение исторических сведений… С. 4</ref><ref>''Арсеньев, К.'' Статистические очерки России… С. 178, 179.</ref>. Так, у сваіх падарожных запісках («Путевые заметки на поездке из Дерпта в Белоруссию и обратно, весной 1835 года») [[Фадзей Булгарын]] адзначыў гэтую дваістасьць назвы адной і той жа тэрыторыі: ''«Паміж Курляндыяй, Ліфляндыяй, губэрнямі Пскоўскай, Смаленскай, Арлоўскай, Чарнігаўскай і Менскай ляжыць краіна, якая называецца здаўна ў расейцаў Белай Расеяй, ці Беларусіяй, а ў палякаў Русьсю»''{{Заўвага|З усяго відаць, Булгарын акрэсьліў вонкавыя межы Беларуска-Магілёўскай і Беларускай-Віцебскай губэрняў.}}<ref>''Булгарын, Ф.'' Путевые заметки… С. 193.</ref>.

У рамках створанага ў 1823 годзе [[Віцебскае генэрал-губэрнатарства|Віцебскага генэрал-губэрнатарства]] (1823—1856), якое ахоплівала Беларуска-Віцебскую, Беларуска-Магілёўскую, Смаленскую і Калускую губэрні, у паўсядзённай мове чыноўнікаў правінцыі і сталіцы Магілёўская і Віцебская губэрні афіцыйна-бюракратычна і неафіцыйна лучна называліся (нават па 18 ліпеня 1840 году) як «беларускія губэрні», што не пашыралася на Смаленскую і Калускую губэрні, а само Віцебскае генэрал-губэрнатарства называлася «беларускім»<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 196.</ref>{{Заўвага|У канцы XVIII — першай палове XIX ст. шляхта Віцебскай і Магілёўскай губэрняў, разам з паралельнымі самавызначэньнямі «літоўцы» («ліцьвіны») і «палякі», часам карысталася і самавызначэньнем «беларусы» — у тапанімічным (тэрытарыяльным), рэгіянальным значэньні, але не этнічным. (Гл.: Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 73.). Толькі па здушэньні паўстаньня 1863—1864 гадоў (у сытуацыі вынятковых антыпольскіх законаў у краі) частка мясцовай каталіцкай шляхты (асабліва малазаможная і безмаёнткавая), якая называла сябе адначасна і «літоўцамі», і «палякамі», пачынае пераходзіць у Маскоўскую царкву, каб мець магчымасьць служыць у мясцовых дзяржаўных установах, і карыстацца найменьнем «беларусы» у этнічным значэньні. У сваіх мэмуарах расейскі чыноўнік Іван Мікалаевіч Захар’ін засьведчыў: «''<…> большасьць чыноўнікаў у Магілёўскай губэрні складалася <…> з палякаў, паміж якімі была маса асобаў, якія былі праваслаўнымі; гэта былі мясцовыя ўраджэнцы — «беларусы», як яны сталі сябе называць па паўстаньні. У існасьці ж, гэта былі шчырыя палякі, народжаныя ад мяшаных шлюбаў, якія насілі нават польскія прозьвішчы і аддавалі перавагу для малітвы касьцёлы цэрквам, успамінаўшыя пра сваё праваслаўе толькі выпадкова, г.зн. тады, калі гэта зрабілася выгадным». Гл.: Захарьин, И.Н. Воспоминания о службе в Белоруссии 1864—1870 гг. (Из записок мирового посредника) // Исторический вестник. — 1884. — №4. — С. 66.}}.

[[Файл:Podział terytorialny Rzeczypospolitej 1863.png|thumb|Адміністрацыйны падзел зямель былой Рэчы Паспалітай на «ваяводзтвы» (на чале з паўстанцкімі камітэтамі), уведзены [[Часовы нацыянальны ўрад|Часовым нацыянальным урадам]] у 1863 г.]]

У 1827 годзе [[Пётар Кёпен]] выдаў працу «О происхождении, языке и литературе литовских народов», у якой упершыню ў расейскай навуцы паспрабаваў вызначыць межы расьсяленьня «літоўскіх народаў» (імі разумеліся балтамоўныя народы — [[летувісы]] і [[латышы]]) і мяжу, якая аддзяляе балтамоўнае і славянамоўнае насельніцтва імпэрыі. Гэтае дасьледаваньне Кёпена дало пачатак паступоваму замацаваньню ў расейскай навуковай літаратуры тэрміну «литовцы» у першую чаргу за балтамоўным насельніцтвам<ref>Литовское племя… С. 62.</ref><ref>''Петров, Н. И.'' Белоруссия и Литва… С. 1.</ref>. Зьвесткі, сабраныя Кёпенам у 1827 годзе датычна славянамоўнага насельніцтва імпэрыі, не былі надрукаваныя і знаходзіліся ў рукапісе{{Заўвага|Зьвесткі аб славянамоўным насельніцтве імпэрыі, сабраныя Пятром Кёпенам, і дагэтуль знаходзяцца ў рукапісе ў Расейскай акадэміі навук.}}. Працай Кёпена скарыстаўся вядомы славіст [[Павал Шафарык]], які ў сваім дасьледаваньні «Славянскі народапіс» (Прага, 1842 год){{Заўвага|Праца Шафарыка перакладаецца з чэскай мовы і як «Славянская этнаграфія».}} на падставе мовы акрэсьліў тэрыторыю расьсяленьня «беларусаў» і падаў лічбы пра агульную іх колькасьць (2 726 000 чалавек — 2 376 000 праваслаўных і 350 000 каталікоў). «Беларускую мову» Шафарык назваў гаворкай «агульнарускай мовы», а абшарам яе пашырэньня азначыў цалкам Магілёўскую і Менскую губэрні, большую частку Віцебскай і Гарадзенскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці, а таксама меншую частку Віленскай губэрні. Аднак Шафарык падышоў да праблемы павярхоўна, бо ў абшар «беларускай мовы» трапілі раёны з гарадамі [[Берасьце]], [[Кобрынь]], [[Пінск]] ды інш., якія пазьнейшыя лінгвісты адносілі да абшару «маларасейскай мовы» ([[украінская мова|украінскай мовы]]). Да таго ж Шафарык у «беларускай мове» вылучаў уласна «беларускую гаворку» («белорусское подречие») у Магілёўскай і Віцебскай губэрнях і «літоўска-рускую» («литовско-русское подречие») — у Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губэрнях<ref>''Шафарик, П. И.'' Славянское народописание… С. 29.</ref>. Гэта гаворыць пра тое, што Шафарык вылучыў не рэальныя [[дыялекты беларускай мовы]] (арэалы якіх не адпавядаюць падзелу на ўсход і захад) і межы расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]], а межы расьсяленьня ўсяго славянамоўнага насельніцтва ў пяці губэрнях краю, частка якога тапанімічна адносілася паводле тагачаснай традыцыі да «Беларусі» (Віцебская і Магілёўская губэрні), а частка — да «Літвы» (Віленская, Гарадзенская і Менская губэрні). Аднак да пачатку панаваньня маскоўскага гаспадара (1881—1894) [[Аляксандар III|Аляксандра III]], які ўзьняў чарговую хвалю ўзмоцненай [[русіфікацыя|русіфікацыі]], у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] галоўнай этнавызначальнай прыкметай была ня [[мова]], а веравызнаньне: у прыватнасьці, да [[русіны (гістарычны этнонім)|рускіх]] адносілі ўсіх, хто быў [[праваслаўе|праваслаўным]] у імпэрыі<ref>''Самбук, С. М.'' Политика царизма … С. 98—99.</ref>.

Надумаўшы вызваліць сялянаў імпэрыі ад [[прыгон]]у, [[Аляксандар II]] зьвярнуўся ў 1857 годзе за падтрымкай сваёй ініцыятывы да «літоўскіх дваранаў», якія першымі ў імпэрыі падтрымалі намер цара. Напярэдадні і ў ходзе правядзеньня з 1861 году [[сялянская рэформа ў Расеі|сялянскай рэформы ў Расейскай імпэрыі]] ў афіцыйных дакумэнтах Віцебская і Магілёўская губэрні называліся «беларускімі» (на іх пашыраліся «Мясцовыя палажэньні аб пазямельным уладкаваньні сялянаў, паселеных на маянтковых землях у губэрнях: Вялікарасейскіх, [[Новарасея|Наварасейскіх]] і Беларускіх»), а астатнія — «літоўскімі» (на іх пашыраліся «Мясцовыя палажэньні аб пазямельным уладкаваньні сялянаў, паселеных на маянтковых землях у губэрнях: Віленскай, Гарадзенскай, Ковенскай, Менскай і частцы Віцебскай{{Заўвага|Імі былі [[Інфлянты|інфлянцкія]] паветы ([[Люцынскі павет|Люцынскі]], [[Рэжыцкі павет|Рэжыцкі]] і [[Дынабурскі павет|Дынабурскі]]) і [[Дрысенскі павет]] Віцебскай губэрні.}}»)<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 172.</ref>.

Улетку 1862 году ў [[Вільня|Вільні]] мясцовымі таемнымі групамі прыхільнікаў незалежнасьці («[[белыя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|белыя]]» і «[[чырвоныя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|чырвоныя]]») быў створаны [[Літоўскі правінцыйны камітэт]], які пачаў рабіць захады ў стварэньні сваіх таемных камітэтаў у рэгіёнах — шасьці літоўска-беларускіх губэрнях. 20 студзеня (1 лютага) 1863 году віленскія «чырвоныя» ([[Кастусь Каліноўскі]], [[Зыгмунт Чаховіч]] ды інш.) абвясьцілі маніфэст аб далучэньні да паўстаньня і стварылі [[Часовы правінцыйны ўрад Літвы і Беларусі]]{{Заўвага|З дакумэнтаў «чырвоных» не зусім ясна, якія тэрыторыі разумеліся пад «Літвою», а якія — пад «Беларусьсю».}}. Аднак ініцыятыву хутка перахапілі «белыя» ([[Якуб Гейштар]], [[Аляксандар Аскерка]] ды інш.), якія наладзілі кантакты з [[Часовы нацыянальны ўрад|Часовым нацыянальным урадам]] у Варшаве і зь ягонага ўпаўнаважаньня 27 лютага (11 сакавіка) 1863 году ўтварылі ў Вільні [[Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы]]. Пад правінцыямі разумеліся «Жамойць», уласна «Літва» і «Беларусь»{{Заўвага|У мэмуарах кіраўніка «белых» Якуба Гейштара адзначаецца, што ў Беларусі арганізацыйная структура паўстанцкіх камітэтаў была найслабейшай. З гэтага выходзіць, што пад «Беларусьсю» разумеліся Віцебская і Магілёўская губэрні, бо ў Менскай губэрні жадаючых уступіць у паўстанцкія камітэты хапала: на тэрыторыі Менскай губэрні было створана тры «ваяводзтвы» — Менскае, Навагрудзкае і Палескае. Гл.: ''Gieysztor, J.'' Pamiętniki… — T. 1. — С. 235, 252, 254.}}. Віленскія «белыя» здолелі захаваць пад сваім кантролем усе тайныя паўстанцкія камітэты ў шасьці літоўска-беларускіх губэрнях, зыходзячы з прынцыпу «цэласьці Літвы», хоць Варшава жадала атрымаць пад сваю ўладу Беласточчыну і паўднёвыя паветы [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]]<ref>''Gieysztor, J.'' Pamiętniki… — T. 1. — С. 252.</ref>. «Чырвоныя» надумалі далучыцца да «белых» і іхнай праграмы.

