Прагляд крыніцы для Нямецка-савецкая вайна

{{Узброены канфлікт
|Назва                 = Нямецка-савецкая вайна
|Частка                = [[Другая сусьветная вайна]]
|Выява                 = 
|Подпіс да выявы       = 
|Дата                  = 22 чэрвеня 1941 — 9 траўня 1945
|Месца                 = Усходняя й [[Цэнтральная Эўропа]]
|Прычына               = адмова [[СССР]] саступіць Нямеччыне пралівы [[Басфор]] й [[Дарданэлы]] пры падзеле [[Турэччына|Турэччыны]]
|Вынік                 = капітуляцыя Нямеччыны
|Тэрытарыяльныя зьмены = СССР атрымаў поўнач [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]] ад Нямеччыны й [[Закарпацьце]] ад Вугоршчыны ды страціў [[Беластоцкая вобласьць|Беластоцкую вобласьць]] на карысьць Польшчы; [[Польская Народная Рэспубліка|аднова Польшчы]] зь землямі да [[Одра|Одры]] ад Нямеччыны; вяртаньне [[Першая Славацкая Рэспубліка|Славаччыны]] ў склад адноўленай [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]]; Румынія атрымала поўнач [[Сяміградзьдзе|Сяміградзьдзя]] ад Вугоршчыны; аднова [[Югаславія|Югаславіі]]
|Супернік1             = [[Трэці Райх|Нямецкі Райх]] і падкантрольныя яму дзяржавы; [[Краіны Восі]]
|Супернік2             = [[СССР]]
|Камандуючыя1          = [[Вільгельм Кейтэль]]
|Камандуючыя2          = [[Ёсіф Сталін]]
|Сілы1                 = 19 000 000
|Сілы2                 = 34 476 700
|Страты1               = 5 076 700 вайскоўцаў
|Страты2               = 8 668 400 жаўнераў
|Агульныя страты       = 20 616 600 цывільных
|Дадаткі               = 
}}
'''Няме́цка-саве́цкая вайна́'''<ref name="Зьвязда"/> (у савецкай [[Гістарыяграфія|гістарыяграфіі]] — ''Вялі́кая Айчы́нная вайна́'') — [[вайна]] [[Нацыянал-сацыялізм|нацысцкае]] [[Нямеччына|Нямеччыны]] й ейных эўрапейскіх саюзьнікаў — [[Вугоршчына|Вугоршчыны]], [[Каралеўства Італія|Італіі]], [[Румынія|Румыніі]], [[Славаччына|Славаччыны]], [[Фінляндыя|Фінляндыі]] й [[Харватыя|Харватыі]] — супраць [[СССР|Савецкага Саюзу]], якая скончылася перамогай апошняга й [[капітуляцыя]]мі альбо [[акупацыя]]й першых. Была найважнейшай часткай [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]{{Крыніца?}}. Працягвалася 1418 дзён і начэй з 22 чэрвеня 1941 да 9 траўня 1945 году.

Пры разглядзе ў якасьці асобнай вайны (а ня як эпізоду Другой сусьветнай вайны<ref name="Studzinskaja">[[Іна Студзінская|Студзінская І.]] [https://www.svaboda.org/a/29922035.html Топ-10 фальсыфікацыяў гісторыі вайны ў беларускіх падручніках і афіцыйных СМІ], [[Радыё Свабода]], 5 траўня 2019 г.</ref>) у яе выніку [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларусь]] стала адзінай афіцыйнай краінай-пераможцай, якая пры гэтым нароўні зь пераможаным [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]] і ягонымі хаўрусьнікамі страціла частку сваёй тэрыторыі — [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя беларускія землі]] [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]], а таксама частку гістарычных [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчыны]], [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]] й [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыны]]<ref>Жданко В., Трафімовіч А, Новік Ж., Васількоў З. [https://www.svaboda.org/a/30266747.html Горадня, Ліда і Ваўкавыск маглі адысьці да Польшчы ў 1945-м разам зь Беластокам], [[Радыё Свабода]], 13 лістапада 2019 г.</ref>.