=== Забарона ўжываньня тэрмінаў «Літва» і «Беларусь» ===
[[Файл:Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii - Sobranie 2 Т 15 otd 1 nr 13678 - p 515 - 1840 AD.jpg|thumb|Указ ад 18 ліпеня 1840 г. ''«Об именовании губерний Белорусских и Литовских, каждою отдельно Витебскою, Могилевскою, Виленскою и Гродненскою»''. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 15, аддз. 1, №13678]]

У гістарычнай навуцы савецкага і сучаснага пэрыяду стала папулярным меркаваньне, што паводле свайго вядомага [[указ 18 ліпеня 1840 году (Расейская імпэрыя)|ўказу ад 18 ліпеня 1840 году]]<ref name="ReferenceE"/> да [[Сэнат Расейскай імпэрыі|Сэнату]] маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]] забараніў ужываць у афіцыйным справаводзтве тэрміны «Литва» і «Белоруссия», нібыта адмаўляючы існаваньне такіх краінаў і народаў{{Заўвага|Стваральнікамі такога міту лічацца складальнікі 2-га тому дакумэнтаў і матэрыялаў з гісторыі Беларусі акадэмік ([[Мікалай Нікольскі]], навуковыя супрацоўнікі Інстытуту гісторыі АН БССР [[Дзяніс Дудкоў]], [[Ёсіф Лочмель]] ды іншыя), якія ў 1940 годзе, перадрукоўваючы ўказ ад 18 ліпеня 1840 году «Об именовании губерний Белорусских и Литовских, каждою отдельно Витебскою, Могилевскою, Виленскою и Гродненскою» з ідэалягічных (антыцарысцкіх) матываў, назвалі дакумэнт так «Забарона царом Мікалаем ужываць назвы Беларусь і Літва». Гэтае меркаваньне замацавалася ў гістарыяграфіі савецкага пэрыяду. Падрабязьней гл.: Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я. К. Новік, [[Генадзь Марцуль|Г. С. Марцуль]], І. Л. Качалаў і інш. — Ч. 1. — С. 285. Хоць, напэўна, падставамі такога міту было неразуменьне сэнсу даўно забытага ўказу яшчэ гісторыкамі і географамі расейскага імпэрскага пэрыяду. Гл.: ''Реклю, Э.'' Россия европейская и азиатская: в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. — С. 124, 162.}}{{Заўвага|Было агульнавядома, што маскоўскі гаспадар Мікалай I па здушэньні паўстаньня 1830—1831 гадоў не любіў палякаў, імя якіх не забараніў.}}. Аднак напраўду ім загадвалася пісаць губэрні (Літоўска-Віленскую, Літоўска-Гарадзенскую, Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Віцебскую{{Заўвага|Менская губэрня ва ўказе ня згадвалася, бо ня мела азначэньня «Літоўская» ці «Беларуская».}}) проста — паводле назвы губэрнскага цэнтру («Віленская губэрня», «Гарадзенская губэрня», «Віцебская губэрня», «Магілёўская губэрня»), без азначэньняў «Літоўская» ці «Беларуская» і без найменьня іх лучна як адпаведна «літоўскія губэрні» і «беларускія губэрні» ва ўрадавым справаводзтве<ref>Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш. — Ч. 1. — С. 286</ref><ref>Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі … С.51.</ref>. Расейская ўлада ў 1840-я гады не плянавала забараняць тэрміны «Литва» і «Белоруссия», якія былі ў [[імпэратар усерасейскі|афіцыйным тытуле «расейскага імпэратара»]]{{Заўвага|«Беларусь» («Белая Расея») была «схаваная» ў складзе азначэньня «Усерасейскі», «Літва» фігуравала ў выразе «вялікі князь Літоўскі», а «Жамойць» — у выразе «князь Самагіцкі».}}, а з пачатку 1860-х гадоў, наадварот, імкнулася пашырыць і замацаваць тэрмін «Белоруссия», лічачы «беларусаў» (галоўным парадкам, сялянскае праваслаўнае і нядаўна ўніяцкае насельніцтва краю) за складовую частку «рускага народу», адзінага ў трох галінах («велікарусах», «беларусах» і «маларусах»)<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 182—192, 196, 804.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. Курс лекцый : у 2 ч. / П. І. Брыгадзін, У. Ф. Ладысеў, П. І. Зялінскі [і інш.]… С. 53—54.</ref>. У гэтай сытуацыі звужалася толькі тэрыторыя, якую адносілі да «Літвы», а назва «Беларусь», наадварот, пашыралася на суседнія губэрні<ref>''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі … С.51.</ref>.

Прыкметна, што ў справаводзтве Сэнату Расейскай імпэрыі назва «беларускія губэрні» у дачыненьні Віцебскай і Магілёўскай ужывалася, нягледзячы на загад Мікалая I ад 18 ліпеня 1840 году, усё XIX стагодзьдзе да 1890-х гадоў<ref>''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 15.</ref>. Апроч таго, у Расейскай імпэрыі ў 1841—1917 гадох выйшла з друку каля 190 кніжак і брашураў з словам «Белоруссия» на тытуле<ref>Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш. Ч. 1. С. 287.</ref><ref>''Латышонак, А.'' Гісторыя Беларусі… С. 65.</ref>: у 1853—1856 гадох выйшла кніга [[Павал Шпілеўскі|Паўла Шпілеўскага]] «Путешествие по Полесью и Белорусскому краю»; у 1855 годзе — [[Міхаіл Без-Карніловіч|Міхаіла Без-Карніловіча]] «Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии»; у 1857 годзе — [[Восіп Турчыновіч|Восіпа Турчыновіча]] «Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен» і г. д. Прытым тэрмін «Беларусь» («Белоруссия») у кнігах Шпілеўскага, Без-Карніловіча, Турчыновіча і многіх іншых датычыўся толькі Магілёўскай і Віцебскай губэрняў.

Разам з тым, у расейскім гістарычным часопісе «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Родина||ru|Родина (журнал)}}» (1905 год) аўтар артыкулы «Літва і ліцьвіны» зазначаў: «''Слова „Літва“ цяпер, уласна, гук пусты, бо Літвы, якая згубіла сваё палітычнае значэньне, не існуе, а ёсьць толькі губэрні Паўночна-Заходняга краю: Ковенская, Віленская і Гарадзенская, ды яшчэ часткі губэрнях Віцебскай, Магілёўскай і Менскай, дзе жывуць ліцьвіны. Літвою яны цяпер называюцца толькі паводле старой памяці, насуперак афіцыйнай забароне імпэратара Мікалая I''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Слово „Литва“ теперь, собственно, звук пустой, так как Литвы, утратившей свое политическое значение, не существует, а есть лишь губернии Северо-Западного края: Ковенская, Виленская и Гродненская, да еще части губернии Витебской, Могилевской и Минской, где живут литвины. Литвою они теперь именуются иногда только по старой памяти, вопреки официальному запрещению императора Николая I»|скарочана}}}}<ref>Васильев Н. Литва и литвины // Родина. № 15, 1905. С. 476.</ref>.

=== Пашырэньне геаграфічнай прасторы «беларускіх губэрняў» ===
[[Файл:Shein Pavel Materialy dla izuchenia.jpg|left|thumb|Этнаграфічны зборнік [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]] «Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края», Т. II. 1893 г.]]

[[Паўстаньне 1863—1864 гадоў]] прымусіла перавесьці пад уладу аднаго генэрал-губэрнатара ўсе шэсьць «паўночна-заходніх» губэрняў. Як толькі пагроза новых ваенных выступленьняў у Паўночна-Заходнім краі стала лічыцца малаімавернай, у 1869 годзе Віцебская і Магілёўская губэрні выйшлі з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара (з ініцыятывы самога генэрал-губэрнатара [[Аляксандар Патапаў|Аляксандра Патапава]]). Гэтым расейская ўлада хацела адасобіць іх адміністрацыйна ад «літоўскіх» губэрняў і скасаваць асацыяцыю адміністрацыйных межаў генэрал-губэрнатарства зь межамі Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ReferenceC">''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 611.</ref>. Былы [[губэрнатары Магілёўскай губэрні|магілёўскі губэрнатар]] (1856—1868) [[Аляксандар Беклямішчаў|Аляксандр Беклямішчаў]] у 1869 годзе ў сваім мэмарандуме пісаў, што неабходна прадэманстраваць «усяму насельніцтву, што прызнаньне Беларусіі чыста рускай вобласьцю ёсьць факт беспаваротны»<ref name="ReferenceC"/>. Расейская ўлада разумела, што само існаваньне вялікага ўскраіннага генэрал-губэрнатарства з асаблівымі надзвычайнымі ўмовамі кіраваньня падтрымлівае самаідэнтыфікацыю карэннага дваранства з былой тэрыторыяй Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай і можа правакаваць сэпаратысцкія настроі<ref name="ReferenceC"/>, бо яно, паводле думкі Беклямішчава, «''прыводзіць у частыя зносіны паў-палякаў магілёўскіх з сапраўднымі палякамі віленскімі і ковенскімі''»<ref name="ReferenceC"/>. У 1869 годзе таксама была скасаваная каталіцкая [[Менская дыяцэзія (гістарычная)|Менская дыяцэзія]] (1798—1869), сяляне-каталікі пачалі прымусова ў 1870-я гады пераводзіцца ў Маскоўскую царкву, хоць складалі ў тыя часы невялікую частку насельніцтва Менскай губэрні ў параўнаньні зь сялянамі-праваслаўнымі (у асноўнай масе былымі ўніятамі, ляяльнасьць і шчырасьць да праваслаўя якіх доўга ставілася пад сумненьне расейскім урадам<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край… С. 81, 705, 750</ref><ref>''Сталюнас, Д.'' Границы в пограничье…С. 280.</ref>). А 22 сьнежня 1870 году і сама [[Менская губэрня]] расейскімі ўладамі была вылучаная з складу самога [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага генэрал-губенатарства]]. У афіцыйным заканадаўстве з 1863 году «літоўскія губэрні» пачалі называцца толькі як «паўночна-заходнія губэрні».