== Перадумовы ==
[[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем [[Сталін]]а і [[нацызм|нацысцкай]] сымболікай, верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]]

Зь сярэдзіны 1930-х гадоў сьвет пачаў уцягвацца ў новую вайну. [[Грамадзянская вайна ў Гішпаніі]], агрэсія [[Італія|Італіі]] супраць [[Этыёпія|Этыёпіі]], [[Японія|Японіі]] супраць [[Кітай|Кітаю]], далучэньне да [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] [[Аўстрыя|Аўстрыі]], затым Мюнхэнская змова, у выніку якой [[Чэхаславаччына]] зьнікла з мапы Эўропы, — такія трагічныя вехі разьвязваньня другой сусьветнай вайны. Калі ў канцы 1938 г. нацысцкая Нямеччына пачала дыпляматычны наступ на [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчу]], стварыўшы данцыскую крызу і рыхтуючыся да вайны, урад СССР у сакавіку 1939 г. пачаў у Маскве перамовы з прадстаўнікамі ўрадаў Ангельшчыны і Францыі аб заключэньні дамовы аб узаемнай дапамозе. Дэлегацыя СССР прапанавала акрамя заключэньня пакту аб узаемнай дапамозе аказаць падтрымку ўсім усходнеэўрапейскім краінам, якія мяжуюць з СССР. Такі крок стаў бы эфэктыўным пачаткам працэсу стварэньня сыстэмы міжнароднай бясьпекі ў Эўропе і сьвеце. Польшча адмовілася ад такой прапановы. Падчас перамоваў ваенных місіяў СССР, Ангельшчыны і Францыі аб арганізацыі сумеснай абароны супраць агрэсіі ў Эўропе кіраўнік савецкай дэлегацыі [[Клімэнт Варашылаў|К. Варашылаў]] 14 жніўня 1939 г. пры заключэньні дамовы аб узаемнай дапамозе і ваеннай канвэнцыі паставіў умову: прапусьціць савецкія войскі праз польскую тэрыторыю, каб яны маглі непасрэдна сутыкнуцца з ворагам, калі ён нападзе на Польшчу, або праз румынскую, калі агрэсар нападзе на [[Румынія|Румынію]]. Гэта прапанова не была прынята. Міністар замежных справаў Польшчы заявіў, што яго ўрад такую дамову заключаць не зьбіраецца. Тым часам становішча паблізу мяжы СССР абвастрылася. 22 сакавіка 1939 г. гітлераўцы занялі [[Клайпедзкая вобласьць|Клайпедзкую вобласьць]]. [[Летува]] заключыла дамову зь Нямеччынай. Былі заключаны дамовы аб ненападзе Нямеччыны зь Летувой і [[Эстонія]]й. У летнія месяцы 1938 і 1939 гг. Чырвонай Арміі давялося адбіваць японскую агрэсію ля возера Хасан, ракі [[Халхін-Гол]]. У такіх абставінах [[Ёсіф Сталін]] і [[Вячаслаў Молатаў|В. Молатаў]] самастойна прынялі рашэньне аб заключэньні зь Нямеччынай дамовы аб ненападзе і спынілі перамовы з Ангельшчынай і Францыяй. 23 жніўня 1939 году ў Маскве В. Молатаў і Ё. Рыбэнтроп у прысутнасьці Ё. Сталіна падпісалі [[Пакт Молатава-Рыбэнтропа|акт аб ненападзе]] тэрмінам на 10 гадоў. Да яго быў прыкладзены сакрэтны пратакол, якім разьмяжоўваліся сфэры ўплыву Нямеччыны і СССР. Паводле тэксту пратакола Летува першапачаткова была ўключана ў сфэру ўплыву Нямеччыны, а [[Вільня]] аднесена да Летувы. [[Заходняя Беларусь]] і частка Польшчы на ўсход ад р. [[Нараў]], [[Вісла]], [[Сан]], а таксама Фінляндыя, Эстонія, Латвія і [[Бэсарабія]] ўвайшлі ў сфэру ўплыву СССР. Лёс Польшчы аўтары сакрэтнага пратакола дамовіліся вырашыць у парадку дружалюбнай двухбаковай згоды. Ад дэпутатаў Вярхоўнага Савету СССР гэты сакрэтны пратакол быў скрыты.