[[Файл:Belarusians 1903.jpg|thumb|Мапа беларускіх гаворак, складзеная [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г.]]

У 1870-х гадох да «Беларусі» пачалі прылічаць ужо і [[Менская губэрня|Менскую губэрню]]<ref>Народы России. Белорусы и поляки… С. 1</ref><ref>''Сталюнас, Д.'' Границы в пограничье… С. 263.</ref><ref>''Литвинов, М. М.'' Литовская область… С. 3, 9.</ref>, а Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні неафіцыйна і публіцыстычна называліся «літоўскімі» («Літвой»)<ref>''Литвинов, М. М.'' Литовская область… С. 3, 9</ref><ref>''Реклю, Э.'' Россия европейская и азиатская: в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. — С. 124.</ref>{{Заўвага|У 1882 годзе быў выдадзены III том «Литовское и Белоруское Полесье» шматтомнага выданьня «Живописная Россия», прысьвечаны літоўска-беларускім губэрням, гістарычная частка якога была напісаная [[Адам Кіркор|Адамам Кіркорам]], які ня быў прафэсійным гісторыкам. Кіркор напісаў: «''Спачатку Беларусьсю называлі толькі цяперашнія Магілёўскую і Віцебскую губэрні <...> але ў цяперашні час, з этнаграфічнага пункту гледжаньня, як у племянных, так і ў побытавых і народных дачыненьнях, Беларусьсю справядліва называюць усе тры губэрні: Магілёўскую, Віцебскую і Менскую. Вынятак складаюць толькі тры паветы Віцебскай губэрні, населеныя латышамі. Можна б зрабіць яшчэ вынятак для Пінскага, часткова і Мазырскага паветаў Менскай губэрні, дзе гаворка больш падобная да маларасейскай''» (С. 249). У томе ўвесь край фактычна называўся «Палесьсем», якое складалася зь дзьвюх частак — «Літоўскае Палесьсе» (Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні) і «Беларускае Палесьсе» (Менская, Віцебская, Магілёўская і Смаленская губэрні). Аднак тэрмін «Палесьсе» не атрымаў ніякай папулярнасьці (у адрозьненьне ад кнігі) і найменьне губэрняў Паўночна-Заходняга краю «Палесьсем» ня мела ніякіх наступстваў.}}. З 1890-х гадоў назва «Беларусь» пачала стала пашырацца і на [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]] (апроч паўднёвых яе паветаў){{Заўвага|На большасьці этнаграфічных мапаў XIX — пачатку XX ст., якія ў існасьці фактычна былі лінгвістычнымі, жыхары Заходняга Палесься (г.зн. паўднёвых паветаў Гарадзенскай губэрні, Пінскага і часткі Мазырскага паветаў Менскай губэрні) былі аднесеныя да маларусаў (украінцаў) — мапы А. Рыціха (1875), Г. Нобэрта (1888), Я. Карскага (1903, 1917), Л. Нідэрле (1909), Т. Фларынскага (1911) ды інш. Падабенства фанэтычных нормаў валынскага дыялекту ўкраінскай мовы да гаворак насельніцтва вышэйназваных паветаў вымушала навукоўцаў адносіць яго да маларусаў (украінцаў). (Гл.: Насытка, Г. «Тыя ж беларусы»… С. 14.). Падабенства гаворак насельніцтва Валыні і Заходняга Палесься захавалася з старажытных часоў і зьвязанае з тым, што ў эпоху славянскіх плямёнаў тэрыторыя Валыні і Заходняга Палесься была заселеная племем [[валыняне|валынянаў]] і часткова [[драўляне|драўлянаў]], большая частка далёкіх нашчадкаў якіх увайшла ў часы Высокага Сярэдневечча ў склад [[украінцы|украінцаў]], а меншая (заходнепалеская) частка — у склад [[беларусы|беларусаў]].}} і большую частку [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] (з выняткам «паўночна-заходняга яе кутка» — [[Троцкі павет (Расейская імпэрыя)|Троцкага павету]])<ref name="Белы, А. Белая Русь... С. 307"/><ref>''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі… С. 13—14</ref><ref>''Петров, Н. И.'' Белоруссия и Литва… С. 1.</ref>{{Заўвага|У пятым томе (1891) вядомага [[Энцыкляпэдычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона|энцыкляпэдычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона]] ў артыкуле «Белоруссия» пад Беларусьсю яшчэ разумелі Менскую, Магілёўскую, Віцебскую губэрні і заходнюю частку Смаленскай губэрні, а ў артыкуле «Белоруссы» таго ж тома расьсяленьне беларусаў (на падставе мовы — паводле дасьледаваньняў Яўхіма Карскага) акрэсьлівалася і Гарадзенскай (акрамя паўднёвых паветаў) з большай часткай Віленскай губэрні (акрамя Троцкага павету). Гл.: Белоруссия // Энциклопедический словарь; изд. Ф.А. Брокгауз... С. 231; Белоруссы // Энциклопедический словарь; изд. Ф.А. Брокгауз... С. 232.}}. Гэтаму найперш спрыялі лінгвістычныя (і менш — этнаграфічныя) дасьледаваньні ([[Іван Насовіч]], [[Павал Шэйн]], [[Юльян Крачкоўскі]], [[Мікалай Нікіфароўскі]], [[Яўхім Карскі]] ды інш.), якія праводзіліся навуковымі ўстановамі Расейскай імпэрыі і прыватнымі дасьледнікамі ў папярэдні час<ref>Белоруссы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгаўз… С. 232.</ref>. Дасьледаваньні паказвалі падобнасьць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў многіх частках пяці губэрняў Паўночна-Заходняга краю (Гарадзенскай, Віленскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай), а таксама ў сумежных — [[Смаленская губэрня|Смаленскай]] і [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай]]. Канчаткова замацавала назву «Беларусь» за тэрыторыяй упершыню ў гісторыі апісаных і нанесеных на мапу гаворак мовы, якая цьвёрда атрымала назву [[беларуская мова|«беларускай мовы»]]{{Заўвага|Тэрмін «беларуская мова» «выціснуў» іншыя канкурэнтныя назвы мовы славянамоўнага насельніцтва краю, якія існавалі раней («руская мова» ці «русінская мова») альбо прапаноўваліся мясцовай інтэлігенцыяй — «славяна-крывіцкая мова» ([[Ян Чачот]]), «крывіцкая мова» ([[Зарыян Даленга-Хадакоўскі]], [[Павал Шпілеўскі]], [[Вацлаў Ластоўскі]]), «літоўска-руская мова» ([[Уладзіслаў Сыракомля]]), «літоўска-русінская мова» ([[Адам Міцкевіч]], [[Вінцэнт Каратынскі]]) і г.д. Тэрмінам «літоўска-руская мова» імкнуліся абазначыць мову тых людзей, якія жывуць у «Літве» і называюцца «літоўцамі», але карыстаюцца «рускай мовай» (у сучасным разуменьні — дыялектамі беларускае мовы, у тым ліку пераходнымі беларуска-ўкраінскімі гаворкамі на поўдні Заходняга Палесься).}}, публікацыя фундамэнтальнага шматтомнага дасьледаваньня [[Яўхім Карскі|Яўхіма Карскага]] «Беларусы» (асабліва тамы «Ўводзіны да вывучэньня мовы і народнай славеснасьці» (1903) і «Мова беларускага племені» (1908)). Праўда, пазьней Карскі выказваўся, што акрэсьліў тэрыторыю не беларускага этнасу, а беларускай мовы. Характэрна, што ў гэтых і іншых дасьледаваньнях [[беларусы|«беларусы»]] разглядаліся (як таго патрабавала афіцыйная расейская імпэрская ідэалёгія і цэнзура) як частка «адзінага рускага народу», аднак выяўленыя рысы мовы і культуры (нават сялянскага насельніцтва) сьведчылі пра выразную своеасаблівасьць «Паўночна-Заходняга краю» ад іншых частак Расейскай імпэрыі.