На другі дзень пасьля ратыфікацыі дамовы Вярхоўным Саветам СССР, 1 верасьня 1939 г., нямецкія войскі без абвяшчэньня вайны напалі на Польшчу. 3 верасьня Францыя і Ангельшчына аб’явілі вайну Нямеччыне. Пачалася [[Другая сусьветная вайна]]. Мужнае супраціўленьне польскай арміі ля Вестэрплятэ, Гдыні, Модліна, Варшавы не змагло процістаяць арміі гітлераўскага райху. Польскі ўрад і камандаваньне не змаглі арганізаваць эфэктыўную абарону і на трэці тыдзень пасьля пачатку вайны пакінулі краіну. Праз два тыдні нямецкія войскі акупавалі ўсю Польшчу, а 14 верасьня [[Берасьце]].

=== Далучэньне Заходняй Беларусі ===
[[Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|значак|Прывітальная арка ў [[Берасьце|Берасьці]] з нацысцкай і савецкай сымболікай]]

==== Дамова аб сяброўстве і межах ====
[[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка [[Сталін]]а [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]]

Дамова аб сяброўстве і межах паміж Нямеччынай і СССР была падпісана 28 верасьня 1939 г. Пакт аб ненападзе і дамова аб сяброўстве і межах паміж Нямеччынай і СССР, сакрэтныя пратаколы да іх падлягалі хуткай ратыфікацыі; абвяшчалі неабмежаваны нэўтралітэт у выпадку вайны з трэцяй дзяржавай; нэгатыўна паўплывалі на міжнародны рабочы рух; падзялілі Эўропу на сфэры ўплыву паміж Нямеччынай і СССР; «разьвязалі рукі» Нямеччыне для пачатку адкрытых ваенных дзеяньняў у Эўропе. 28 верасьня 1939 г. у Маскве была падпісана дамова паміж СССР і Нямеччынай аб сяброўстве і межах, па якой усталёўвалася новая заходняя мяжа Савецкага Саюзу па так званай «лініі Керзана». У сакрэтным дадатковым пратаколе была запісана дамоўленасьць аб уваходзе тэрыторыі Летувы ў сфэру ўплыву СССР у абмен на [[Люблінскае ваяводзтва (1919—1939)|Люблінскае]] і частку Варшаўскага ваяводзтваў, якія ўвайшлі ў сфэру ўплыву Нямеччыны. 7 кастрычніка 1939 г. па рашэньні ўраду СССР Летуве былі перададзены Вільня і [[Віленскае ваяводзтва (1923—1939)|Віленскае ваяводзтва]], а ўлетку 1940 г. — Сьвянцянскі і Гадуцішкаўскі раёны, частка [[Астравецкі раён|Астравецкага]], [[Ашмянскі раён|Ашмянскага]], [[Пастаўскі раён|Пастаўскага]] і [[Сьвірскі раён|Сьвірскага раёнаў]].

==== Напад на Польшчу ====
{{Асноўны артыкул|Нямецка-польская вайна 1939 году}}
{{Асноўны артыкул|Савецкае ўварваньне ў Польшчу}}
Нагода-зачэпка, выкарыстаная Нямеччынай для нападу на [[Другая Рэч Паспалітая|Польшчу]] 1 верасьня 1939 г. — інсьпірыраваны нямецкімі спэцслужбамі [[Гляйвіцкая правакацыя|напад на радыёстанцыю ў Глейвіцэ]].

Нямецкае кіраўніцтва падштурхоўвала савецкі бок хутчэй выступіць супраць Польшчы, каб ускласьці адказнасьць за вайну і на СССР. Але [[Сталін]], каб стварыць уражаньне [[нэўтралітэт]]у, адцягваў выступленьне. Толькі 17 верасьня 1939 г., калі польская армія ў цэлым была разьбітая, савецкі ўрад аддаў распараджэньне камандаваньню [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] перайсьці мяжу і ўзяць пад сваю абарону жыцьцё і маёмасьць насельніцтва [[Заходняя Ўкраіна|Заходняй Украіны]] і [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]]. Чырвоная Армія прасоўвалася хутка. Месцамі ёй дапамагала насельніцтва, дзейнічалі партызанскія групы. Пераважная большасьць польскіх войскаў здавалася бяз бою. У час паходу ў Заходнюю Ўкраіну і Заходнюю Беларусь загінула 737 і было паранена 1862 салдаты і афіцэры Чырвонай Арміі. Да 25 верасьня Заходняя Беларусь была цалкам занята Чырвонай Арміяй. Ужо 22 верасьня генэрал [[Гайнц Гудэрыян|Гудэрыян]] і камбрыг [[Сямён Крывашэін|Крывашэін]] на галоўнай вуліцы [[Берасьце|Берасьця]] прынялі парад нямецкіх і савецкіх войскаў, затым савецкія войскі былі адведзены за [[Буг]]. Падобныя парады адбыліся ў [[Львоў|Львове]] і [[Пінск]]у.

Галоўнакамандуючы [[Войска Польскае|Войска Польскага]] [[Эдвард Рыдз-Сьміглы|Э. Рыдз-Сьміглы]] 17 верасьня 1939 г. у час пачатку паходу Чырвонай Арміі ў Заходняй Беларусі загадаў сваім падначаленым: ухіляцца ад узброеных сутычак з Чырвонай Арміяй; аказваць супраціўленьне ў выпадку адкрытага нападу Чырвонай Арміі; аказваць супраціўленьне ў выпадку спроб раззбраеньня Чырвонай Арміяй.

<gallery widths="150" heights="150" caption="[[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|Супольны нацысцка-савецкі парад у Берасьці]]" class="center">
Bieraście, Bulvarny-Vajavodzkaja. Берасьце, Бульварны-Ваяводзкая (22.09.1939).jpg|Супольны нацысцка-савецкі парад на вуліцах Берасьця
Armia Czerwona, Wehrmacht 22.09.1939 wspólna parada.jpg|На трыбуне — нямецкі генэрал [[Гайнц Гудэрыян|Гудэрыян]] і савецкі камандзір брыгады [[Сямён Крывашэін|Крывашэін]]
Bieraście, Bulvarny, Vajavodzki. Берасьце, Бульварны, Ваяводзкі (22.09.1939) (2).jpg|Гудэрыян і Крывашэін пад [[Нацызм|нацысцкім]] сьцягам з свастыкай
Bundesarchiv Bild 101I-121-0011-20, Polen, deutsch-sowjetische Siegesparade.jpg|Удзельнікі параду на фоне партрэта [[Сталін]]а
</gallery>

==== Захады на далучанай тэрыторыі ====
Усьлед за Чырвонай Арміяй у Заходнюю Беларусь для ўсталяваньня Савецкай улады з усходніх раёнаў было накіравана на партыйную работу 1500, на камсамольскую, савецкую, гаспадарчую − 1200 камуністаў і камсамольцаў, сотні работнікаў [[НКУС]], якія ня ведалі мясцовага ўкладу жыцьця, звычаяў, асаблівасьцяў мовы, а таму не карысталіся даверам мясцовага насельніцтва. Ва ўсіх гарадах і паветах былі створаны часовыя кіраўніцтвы, у вёсках — сялянскія камітэты зь мясцовых актывістаў, прадстаўнікоў Чырвонай Арміі і прысланых з усходніх раёнаў камуністаў і камсамольцаў. Яны стварылі атрады рабочай гвардыі, міліцыі, бралі на ўлік фабрыкі і заводы, усталёўвалі рабочы кантроль, займаліся забесьпячэньнем, мэдыцынскім абслугоўваньнем. Сялянскія камітэты дзялілі памешчыцкую зямлю сярод безьзямельных і малазямельных сялянаў, якія атрымалі 431 тыс. га зямлі, ім было перададзена 14 тыс. коней і 33,4 тыс. кароваў.