Значная частка мясцовай [[інтэлігенцыя|інтэлігенцыі]], якая атрымала адукацыю ў расейскіх навучальных установах ([[гімназія]]х і [[унівэрсытэт|ўнівэрсытэтах]]), успрыняла назву «Беларусь» («Беларусія») і пачала падтрымліваць і прапагандаваць гэтую назву для тэрыторыі, дзе большасьць насельніцтва размаўляе на мове, названай «беларускай», заяўляючы адначасна пра асобнасьць і самастойнасьць свайго народу{{Заўвага|Характэрна, што ў 1888 годзе малады гісторык [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] на старонках газэты [[Менскі лісток (1886)|«Минский листок»]] у артыкуле «Беларускае мінулае» адзначыў: «''Беларускае племя мела сваю гісторыю, адметную ад гісторыі суседніх, роднасных яму плямёнаў, свае гістарычныя традыцыйныя пачаткі, што гэтыя пачаткі яно некалі ўпарта адстойвала. Апроч таго, беларускі народ мае этнаграфічнае адрозьненьне ад суседніх народнасьцяў, адрозьніваецца ад іх складам свайго разьвіцьця, паняцьцяў, схільнасьцяў. <...> Народная нашая творчасьць складае нашае багацьце, якім беларусы могуць ганарыцца, якое павінныя падтрымліваць і зьберагчы. Нарэшце, ёсьць яшчэ запавет у беларусаў — свая мова''».  Амаль адначасна, у 1887 годзе [[Ян Карловіч]], які ў 1891 годзе будзе дапамагаць друкаваньню «Дудкі беларускай» Францішка Багушэвіча, выдаў запісаныя ім легенды і паданьні зь Лідзкага, Наваградзкага і Сьвянцянскага паветаў пад назвай «Народныя паданьні і казкі, сабраныя ў Літве».}}. Па скасаваньні прыгоннага становішча сялянаў, якое замацоўвала раней сялянаў у рамках панскіх маёнткаў і царкоўных прыходаў, у ходзе пашырэньня пачатковай адукацыі ў вёсцы стала магчымым пашырэньне гістарычных ведаў і назвы «беларусы» сярод шырокіх колаў насельніцтва. У 1891 годзе малазаможны дваранін, удзельнік паўстаньня 1863—1864 гадоў і паэт [[Францішак Багушэвіч]] у сваёй прадмове да зборніка [[Дудка беларуская|«Дудка беларуская»]] стварае паэтычны вобраз і акрэсьлівае межы беларускай айчыны, адным з галоўных сымбаляў якой выступае менавіта «мужыцкая мова»: ''«Братцы мілыя, дзеці Зямлі-маткі маёй! Вам афяруючы працу сваю, мушу з вамі пагаварыць трохі аб нашай долі-нядолі, аб нашай бацькавай спрадвечнай мове, каторую мы самі, да і не адны мы, а ўсе людзі цёмныя „мужыцкай“ завуць, а завецца яна „беларускай“. Я сам калісь думаў, што мова наша — „мужыцкая“ мова, і толькі таго! Але, паздароў Божа добрых людцоў, як навучылі мяне чытаць-пісаць, з той пары я шмат гдзе быў, шмат чаго відзеў і чытаў: і праканаўся, што мова нашая ёсьць такая ж людзкая і панская, як і француская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая. <…> Можа хто спытае: гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, Яна, гдзе наша мова жывець: Яна ад Вільна да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна, Міньск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак»''.

Пашырэньню з 1890-х гадоў назваў «Беларусь» і «беларусы» значна паспрыялі і мясцовыя народніцкі, сацыялістычны і дэмакратычны рухі ([[Беларуская рэвалюцыйная грамада]] (1902 год), перайменаваная ў 1903 годзе ў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускую сацыялістычную грамаду]], ды інш.), якія ўжывалі гэтыя вызначэньні для ўсёй тэрыторыі славянамоўнага насельніцтва краю; матэрыялы [[Перапіс насельніцтва Расейскай імпэрыі (1897)|першага перапісу насельніцтва ў Расейскай імпэрыі ў 1897 г.]]{{Заўвага|Перапіс 1897 году праводзіўся шляхам апытаньня ўсяго насельніцтва, у тым ліку аб ужыванай мове, якая афіцыйнай урадавай статыстыкай лічылася крытэрам прыналежнасьці да пэўнага народу. Хоць, напрыклад, у Пінскім павеце 74,3% жыхароў назвалі сябе беларусамі (паводле роднай мовы), а ўкраінцамі — 0,6% (1423 чалавекі), у Рэчыцкім — адпаведна 82,5 і 1,7%, у Пружанскім — 75,5 і 6,7%. Толькі 64,3% насельніцтва Берасьцейскага і 79,6% Кобрынскага паветаў сваёй роднай мовай назвалі ўкраінскую. Аднак, ужо паводле зьвестак губэрнскага статыстычнага камітэту, у 1910 годзе ў Кобрынскім павеце беларусаў налічвалася 84,8% (а ў 1913 годзе ўжо 85,7%), а ў Пружанскім — 87,1%. Мясцовыя органы кіраваньня, прыходзкія сьвятары, дадзеныя якіх і былі крыніцай этнічнай статыстыкі, адмовіліся ад выняткова моўнага крытэру вызначэньня этнічнай прыналежнасьці і разумелі, што вакол іх жывуць не «ўкраінцы», а «беларусы». Толькі Берасьцейскі павет перад Першай сусьветнай вайной быў заселены на 65,9% (паводле дадзеных) «украінцамі», але і тут да 1918 году асноўная маса насельніцтва ўжо стала называцца «беларусамі». На гэта паўплывалі шматлікая ў той час літаратура на беларускай мове; грамадзкі рух «беларускага адраджэньня»; свабоды, якія прынесла рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расеі, што дазволілі легальна выдаваць літаратуру на ўсякай роднай мове і свабодна ствараць грамадзкія арганізацыі; бежанства ў ходзе Першай сусьветнай вайны, якое прывяло да цесных кантактаў (у тым ліку ў Санкт-Пецярбургу) дзеячаў грамадзкіх аб’яднаньняў з розных рэгіёнаў; абвяшчэньне [[БНР]] ды інш. А на мапах, складзеных у 1918 і 1919 гадох [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафанам Доўнар-Запольскім]] і [[Яўсей Канчар|Яўсеем Канчарам]] на падставе комплексу крытэраў, ужо ўся Берасьцейшчына ўлучалася ў абшар расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]]. Гл.: ''Насытка, Г.'' "Тыя ж беларусы"… С. 15; Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 371, 401—409, 443—446, 453, 461—463.}}; працы гісторыкаў [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]] і [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]], асабліва выдадзеная ў Вільні «Кароткая гісторыя Беларусі»{{Заўвага|«Кароткая гісторыя Беларусі» (1910) утрымлівала непазьбежна шмат мітаў і недарэчнасьцяў, якія тлумачацца як маладасьледаванасьцю самой гісторыі краю і царскай цэнзурай, так і ідэалягічнай накіраванасьцю кнігі. Кніга Ластоўскага ўвабрала ў сябе і шмат мітаў «заходнерусізму», а ў разьдзеле аб XIX ст. — праз цэнзуру — абыходзіла пытаньне аб трох паўстаньнях у краі.}} (1910 год); прэса, у першую чаргу газэта [[Наша ніва|«Наша ніва»]]{{Заўвага|Рэвалюцыйна-марксісцкія ідэі газэты «Наша доля» у новым пэрыядычным выданьні «грамадоўцаў» (сяброў партыі Беларуская сацыялістычная грамада) — у газэце «Наша ніва» — былі замененыя на нацыянальныя і лібэральна-дэмакратычныя. Так, у галоўным артыкуле (на перадавіцы) першага нумару газэты «Наша ніва» было напісана: «''Не думайце, што мы хочам служыць толькі панам, ці адным мужыкам. Не, ніколі не! Мы будзем служыць усяму беларускаму пакрыўджанаму народу, пастараемся быць люстрам жыцьця, каб ад нас, як ад люстра, сьвет падаў у цёмнасьць. Мы будзем старацца, каб усе беларусы, што ня ведаюць, хто яны ёсьць, зразумелі, што яны беларусы і людзі, каб пазналі свае правы і памаглі нам у нашай рабоце''».}}.

== «Краёвасьць» ==
{{Асноўны артыкул|краёўцы}}

=== Паходжаньне назвы руху і ідэалёгіі «краёвасьці» ===
Тэрмін «Край», якім карэннае каталіцкае і польскамоўнае сярэднезаможнае і заможнае дваранства шасьці літоўска-беларускіх губэрняў азначала землі былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], даў назву палітычнаму руху [[краёўцы|«краёўцаў»]] пачатку XX ст. у [[Беларусь|Беларусі]] і [[Летува|Летуве]]. Зьнешнія межы Паўночна-Заходняга краю амаль супадалі з вонкавымі межамі былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (паводле стану да першага падзелу Рэчы Паспалітай), таму гэты «край» поўнасьцю асацыяваўся ў карэннага дваранства зь дзяржавай сваіх продкаў<ref>''Szpoper, D.'' Sukcesorzy… С. 51—52</ref><ref>''Смалянчук, А. Ф.'' Паміж краёвасьцю… С. 125.</ref>. І сама «краёвая ідэя» паходзіла з памяці карэнных [[дваране|дваранаў]] і [[інтэлігенцыя|інтэлігенцыі]] аб былым адзінстве гэтай тэрыторыі (паўночна-заходніх губэрняў Расейскай імпэрыі) у часы Вялікага Княства Літоўскага і імкненьня «краёўцаў» захаваць і ўмацаваць тое адзінства «краю» (з яго этнічна, моўна, канфэсійна і культурна стракатым насельніцтвам) і надалей<ref>''Szpoper, D.'' Sukcesorzy… С. 50—52</ref><ref>''Смалянчук, А. Ф.'' Паміж краёвасцю… С. 125—135.</ref>.

«Краёўцы» у сваёй ідэалёгіі, што атрымала назву «краёвасьць» (альбо «краёвая канцэпцыя», «краёвая ідэя»), сумяшчалі аўтанамісцкія, [[лібэралізм|лібэральныя]] і [[інтэрнацыяналізм|інтэрнацыянальныя]] лёзунгі і выступалі супраць падзелу насельніцтва паводле канфэсійнай, моўнай, культурнай і этнічнай прыкметаў, выказваліся за роўнасьць правоў [[народ]]аў, [[мова]]ў, [[культура]]ў і [[рэлігія]]ў, а тэрыторыя Паўночна-Заходняга краю непасрэдна разглядалася імі як месца рэалізацыі іхных ідэяў і намаганьняў па разьвіцьці роднай зямлі, супраціўленьня распальваньню міжканфэсійнай і міжэтнічнай варожасьці, супрацьстаяньня [[русіфікацыя|русіфікацыі]]<ref>''Szpoper, D.'' Sukcesorzy… С. 50—52.</ref>.

=== Тапанімічная і этнанімічная тэрміналёгія «краёўцаў» ===
[[Файл:Bazewicz - mapa Litwa i Rus 1911 AD.jpg|thumb|Мапа «Літвы і Русі: Літва, Беларусь, Падолія, Валынь і Ўкраіна», 1911 г. Картограф Юзэф Міхал Базевіч]]

Маштабная і ўсеахопная праз сыстэму адукацыі, царквы і прэсы расейская ідэалёгія і афіцыйная навука, якія зьмянілі [[тапаніміка|тапанімічную]] і [[этнаніміка|этнанімічную]] тэрміналёгію ў краі, аказвалі свой уплыў на мясцовую [[эліта|эліту]] — карэнных каталіцкіх дваран-маянткоўцаў, хоць і з спазьненьнем у часе. Так, у сваіх мэмуарах адзін зь лідэраў «краёўцаў» [[Эдвард Вайніловіч]] зазначае, што нарадзіўся ў 1847 годзе ў [[Сядзіба Ваньковічаў (Менск)|маёнтку Сьляпянка]] пад [[Менск|Менскам Літоўскім]]; апісваючы акруговыя земскія зьезды ў 1881 годзе, стварэньне сельскагаспадарчых таварыстваў у краі (у 1880-я гады), дзейнасьць мясцовых дэпутатаў у [[Дзяржаўная дума Расейскай імпэрыі|Дзяржаўнай думе]] і [[Дзяржаўны савет (Расейская імпэрыя)|Дзяржаўным савеце Расейскай імпэрыі]] (з 1906 году), называе Менскую, Віцебскую і Магілёўскую губэрні «беларускімі», а Ковенскую, Віленскую і Гарадзенскую губэрні — «літоўскімі губэрнямі»{{Заўвага|''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 1, 41, 62—63, 168, 174. Апісваючы земскія зьезды ў студзені 1881 году, Вайніловіч напісаў пра стварэньне акруг для выбраньня дэлегатаў: «''Тыя акругі ствараліся надта хітра, каб іх межы ні ў якім разе не супадалі з пэўнымі аўтанамічнымі традыцыямі правінцыі''». На ягоны погляд, лягічней было б, зыходзячы з гістарычнага адзінства і падобнасьці гаспадарчых праблемаў, разьмеркаваць шэсьць літоўска-беларускіх губэрняў у адну акругу, але «літоўскія губэрні» аб’ядналі з прыбалтыйскімі (зь зьездам у Рызе), а Менскую і Магілёўскую — з Смаленскай і Калускай (зь зьездам у Смаленску). Гл.: ''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 41.}}.

У пачатку [[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расеі|рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расеі]] былі выдадзеныя законы, якія гарантавалі многія грамадзянскія правы і свабоды (у тым ліку ў рэлігійных, моўных і нацыянальных дачыненьнях). Узьніклая сярод мясцовых дваранаў і інтэлігенцыі «краёвая» дыскусія ў Паўночна-Заходнім краі шырока ўжывала датычна заходніх губэрняў (паўночна-заходніх і паўднёва-заходніх губэрняў) традыцыйную геаграфічную тэрміналёгію часоў Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], якой мясцовая шляхта паралельна карысталася ўсё XIX стагодзьдзе: «Літва і Русь» — у дачыненьні ўсяго [[Заходні край|Заходняга краю]]; «Літва» — у дачыненьні ўсіх паўночна-заходніх губэрняў (былых зямель ВКЛ); паралельна «Літва» (у вузкім сэнсе) — у дачынеьні Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрняў; «Русь» — у дачыненьні Віцебскай, Магілёўскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губэрняў; «Беларусь» — у дачыненьні Віцебскай і Магілёўскай губэрняў (часам да Менскай); «Валынь», «Падолія» і «Ўкраіна» (альбо цалкам «Русь» (у вузкім сэнсе)) — у дачыненьні адпаведна Валынскай, Падольскай і Кіеўскай губэрняў{{Заўвага|У 1905 годзе краёўцы лібэральна-кансэрватыўнага кірунку нават спрабавалі стварыць [[Краёвая партыя Літвы і Беларусі|Краёвую партыю Літвы і Русі]].}}. Так, у 1905 годзе ў першым нумары газэты «[[Kurier Litewski (1905)|Kurier Litewski]]», якая стала адной з галоўных трыбунаў «краёвасьці», у артыкуле «Індустрыялізацыя Літвы» адзначалася: ''«Літва (ва ўрадавай тэрміналёгіі Паўночна-Заходні край) ахоплівае [[Віленскае генэрал-губэрнатарства]], г.зн. [[Віленская губэрня|Віленскую]], [[Ковенская губэрня|Ковенскую]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую губэрні]], а таксама [[Менская губэрня|Менскую]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую]] і [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрні]]. Вялікі гэта шмат зямлі: на захадзе гранічыць з Каралеўствам Польскім, [[Курляндзкая губэрня|Курляндзкай]] і [[Ліфляндзкая губэрня|Ліфляндзкай губэрнямі]]; на поўначы з [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай губэрняй]], на ўсходзе з [[Смаленская губэрня|Смаленскай]], [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай]] і [[Кіеўская губэрня|Кіеўскай губэрнямі]], на поўдні з [[Валынская губэрня|Валынскай губэрняй]]. Агульна займае прастору каля 260 490 квадратных вёрстаў, ці палову тэрыторыі [[Францыя|Францыі]], і трошкі менш за палову [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. Насельніцтва краю складае каля 12 000 000. Хоць літоўскія губэрні належаць да розных адміністрацыйных адзінак, аднак гэта з эканамічнага пункту гледжаньня складае адну цэласьць. <…> Увогуле ўсе літоўскія губэрні ў эканамічным пляне вельмі недаразьвітыя»''<ref>''Ostroróg-Sadowski, J.'' [[:c:Файл:Hipolit Korwin-Milewski artykul - Kuryer Litewski 1905 nr 1 s 2.jpg|Uprzemysłowienie Litwy]] / J. Ostroróg-Sadowski // Kuryer Litewski. — 1905. — № 1. — С. 2.</ref>. Аднак адразу ж газэта «Kurier Litewski» пачала паралельна ўжываць і афіцыйную ўрадавую геаграфічную і этнанімічную тэрміналёгію для паўночна-заходніх губэрняў: выдавецтва газэты друкавала ў 1905—1909 гадох кнігу-даведнік Напалеона Роўбы «Przewodnik po Litwie i Białejrusi» («Праваднік па Літве і Беларусі»), якая давала кароткія гістарычныя і геаграфічныя зьвесткі аб населеных пунктах і дзе «Літвой» называліся [[Ковенская губэрня|Ковенская]], [[Віленская губэрня|Віленская]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская губэрні]], «Беларусьсю» — [[Менская губэрня|Менская]], [[Віцебская губэрня|Віцебская]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўская]], і зазначалася, што Вільня ''«ёсьць несумненна асяродкам, дзе зьядноўваюцца ўсе ніці жыцьця Літвы і Беларусі»''<ref>''Rouba, N.'' Przewodnik po Litwe i Białejrusi… С. 3.</ref>. У газэтных артыкулах «краёўцаў» тэрмін «беларусы» адносіўся да беларускамоўнага, а «літоўцы» — да летувіскамоўнага ([[балты]]йскага) насельніцтва. Пазьней, напрыклад, Эдвард Вайніловіч у сваіх мэмуарах, апісваючы падзеі ў Паўночна-Заходнім краі ў 1914—1918 гадох, ужо акрэсьлівае тэрыторыю «Беларусі», зыходзячы з моўнага крытэру, такім абшарам: частка Віленскай губэрні, большая частка Гарадзенскай і цалкам Менская, Віцебская і Магілёўская губэрні<ref>''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 201.</ref>.