5 кастрычніка 1939 г. Часовая ўправа [[Беласток]]у зьвярнулася да ўсіх часовых управаў краю з прапановай склікаць сход для вырашэньня пытаньняў дзяржаўнага ладу. З прадстаўнікоў часовых упраў быў створаны камітэт па арганізацыі выбараў, якія адбыліся 22 кастрычніка 1939 г. З 926 абраных дэпутатаў народнага сходу 563 былі зь сялянаў, 197 — з рабочых, 166 — з інтэлігенцыі і іншых слаёў насельніцтва. Сярод дэпутатаў было: 621 беларус, 127 палякаў, 72 габрэі, 43 расейцы, 53 украінцы і 10 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў.

28—30 кастрычніка 1939 г. ў Беластоку адбыўся народны сход Заходняй Беларусі. Ён прыняў дэклярацыі аб абвяшчэньні Савецкай улады на ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі, канфіскацыі памешчыцкіх зямель, нацыяналізацыі банкаў і буйной прамысловасьці. Сход пастанавіў прасіць Вярхоўны Савет СССР, Вярхоўны Савет БССР прыняць Заходнюю Беларусь у склад СССР і БССР. Народны сход выбраў паўнамоцную камісію з 66 чалавек для перадачы Вярхоўным Саветам СССР і БССР яго рашэньняў. 2 лістапада 1939 г. сэсія Вярхоўнага Савету СССР і 12 лістапада сэсія Вярхоўнага Савету БССР прынялі законы аб уключэньні Заходняй Беларусі ў склад СССР і ўзьяднаньні яе з БССР.

У лістападзе — сьнежні 1939 г. адбылася нацыяналізацыя прадпрыемстваў і банкаў. Былі нацыяналізаваны ня толькі буйныя і сярэднія прадпрыемствы, але і большая частка дробных, што пярэчыла рашэньням народнага сходу Заходняй Беларусі. Аднаўляліся і рэканструяваліся прадпрыемствы, будаваліся новыя фабрыкі і заводы. Дробныя прадпрыемствы і рамесна-саматужныя майстэрні былі аб’яднаны ў больш буйныя, павялічылася колькасьць рабочай клясы, паступова ліквідавалася беспрацоўе. Да канцу 1940 году ў заходніх абласьцях БССР дзейнічалі 392 прамысловыя прадпрыемствы з колькасьцю рабочых больш за 20 чалавек. Аб’ём сукупнай прадукцыі ў параўнаньні з 1938 г. павялічыўся больш чым у 2 разы. Да вайны было створана 1115 калгасаў, якія аб’ядналі 6,7% гаспадарак і 7,8% зямлі. Іх абслугоўвалі 101 МТС, у якіх налічвалася 997 трактараў, 368 сеялак, 193 аўтамашыны. На землях найлепшых маёнткаў былі арганізаваны 28 саўгасаў.

У заходніх абласьцях была ўведзена савецкая сыстэма сацыяльнага забесьпячэньня, бясплатнае мэдыцынскае абслугоўваньне насельніцтва, адкрыта шмат паліклінік, бальніц, дыспансэраў. У 1940/41 навучальным годзе дзейнічала 5958 агульнаадукацыйных школ, зь якіх 4500 вялі навучаньне на беларускай мове, 5 інстытутаў, 25 сярэдніх спэцыяльных навучальных установаў. Да канцу 1940 г. працавалі 5 драматычных тэатраў, 100 кінатэатраў і 121 кінаўстаноўка, 92 дамы культуры, 220 бібліятэк. Сям’ю беларускіх літаратараў папоўнілі [[Піліп Пестрак|П. Пестрак]], [[Максім Танк|М. Танк]], [[Валянцін Таўлай|В. Таўлай]], М. Машара, М. Васілёк, М. Засім і інш. Былі адкрыты абласныя тэатры ў Берасьці, Беластоку, [[Баранавічы|Баранавічах]], Пінску.

У сьнежні 1939 г. — студзені 1940 г. быў уведзены новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Заходняй Беларусі, створаны [[Баранавіцкая вобласьць|Баранавіцкая]], [[Беластоцкая вобласьць|Беластоцкая]], [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейская]], [[Вялейская вобласьць|Вялейская]] і [[Пінская вобласьць|Пінскія]] вобласьці і раёны (101), а ў лютым — сакавіку 1990 г. — сельсаветы, партыйныя і камсамольскія арганізацыі. Мясцовыя органы ўлады ў заходніх абласьцях апынуліся ў рэчышчы сталінскай камандна-адміністрацыйнай сыстэмы і сталі яе састаўной часткай. Гэта адбілася на мэтадах работы і ходзе сацыяльна-эканамічных пераўтварэньняў.

Пераход да калектывізацыі выклікаў супраціўленьне часткі заможных сялянаў. Вялася антыкалгасная агітацыя, былі выпадкі падпалу калгасных будынкаў, асобных тэрарыстычных актаў. Але ў цэлым барацьба супраць калгасаў у заходнебеларускай вёсцы не дасягнула значных памераў. У адносінах да кулацтва праводзілася палітыка абмежаваньня. У красавіку 1941 г. для заходніх абласьцей БССР былі ўстаноўлены нормы землекарыстаньня ў памеры 10, 12, 15 га зямлі ў залежнасьці ад мясцовых умоваў. У некаторых раёнах органамі НКУС ва ўсходнія раёны была выселена частка заможных сялянаў, але ў большасьці раёнаў высяленьне не праводзілася.

==== Рэпрэсіі ====
{{Асноўны артыкул|Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі}}
Адначасова зь мерапрыемствамі па пашырэньні сацыяльнай базы новай улады рэпрэсіўны апарат сталінскай дыктатуры ўзмоцнена выкарчоўваў «ворагаў народу», «выкараняў» перажыткі і іншадумства сярод насельніцтва. Адразу пасьля ўступленьня Чырвонай Арміі на тэрыторыі Заходняй Беларусі пачаліся палітычныя рэпрэсіі. На 22 кастрычніка было арыштавана 4315 памешчыкаў, капіталістаў, прадстаўнікоў былой польскай адміністрацыіі, паліцэйскіх, кіраўнікоў палітычных партыяў і арганізацыяў. Па рашэньні НКУС СССР па справах ваеннапалонных і арыштаваных у красавіку — траўні 1940 г. былі расстраляны 21 857 чалавек, у тым ліку 14 700 тых, хто знаходзіўся ў лягерах для ваеннапалонных у [[Казельск]]у, [[Старабельск]]у, Асташкаве, і 7305 — у іншых лягерах і турмах Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны. 5 сьнежня 1939 г. СНК СССР прыняў сакрэтную пастанову аб высяленьні з заходніх абласьцей Украіны і Беларусі асаднікаў і працоўнікаў лясной аховы. У пэрыяд першай дэпартацыі (10 лютага 1940 г.), у якой удзельнічала 16 279 чалавек апэратыўна-каманднага саставу, было рэпрэсіравана 9584 гаспадаркі (50 732 чалавекі). У красавіку было рэпрэсавана 26 777 чалавек. 29 чэрвеня 1940 г. органы НКУС БССР правялі трэцюю апэрацыю, на гэты раз па высяленьні бежанцаў з заходніх абласьцей. У гэты дзень было рэпрэсавана і пагружана ў вагоны 747 сямей (22 879 чалавек).