Укладваньне ў тэрмін «беларусы», якім стала пачалі называць большасьць славянамоўнага сялянскага насельніцтва краю, значэньня часткі (галіны) «адзінага рускага народу» было непрымальным для самаідэнтыфікацыі значнай часткі (асабліва матэрыяльна незалежнай) мясцовай шляхты, бо было б прызнаньнем этнічнай асыміляцыі (абрусеньня) і адрачэньня ад уласнай гісторыі і традыцыяў{{Заўвага|Беларускі нацыянальна-дэмакратычны рух канца XIX — пачатку XX ст. быў прадстаўлены прыхільнікамі з самых розных станаў (дваранаў, сьвятароў, мяшчанаў і сялянаў), дзе пераважалі прадстаўнікі той сялянскай інтэлігенцыі расейскай асьветы, якая выходзіла зь вёскі і, канчаючы настаўніцкія і духоўныя сэмінарыі, не далучалася да «заходнерусістаў», а таксама прадстаўнікі інтэлігенцыі мясцовай «польскай» (каталіцкай і польскамоўнай) культуры, якія паходзілі з дробнай засьцянковай шляхты. І менавіта апошняя катэгорыя (малазаможнае дваранства польскай культуры) была самай шматлікай і вызначальнай у той пэрыяд у сацыяльным руху, які надумаў узьняць і прапагандаваць мясцовую беларускамоўную культуру. Гл.: ''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 311—312.}}. А замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміну «литовцы» («литвины») толькі за [[балтыйскія мовы|балтамоўным]] насельніцтвам прывяло да таго, што мясцовае дваранства, якое не згадзілася аднесьці сябе да [[балты|балтаў]], для вонкавых дачыненьняў з афіцыйнай уладай і расейскім дваранствам пачало карыстацца толькі тэрмінам «палякі», хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з «караняжамі» (г.зн. з [[палякі|палякамі]] з [[Варшаўскае генэрал-губэрнатарства|уласна польскіх губэрняў]] Расейскай імпэрыі — губэрняў былога [[Царства Польскае|Царства Польскага]]) яшчэ выкарыстоўвалі паралельна і тэрмін «літоўцы» («ліцьвіны»){{Заўвага|Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]] графіня [[Марыя Чапская]] (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 г., Парыж) напісала пра палеміку паміж польскамоўным пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фларыянам Чарнышэвічам||pl|Florian Czarnyszewicz}} (1895—1964) і беларускамоўным пісьменьнікам [[Кастусь Акула|Кастусём Акулам]] (1925—2008), калі апошні, жадаючы польска-беларускага паразуменьня, усё ж папракаў Чарнышэвіча ў фальшаваньні гісторыі Беларусі і казаў, што землеўласьнікі-«палякі» і безьзямельная шляхта гэта чарвякі, якія крывавілі цела яго айчыны і сялянаў-«беларусаў». У эсэ графіня патлумачыла, якія адносіны былі ў карэннага дваранства да сялянаў і чаму «польскія» дваране не прымалі слова «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў Фларыяна Чарнышэвіча, напісаных па-беларуску да Кастуся Акулы і перасланых копіяй пазьней Марыі Чапскай: «''Сяляне станавіліся шляхтай, а шляхта выгасала, пераходзячы ў становішча сялянаў. <…> Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы «бела-» ці «чарнарусаў» не прымалі, бо «рускі» для іх азначаў тры чацьвертых маскаля. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне «[[ліцьвіны|літоўца]]» (у значэньні міцкевічаўскім) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі''». (Гл.: ''Czapska, M.'' Florian Czarnyszewicz … С. 166—167.). Фларыян Чарнышэвіч, хоць і не належаў да ідэолягаў «краёвасьці», выказваў тыповыя для краёўцаў думкі.}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» (г.зн. толькі балтамоўнае насельніцтва){{Заўвага|[[летувісы|Летувіскі]] (балтамоўны) нацыянальна-дэмакратычны рух быў прадстаўлены ў абсалютнай большасьці сялянамі або інтэлігенцыяй і сьвятарствам сялянскага паходжаньня, якія нарадзіліся ў Ковенскай губэрні (жамойцкі біскуп [[Антанас Баранаўскас]] (1835—1902), ксёндз [[Ёнас Майроніс]] (1862—1932), ксёндз [[Ёнас Басанавічус]], [[Пятрас Краўчунас]], [[Ёнас Вілейшыс]], [[Пятрас Вілейшыс]], [[Вацловас Біржышка]], [[Пэліксас Бугайлішкіс]], [[Андрус Булёта]], [[Юргіс Шайліс]], [[Казімэрас Сьцяпонас Шайліс]] ды інш.). Напярэдадні 1917 году ў ім было два кірункі — хрысьціянска-дэмакратычны, клерыкальны (імкненьне да пабудовы каталіцкай і кансэрватыўнай дзяржавы, дзе дамінуючае становішча будзе займаць клір) і нацыяналістычны (нацыяналізм і дэмакратызм ва ўсіх галінах жыцьця, найбольш папулярны сярод сялянства). Гл.: ''Смалянчук, А.Ф.'' Паміж краёвасьцю... С. 337.}} прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня ў асяродзьдзі мясцовай (каталіцкай і польскамоўнай) шляхты (асабліва ў этнакантактнай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], прымежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміну «младалітоўцы» для абазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а для ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» (''starolitwini''), «гістарычныя літоўцы» (''litwini historyczni''), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «літоўцы» (''litwini''), які выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»)<ref>Гл.: ''Buchowski, K.'' Litwomani … С. 26</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис… С. 15.</ref>{{Заўвага|Ананімны аўтар (відавочна, маянтковец) пад крыптонімам «Старалітовец» (''Starolitwin'') у газэце «Kurier Litewski» (№ 146, 1906 г.) разьмясьціў артыкул «Мы і літоўцы», дзе спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітовец» і нават прапаноўваў стварыць «Старалітоўскую партыю», якая б адлюстроўвала інтарэсы карэнных дваранаў; а балтамоўнае сялянства, якое пачало (на думку аўтара, з падачы і падтрымкі расейскага ўраду) карыстацца назвай «літоўцы», прапаноўваў называць «младалітоўцамі». Яшчэ ў 1934 г. [[Раман Скірмунт]] у артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» у газэце [[Słowo (1922)|«Słowo»]] (№127, 1934 г.) аб [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыі Скірмунт]] і Юзэфе Куржанеўскай напісаў, што захапленьні Канстанцыяй Скірмунт [[літваманы|«літваманіяй»]] нz ўлічвалі тое, што «младалітоўцамі» паняцьце «Літва» было звужанае толькі да свайго этнаграфічнага, балтамоўнага арэалу (Ковеншчыны, то бок сучаснага тэрміну ''Летува'' клясычнае нормы), які сягаў межамі толькі да [[Вільня|Вільні]] (няўлучна). Гл.: ''Skirmuntt, R.'' [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Slowo_-_1934,_nr_127_Roman_Skirmunt_-_Panie_z_muru_-_p_3.jpg Panie z Muru (III)] / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.}}. Хоць хутка і яны пачалі менаваць сябе толькі як «палякі»<ref>Гл. напрыклад: ''Туронак, Ю.'' Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі / Ю. Туронак. — Мінск : Медисонт, 2006. — С. 18.</ref>.

=== Змаганьне «краёўцаў» за адзінства краю ===
{{Асноўны артыкул|Першая сусьветная вайна на Беларусі}}

У 1915 годзе, з прыходам у [[Вільня|Вільню]] нямецкіх войск падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]], ідэя «краёўцаў» пра непадзельнасьце і цэласнасьце літоўска-беларускіх губэрняў (Паўночна-Заходняга краю — былых зямель Вялікага Княства Літоўскага) увасобілася ў стварэньні Рады [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|Канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] — блёку лідэраў мясцовых беларускіх, летувіскіх, жыдоўскіх і польскіх этнапалітычных і этнакультурных рухаў, якія адносіліся да лібэральна-дэмакратычнага кірунку [[краёўцы|«краёвасьці»]]. Ініцыятыва яе стварэньня належала беларускім краёўцам-дэмакратам. Праграмныя дакумэнты Канфэдэрацыі ВКЛ, якія пашыраліся на чатырох мовах (беларускай, летувіскай, польскай і ідыш), пастулявалі неабходнасьць вылучэньня акупаваных немцамі паўночна-заходніх губэрняў з-пад юрысдыкцыі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і ўтварэньня на гэтай тэрыторыі «незалежнай дзяржаўнай адзінкі» з [[сойм]]ам (парлямэнтам) у Вільні, сфармаваным шляхам агульных, роўных, прамых выбараў пры тайным галасаваньні. Нямецкія ўлады не праявілі зацікаўленасьці ў адраджэньні [[ВКЛ]]{{Заўвага|Праявілася і катэгарычная нязгода дзеячаў летувіскага (балтамоўнага) руху, якія мелі ўласную думку пра аўтаномію (ці самастойнасьць) «Літвы» з сталіцай у Вільні, пра што яны надумалі яшчэ ў 1905 годзе на сваім [[Вялікі віленскі сойм (1905)|Вялікім віленскім сойме]]. Гл.: ''Смалянчук, А.Ф.'' Паміж краёвасцю... С. 336.}}.

Па тым, як у пачатку лістапада 1918 году нямецкія войскі пакінулі тэрыторыю [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]] паводле пастановаў [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]], лідэры карэннага дваранства Менскай губэрні (галоўным чынам, сябры [[Менскае таварыства сельскай гаспадаркі|Менскага таварыства сельскай гаспадаркі]] — прыхільнікі лібэральна-кансэрватыўнага кірунку [[краёўцы|«краёвасьці»]]) былі супраць падзелу Беларусі на часткі, выступілі з ініцыятывай стварэньня пад нямецкім куратарствам Вялікага Княства Літоўска-Беларускага (з паўночна-заходніх губэрняў) і папрасілі нямецкага генэрала [[Эрык фон Фалькенгайн|Эрыка фон Фалькенгайна]] (1861—1922) паведаміць пра гэтае імкненьне нямецкаму імпэратару [[Вільгельм II|Вільгельму II]]. Прыкметна, што менскія дваране прапаноўвалі даць назву новай дзяржаве не «Вялікае Княства Літоўскае» (альбо «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае»), а «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае», што сьведчыла пра прыманьне імі новага значэньня геаграфічнай і этнанімічнай тэрміналёгіі. Генэрал фон Фалькенгайн адказаў дэлегацыі менскіх дваранаў, якіх узначаліў граф [[Ежы Чапскі]] (1861—1930), што мусіць строга выконваць пастановы Берасьцейскага міру, але перадасьць прапанову ў Галоўную імпэратарскую стаўку; падобныя ідэі пэўны час падтрымлівала інтэлігенцыя з прадстаўнікоў беларускага нацыянальнага руху. Аднак разам зь імі пазьней паўстала ў існасьці канкурэнтная ідэя Беларускае Народнае Рэспублікі (нацыянальнае дзяржавы беларусаў), а немцы ў лютым 1919 году хутка пакінулі ўсю тэрыторыю Беларусі, а на зьмену ім прышлі войскі [[бальшавікі|бальшавікоў]]<ref>''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 209.</ref>.
<gallery perrow=5>
Файл:Czasopis - Litwa i Rus - rok 1 - grudzien 1912 - T 4 - z 3.jpg|Вокладка часопіса «Litwa i Ruś» (Вільня), 1911 г. 
Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|Артыкул «Мы і літоўцы» ананімнага аўтара пад крыптонімам «Старалітовец» (''Starolitwin'') у газэце [[Kurier Litewski (1905)|«Kurier Litewski»]] (№ 146, 1906 г.)
</gallery>

== Дадатковыя зьвесткі ==
* Пад рэдакцыяй [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]] ў 1888—1889 гадох выходзіў даведнік «Северо-Западный календарь» (1888—1893), які быў штогадовым дадаткам да прыватнай лібэральнай газэты «[[Менскі лісток (1886)|Минский листок]]» і дзе частка матэрыялу друкавалася на [[беларуская мова|беларускай мове]]<ref>Гл.: ''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі… С. 119.; Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 283.</ref>. Гэты каляндар і даведнік па шасьці літоўска-беларускіх губэрнях складаў пэўную канкурэнцыю даведніку «Виленский Календарь» і іншым расейска- і польскамоўным даведнікам, а рэдактар Доўнар-Запольскі друкаваў свае ўласныя артыкулы з гісторыі, этнаграфіі, статыстыкі краю. Мітрафан Доўнар-Запольскі таксама напісаў шэраг гістарычных і этнаграфічных прац, дзе ўжываў (з цэнзурных прычынаў) тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «заходне-рускі»: «Статистические очерки Северо-Западного края» (1888), «Чародейство в Северо-Западном крае в XVII—XVIII вв.» (1890), «Западнорусская семейная община в XV веке» (1897), «Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI веке» (1905).
* У [[Менск]]у штодзённа з 1 (14) лістапада 1902 да 8 (21) сьнежня 1905 году выдавалася газэта [[Северо-Западный край (газэта)|«Северо-Западный край»]] (якая ў 1886—1902 гадох мела назву [[Менскі лісток (1886)|«Минский листок»]] і дзе працавалі аматары беларускай культуры і гісторыі — Мітрафан Доўнар-Запольскі, [[Янка Лучына]] ды інш.). У 1905 годзе яна стала [[сацыял-дэмакратыя|сацыял-дэмакратычнага]] ([[марксізм|марксісцкага]]) кірунку — надрукавала праграму [[II зьезд РСДРП|II зьезду]] [[РСДРП]], артыкул [[Уладзімер Ленін|Уладзімера Леніна]], памфлет [[Максім Горкі|Максіма Горкага]] ды інш. А 15 траўня 1905 году ў газэце быў надрукаваны верш [[Янка Купала|Янкі Купалы]] «Мужык» — першы [[беларуская мова|беларускамоўны]] дэбют паэта ў друку [http://feb-web.ru/feb/periodic/pp0-abc/pp2/pp2-0481.htm].
<gallery perrow=5>
Severo-Zapadnyj kalendar - 1893 AD.jpg|Вокладка даведніка «Северо-Западный календарь», 1893 г.
Mitrafan Dounar-Zapolski - Ocherki po organizacii zapadno-ruskogo krestianstva v XVI veke - 1907 AD.JPG|вокладка кнігі [[Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]] «Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI веке» (1907 г.) 
Petrov - Belorussia i Litva - Istoricheskie sudby Severo-Zapadnogo kraja - 1890.jpg|Вокладка кнігі М.І. Пятрова «Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края» ([[Санкт-Пецярбург]], 1890 г.)
Миловидов - Освобождение крестьян СЗК - 1901.jpg|Вокладка кнігі А.І. Мілавідава «Освобождение крестьян Северо-Западного края и поземельное устройство их при графе М.Н. Муравьеве» ([[Вільня]], 1901 г.)
</gallery>