У 1939—1941 гг. на тэрыторыі заходніх абласьцей існавалі польскія падпольныя арганізацыі «Саюз барацьбы за незалежнасьць Польшчы», «Саюз узброенай барацьбы», «Саюз польскіх патрыётаў», «Стральцы», «Сокал», «Вызваленцы», «Партызанка» і іншыя. Яны назапашвалі зброю, мелі радыёпрыёмнікі, пісалі і распаўсюджвалі антысавецкія ўлёткі, у якіх заклікалі палякаў да супраціву акупантам-бальшавікам, да падрыхтоўкі ўзброенага паўстаньня за аднаўленьне Польшчы, у складзе якой яны бачылі і Заходнюю Беларусь. За пэрыяд з кастрычніка 1939 г. па ліпень 1940 г. было раскрыта і ліквідавана 109 падпольных арганізацыяў, якія аб’ядноўвалі 3231 чалавека. У гэты час былі арыштаваны 5587 сяброў партыі ППС, Бунда, «Стронніцтва народова», ПОВ і інш. У ноч з 19 на 20 чэрвеня 1941 г. была праведзена апэрацыя па арышце ўдзельнікаў паўстанцкіх арганізацыяў і выяўленьні членаў іх сем’яў. Усяго было рэпрэсавана 24 412 чалавек. Такім чынам, з кастрычніка 1939 г. па 20 чэрвеня 1941 г. у заходніх абласьцях Беларусі было рэпрэсавана за выключэньнем ваеннапалонных больш як 125 тыс. чалавек.

=== Падрыхтоўка ===
1 жніўня 1940 г. [[менск]]ая газэта «[[Зьвязда]]» зьмясьціла артыкул «[[Фашызм]] — гэта вайна», дзе згадвалася: «Германскі фашызм агаласіў праграму захопу савецкіх тэрыторыяў»<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Дзядзюля.|загаловак=Не губляць пільнасьць|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=98911|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=21 чэрвеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-06-21 118 (27233)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/98922/21cher-14.indd.pdf 6]|issn=1990-763x}}</ref>. Аднак 14 чэрвеня 1941 году «[[Тэлеграфнае агенцтва Савецкага Саюзу]]» паведаміла: «паводле зьвестак СССР, Нямеччына таксама няўхільна выконвае ўмовы [[Дамова аб ненападзе між Нямеччынай і Савецкім Саюзам|савецка-нямецкага пакта аб ненападзе]], як і Савецкі Саюз, з прычыны чаго, на думку савецкіх колаў, чуткі аб намеры Нямеччыны парваць пакт і распачаць напад на СССР пазбаўленыя ўсякай глебы»<ref name="а"/>.

== Пачатак вайны ==
22 чэрвеня 1941 году а а 3-й гадзіне 15-й хвіліне раніцы [[Трэці Райх|Нямеччына]] напала на [[Савецкі Саюз]]. А 3-й гадзіне 25-й хвіліне начальнік Генэральнага штаба [[Чырвоная армія|Чырвонай арміі]] [[Георгі Жукаў]] паведаміў старшыні [[Савет народных камісараў СССР|Савету народных камісараў СССР]] [[Ёсіф Сталін|Ёсіфу Сталіну]] пра нямецкае ўварваньне. Жукаў разам зь [[Народны камісарыят абароны СССР|народным камісарам абароны СССР]] [[Сямён Цімашэнка|Сямёнам Цімашэнкам]] прасіў даць загад аб вайсковых дзеяньняў у адказ. Аднак Сталін па тэлефоне адказаў: «Гэта правакацыя нямецкіх вайскоўцаў. Агню не адкрываць, каб не развязаць больш шырокіх дзеяньняў». У выніку дазвол на вайсковыя дзеяньні ў адказ далі а 6:30<ref name="а">{{Артыкул|аўтар=Натальля Голубева.|загаловак=Менск 1941|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20210617/1623937678-minsk-1941-yak-geta-bylo|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=18 чэрвеня 2021|нумар=[https://zviazda.by/be/number/114-29483 114 (29483)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/18cher-2021_20-20.pdf 20]—[https://zviazda.by/sites/default/files/18cher-2021_21-21.pdf 21]|issn=1990-763x}}</ref>.