== Глядзіце таксама ==
* [[Летувізацыя]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|3}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|3}}

== Літаратура ==
* ''[[Яўген Анішчанка|Анішчанка, Я.]]'' Інкарпарацыя: Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай / Я. Анішчанка. — {{Менск (Мінск)}}: Хурсік, 2003. — 470 с.
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}}
* ''[[Алесь Белы|Белы, А.]]'' Белая Русь / А. Белы // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} — С. 306—308.
* ''[[Алесь Белы|Белы, А.]]'' [https://web.archive.org/web/20150926144546/http://pdf.kamunikat.org/3662-1.pdf Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы] / А. Белы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с — {{ISBN|985-6599-12-1}}
* ''Ганчарук, І.'' Палітыка царызму ў адносінах да каталіцкай царквы (1772—1830) / І. Ганчарук // [[Беларускі гістарычны часопіс]]. — 2002. — № 1. — С. 39—46.
* Гісторыя Беларусі. Курс лекцый : у 2 ч. / П. Брыгадзін, У. Ладысеў, П. Зялінскі [і інш.]. — Ч. 2 : XIX—XX стагоддзі. — {{Менск (Мінск)}}: РІВШ БДУ, 2002. — 656 с.
* Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я. Новік, [[Генадзь Сямёнавіч Марцуль|Г. Марцуль]], І. Качалаў і інш.; Пад рэд. Я. Новіка, Г. Марцуля. — Ч. 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г. — {{Менск (Мн.)}}: Выш. шк., 2003. — 416 с.
* Гісторыя Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Т. 4: Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец XVIII—пачатак XX ст.) / М. Біч [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Экаперспектыва, 2005. — 519 с.
* ''Казлоў, Л.'' Беларусь на сямі рубяжах / Л. Казлоў, А. Цітоў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 1993. — 71 с.
* Канфесіі на Беларусі (к. XVIII—XX ст.) / В. Грыгор’ева [і інш.]; навук. рэд. У. Навіцкі. — {{Менск (Мінск)}}: Экаперспектыва, 1998. — 340 с.
* [[Алег Латышонак|''Латышонак, А.'']] Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст. / А. Латышонак, Я. Мірановіч. — Вільня — Беласток: Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — 368 с.
* [[Антон Луцкевіч|''Луцкевіч, А.'']] [http://kamunikat.org/download.php?item=10103-1.pdf&pubref=10103 Выбраныя творы: праблемы культуры, літаратуры і мастацтва] / Антон Луцкевіч; уклад., прадм. , камэнт., індэкс імёнаў, пер. з пол. і ням. А. Сідарэвіча. — {{Менск (Мінск)}}: Кнігазбор, 2006. — 460 с.
* ''Насытка, Я.'' «Тыя ж беларусы…»: Этнічныя межы беларусаў у XIX — пачатку XX ст. / Я. Насытка // Беларуская мінуўшчына. — 1994. — № 4. — С. 11—15.
* Паўночна-заходні край // {{Літаратура/БелСЭ|8}} — С. 339.
* ''Сакалова, М.'' Паўночна-Заходні край / М. Сакалова // {{Літаратура/ЭГБ|5}} — С. 441.
* [[Аляксандр Смалянчук|''Смалянчук, А.'']] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Смалянчук. — СПб.: Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
* [[Сяргей Токць|''Токць, С.'']] [https://web.archive.org/web/20160305191643/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/24/04.htm Беларуская ідэнтычнасць у ХІХ ст.] // Białoruskie Zeszyty Historyczne. № 24, 2005. [http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=2202]
* ''[[Юры Туронак|Туронак, Ю.]]'' [https://web.archive.org/web/20140815024349/http://pdf.kamunikat.org/1771-1.pdf Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі] / Ю. Туронак. — {{Менск (Мінск)}}: Медисонт, 2006. — 180 с.
* [[Аляксандар Цьвікевіч|''Цьвікевіч, А.'']] «Западно-руссизм»: Нарысы з гісторыі грамадскай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. / А. Цьвікевіч. — 2-е выд. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1993. — 352 с.
* [[Захар Шыбека|''Шыбека, З.'']] Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с.
* Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя / В. К. Бандарчык [і інш]. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1985. — 215 с.
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* ''Buchowski, K.'' [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku] / K. Buchowski. — Białystok : Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
* [[Марыя Чапская|''Czapska, M.'']] Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice / M. Czapska. — Warszawa : Więź, 2006. — S. 164—171.
* [[Якуб Гейштар|''Gieysztor, J.'']] Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857—1865 : w 2 t. / J. Gieysztor; przedmowa i przypisy prof. T. Korzona. — Wilno : Nakładem Tow. Udz. «Kurjer Litewski», 1913. — T. 1. — 422 s.
* [[Раман Юркоўскі|''Jurkowski, R.'']] Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906—1913 / R. Jurkowski. — Olsztyn: WUWM Olsztyn, 2009. — 550 s.
* [[Ігнат Лахніцкі|''Lachnicki, I.E.'']] [http://www.polona.pl/dlibra/doccontent?id=5954&from=FBC Statystyka gubernii Litewsko-Grodzienskiey]{{Недаступная спасылка|date=April 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} / I.E. Lachnicki. — Wilno : Druk. Józefa Zawadzkiego, 1817. — 88 s.
* [[Уладзіслаў Адамавіч Міцкевіч|''Mickiewicz, W.'']] Pamiętniki : w 3 t. / W. Mickiewicz. — Warszawa—Kraków—Lublin—Łódź—Paryż—Poznań—Wilno—Zakopane : Gebethner i Wolf, 1927. — T. 2 : 1862—1870. — 441 s.
* [[Міхал Клеафас Агінскі|''Ogiński, M.K.'']] Pamiętniki Ogińskiego o Polsce i polakach od roku 1788 aż do konca roku 1815 : w 4 t. / M.K. Ogiński; z języka francuzkiego. — Poznań : Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, 1871. — T. 3. — 218 s.
* ''Rodkiewicz, W.'' Russian Nationality Policy in the Western Provinces of the Empire (1863—1905) / W. Rodkiewicz. — Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998. — 257 s.
* [[Напалеон Роўба|''Rouba, N.'']] [https://web.archive.org/web/20140603144045/http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/rouba/Rouba_N._Przewodnik_po_Litwe_i_Bia%C5%82ejrusi.html Przewodnik po Litwie i Białejrusi] / N. Rouba. — Wilno : Wydawnictwo «Kurjera Litewkiego», 1908. — 2-e wyd. — 215 s. [http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=14001&from=publication&]
* [[Раман Аляксандравіч Скірмунт|''Skirmuntt, R.'']] [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Slowo_-_1934,_nr_127_Roman_Skirmunt_-_Panie_z_muru_-_p_3.jpg Panie z Muru (III)] / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.
* [[Дарус Сталюнас|''Staliunas, D.'']] Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863 / D. Staliunas. — Amsterdam—New York : Rodopi, 2007. — 465 s.
* [[Дарыюш Шпопэр|''Szpoper, D.'']] Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s.
* ''Weeks, T.R.'' Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863—1914 / T.R. Weeks. — DeKalb: Northern Illinois University Press, 1996.
* [[Эдвард Вайніловіч|''Woyniłłowicz, E.'']] Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s.
* [[Марыян Зьдзяхоўскі|''Zdziechowski, M.'']] Idea polska na kresach / M. Zdziechowski // Widmo przyszłości : szkice historyczno-publicystyczne / M. Zdziechowski. — Wilno : Grafika, 1939. — S. 1—17.
* Акты Виленской археографической комиссии (Акты издаваемые комиссиею, Высочайше учрежденною для разбора древних актов в Вильне). — Вильна: Тип. А. Г. Киркора, 1865. — [http://www.runivers.ru/lib/book3036/9545/ Т. I. Акты Гродненского земского суда]. — 377 с.
* ''Арсеньев, К.'' Статистические очерки России / К. Арсеньев. — Санкт-Петербург : Тип. Импер. академии наук, 1848. — 503 с.
* Белоруссия // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — СПб : Тип. В. Безобразова, 1863. — Т. I. — С. 371.
* Белоруссия // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1891. — Т. V. — С.231. [http://www.runivers.ru/lib/book3182/10140/]
* Белоруссы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1891. — Т. V. — С. 232—234. [http://www.runivers.ru/lib/book3182/10140/]
* ''Большакова, О. В.'' Российская империя: система управления. Современная зарубежная историография: аналитический обзор / О. В. Большакова ; Центр социал. науч.-информ. исслед. Отд. отеч. и зарубеж. истории; Отв. ред. В. М. Шевырин. — М., 2003. — 92 с.
* ''[[Пётар Брыгадзін|Бригадин, П. И.]]'' Минские губернаторы: история власти / П. И. Бригадин, А. М. Лукашевич. — Минск : БГУ, 2009. — 351 с (фрагмэнт кнігі гл. тут [https://web.archive.org/web/20131001215756/http://www.simst.bsu.by/main/guide/brigadin/7.pdf])
* ''[[Фадзей Булгарын|Булгарин, Ф.]]'' Путевые заметки на поездке из Дерпта в Белоруссию и обратно, весной 1835 года // Выбранае / Ф. Булгарын; уклад., прадм., камент. А. Фядуты. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 2003. — С. 173—223.
* [[Міхаіл Далбілаў|''Долбилов, М. Д.'']] Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II / М. Д. Долбилов. — М. : Новое литературное обозрение, 2010. — 1000 с.
* Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье / под общ. ред. П. П. Семенова. — репринт. воспр. изд. 1882 г. — Минск : БелЭн, 1993. — 550 с.
* ''Зайончковский, П. А.'' Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. / П. А. Зайончковский. — М. : Мысль, 1978. — 288 с.
* Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
* Западный край // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1894. — Т. XII. — С. 247.
* Западный край // Большая энциклопедия: Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания; под ред. С. Н. Южакова. — СПб : Тип. Тов-ва «Просвещение», 1902. — Т. 9. — С. 507.
* История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
* ''Каппелер, А.'' Россия — многонациональная империя: Возникновение. История. Распад / А. Каппелер; пер. с нем. С. Червонная. — М. : Традиция, 2000. — 344 с — {{ISBN|5-89493-009-Х}}
* [[Аляксандар Кісялёў|''Киселев, А. А.'']] Система управления и чиновничество белорусских губерний в конце XVIII — первой половине XIX в. / А. А. Киселев. — Минск : ВА РБ, 2007. — 172 с.
* ''Корнилов, И.'' Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в муравьевскую эпоху / И. Корнилов. — Санкт-Петербург : Тип. А. Лопухина, 1901. — 420 с.
* ''[[Міхаіл Каяловіч|Коялович, М. О.]]'' Чтения по истории Западной России / М. О. Коялович. — СПб, 1884. — 341 с.
* ''Лебедкин, М.'' [http://books.google.ru/books?id=yZcZAAAAYAAJ&pg=RA2-PA9&dq=%22%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%22&hl=ru&sa=X&ei=hL_dUKWoGMSg4gSU6ICgBw&ved=0CEMQ6AEwAw#v=onepage&q=%22%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%22&f=false О племенном составе народонаселения Западного края Российской империи // Вестник Юго-Западной и Западной России. Историко-литературный журнал. Октябрь. Том II. Киев, 1862]
* ''Липранди, А. П.'' [http://dlib.rsl.ru/01003548360?get=pdf «Отторженная возвратих»: Падение Польши и воссоединение Западно-Русского края] / А. П. Липранди (А. Волынец). — СПб : Калашниковск. тип. А. Л. Трунова, 1893. — 80 с.
* ''Литвинов, М. М.'' [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003545042?get=pdf Литовская область, Полесье и страна к югу от Полесья : Записки офицеров старш. курса Николаев. акад. Ген. штаба, сост. по лекциям адъюнкт-проф. М. Литвинова в 1883—83 г.] / М. М. Литвинов. — СПб : Общественная польза, 1883. — 16 с.
* Литовское племя // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — СПб : Тип. В. Безобразова, 1867. — Т. III. — С. 62—64.
* ''Луговцова, С. Л.'' Политика российского самодержавия по отношению к дворянству Белоруссии в конце XVIII — первой половине XIX вв. / С. Л. Луговцова. — Минск : БГПУ, 1997. — 79 с.
* ''Лысенко, Л. М.'' Губернаторы и генерал-губернаторы Российской империи (XVIII — начало XX века) / Л. М. Лысенко. — М. : МПГУ, 2001. — 2-е изд. — 358 с.
* Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния / сост. А. Корева. — Санкт-Петербург: Тип. И. Огризко, 1861. — 804 с.
* Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Минская губерния / сост. И. Зеленский. — Санкт-Петербург : Воен. тип., 1864. — Ч. 1. — 672 с.
* [[Аляксей Мілер|''Миллер, А.'']] [https://web.archive.org/web/20160305011318/http://uchebilka.ru/literatura/12119/index.html?page=2%e2%80%8e Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и сравнительно-исторического контекста] // uchebilka.ru [Электронны рэсурс]
* Народы России. Белорусы и поляки / Издание «Досуг и дело». — СПб : Общественная польза, 1878. — 68 с.
* Обозрение исторических сведений о составлении свода местных законов западных губерний. — Санкт-Петербург, 1837. — 96 с.
* ''Петров, Н. И.'' Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края / Н. И. Петров. — СПб. : Тип. Тов. «Общественная польза», 1890. — 585 с [http://www.runivers.ru/lib/book4334/52989/]
* Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг.: материалы и документы / гл. ред. : С. Кеневич. — М. : Наука, 1964. — 707 с.
* ''Реклю, Э.'' [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01004461306?get=pdf Россия европейская и азиатская] : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — СПб. : А. Ильин, 1883. — 700 с.
* ''[[Сусана Самбук|Самбук, С. М.]]'' Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века / Ред. В. П. Панютич. — Минск : Наука и техника, 1980. — 224 с.
* Сборник императорского русского исторического общества. — Т. 23: Письма Императрицы Екатерины II к Гримму (1774—1796) / изданные с пояснительными примечаниями Я. Грота. — СПб. : Тип. Императорской Академии Наук, 1878. — 734 с.
* ''Сементовский, А.'' Этнографический обзор Витебской губернии / А. Сементовский. — Санкт-Петербург : Тип. Н. Хана. — 1872. — 69 с.
* [[Дарус Сталюнас|''Сталюнас, Д.'']] Границы в пограничье: белорусы и этнолингвистическая политка Российской империи на Западных окраинах в период Великих Реформ / Д. Сталюнас // Ab Imperio. 2003 — № 1. — С. 261—292.
* ''Столпянский, Н. П.'' Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, геогностическом, статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях : (С карт. девяти губерний края) / Н. П. Столпянский. — СПб : тип. Гогенфельдена и К°, 1866. — 200 с.
* [[Мікалай Устралаў|''Устрялов, Н. Г.'']] [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003570717?get=pdf Исследование вопроса, какое место в русской истории должно занимать Великое княжество Литовское?] / Н. Г. Устрялов. — Санкт-Петербург : тип. Экспедиции заготовления гос. бумаг, 1839. — 42 с.
* [[Мікалай Устралаў|''Устрялов, Н.'']] Русская история: в 2 ч. / Н. Устрялов. — Изд. 5-е. — Санкт-Петербург : тип. Апполона Фридрихсона, 1855. — Ч. 2. Новая история. — 600 с.
* [[Павал Ёзэф Шафарык|''Шафарик, П. И.'']] [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003560707?get=pdf Славянское народописание] / П. И. Шафарик; пер. с чешского И.Бодянского. — М. : Университетская типография, 1843. — 182 с.
* ''Ширяев, Е. Е.'' Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах / Е. Е. Ширяев. — Минск : Навука і тэхніка, 1991. — 119 с.
* [[Родрыг Эркерт|''Эркерт, Р. Ф.'']] [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003543776?get=pdf Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом)] / [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта. — Санкт-Петербург : тип. Дома призрения малолет. бедных, 1864. — 72 с.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.runivers.ru/lib/book3130/ Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Первое], Руниверс
* [http://www.runivers.ru/lib/book3136/ Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Второе], Руниверс
* [http://www.runivers.ru/lib/book3139/ Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Третье], Руниверс
* [[Дарус Сталюнас|''Сталюнас, Д.'']] [https://web.archive.org/web/20150924092948/http://www.russianresources.lt/archive/Mater/staliunas.html Этнополитическая ситуация Северо-Западного края в оценке М. Н. Муравьева (1863—1865)]
* [[Аляксандр Аляксандравіч Кісялёў|''Киселев, А. А.'']] [http://zapadrus.su/2012-04-11-14-59-43/2013/-1863-/246-2013-01-19-133149.html Конфессиональные аспекты кадровой политики российских властей в полицейских учреждениях МВД белорусских губерний во второй половине XIX — начале XX вв.], Западнорус [Электронны рэсурс]

=== Мапы літоўска-беларускіх губэрняў Расейскай імпэрыі ===
* [http://www.vln.by/sites/default/files/map6.jpg Полацкая і Магілёўская губэрні 1778—1796], сайт гісторыка [[Вячаслаў Насевіч|Вячаслава Насевіча]]
* [http://www.vln.by/sites/default/files/map3.jpg Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі ў 1793—1796 гг.], сайт гісторыка Вячаслава Насевіча
* [http://www.vln.by/sites/default/files/map5.jpg Беларусь у другой палове XIX — пачатку XX в.], сайт гісторыка Вячаслава Насевіча
* [http://www.runivers.ru/lib/book3295/16672/ Российский атлас, из сорока четырех карт состоящий и на сорок два наместничества Империю разделяющий, 1792 год], Руниверс
* [http://www.runivers.ru/lib/book7629/406248/ Карманный почтовый атлас всей Российской Империи разделенной на Губернии с показанием главных почтовых дорог, 1808 год], Руниверс
* [http://www.runivers.ru/lib/book3293/16652/ Атлас Исторический, Хронологический и Географический Российского государства, составленный на основании истории Карамзина Иваном Ахматовым, 1831 год], Руниверс
* [http://www.runivers.ru/lib/book4750/58819/ Атлас Российской Империи, содержащий в себе 51 губернию, 4 области, Царство Польское и Княжество Финляндское, 1835 год], Руниверс
* [http://www.runivers.ru/lib/book3296/16681/ Подробный атлас Российской Империи с планами главных городов, 1876 год], Руниверс
* [http://rodmurmana.narod.ru/Karty.htm Мапы губэрняў эўрапейскай часткі Расейскай імпэрыі, 1903 год]
* [http://www.runivers.ru/lib/book7761/450334/ Россия. Географическое описание Российское Империи по губерниям и областям с географическими картами, 1913 год], Руниверс
* [https://web.archive.org/web/20140307064333/http://starye-karty.litera-ru.ru/index.html#gub Картографическая энциклопедия: старые карты Российской империи], Литера. Ру

{{Беларусь у тэмах}}
{{Абраны артыкул}}

[[Катэгорыя:Паўночна-Заходні край| ]]