Усе цэнтральныя органы ўлады Беларускай ССР атрымалі загад камандаваньня Заходняга фронту эвакуявацца са сталіцы ў [[Магілёў]] на трэці дзень вайны, а 20-21 гадзіне 24 чэрвеня. Апошнія кіраўнікі БССР пакінулі Менск а 4 гадзіне раніцы 25 чэрвеня, ня зьнішчыўшы архіў [[Савет народных камісараў БССР|Савета народных камісараў]] у Доме ўрада. У [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] не пасьпелі заклікаць у войска мясцовых мужчынаў. Пры адступленьні цалкам спалілі [[Віцебск]] і [[Полацак]], расстралялі палітычных вязьняў у 32 турмах Беларусі. На 3 жніўня пераважна ў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейскую СФСР]], [[Туркмэнская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Туркмэнскую]] і [[Казаская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Казаскую ССР]] вывезьлі 700 тыс. жыхароў, зь іх 190 тыс. габрэяў (27%)<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Эмануіл Ёфэ]].|загаловак=Невядомыя старонкі эвакуацыі|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=66052|выданьне=Зьвязда|тып=|год=15 верасьня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-09-15 180 (26788)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/66054/15ver-3.indd.pdf 3]|issn=}}</ref>.

== Акупацыйны рэжым ==
{{Асноўны артыкул|Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)}}
[[Файл:Praca niameccyna.jpg|міні|right|Улётка часоў нямецкай акупацыі Беларусі]]
Цягам вайны ў Беларусі да [[Прымусовая праца|прымусовай працы]] прыцягвалася звыш 2 мільёнаў чалавек<ref name="Зьвязда">{{Артыкул|аўтар=Вераніка Канюта.|загаловак=Вызваленьне: дух перамогі і горыч стратаў|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20130921/1379751403-vyzvalenne-duh-peramogi-i-gorych-strat|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=21 верасьня 2013|нумар=178 (27543)|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/09/1379751340_1.pdf 1], [http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/09/1379751340_5.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>.

=== Адміністрацыйны падзел ===
Паўночна-заходнія раёны Берасьцейскай вобласьці і Беластоцкую вобласьць з гарадамі Горадня і Ваўкавыскам акупанты далучылі да Ўсходняе Прусіі ([[Беластоцкая акруга]]), паўднёвыя раёны Берасьцейскай, Пінскай, Палескай і Гомельскай абласьцей па лініі 20 км на поўнач ад чыгуначнай лініі Берасьце — Гомель адышлі да райхскамісарыяту «Ўкраіна» ([[генэральная акруга Валынь-Падольле]] і генэральная акруга Жытомір), паўночна-заходнія раёны Вялейскай вобласьці ўключылі ў генэральную акругу Летувы, Віцебскую, Магілёўскую, большую частку Гомельскай і ўсходнія раёны Менскай абласьцей перадалі ў зону апэратыўнага тылу групы арміяў «Цэнтар». У склад [[генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] ўвайшлі Баранавіцкая, частка Вялейскай, Менскай, Берасьцейскай, Пінскай і Палескай абласьцей, што складала 1/3 даваеннай тэрыторыі БССР. Гэта тэрыторыя была ўключана ў склад райхскамісарыяту «Остлянд» і падзелена на 10 акруг: Баранавіцкую, Барысаўскую, Вялейскую, Ганцавіцкую, Глыбоцкую, Лідзкую, Менскую, Наваградзкую, Слонімскую, Слуцкую. Да верасьня 1941 г. тэрыторыя Беларусі была падпарадкавана вайсковай адміністрацыі, яе кіраваньне захавалася пазьней на значнай частцы Ўсходняй і Цэнтральнай Беларусі.

=== Акупацыйныя органы ўлады і самакіраваньня ===
Акупацыйныя органы ўлады і самакіраваньня на тэрыторыі Беларусі ў часы Вялікай Айчыннай вайны:
* [[Генэральны камісарыят Беларусь]];
* акругі (гэбіты; на чале — гэбіткамісар);
* управы (гарадзкія, раённыя, павятовыя — бургамістар);
* валасныя ўправы (валасны старшыня);
* вёскі ([[стараста]], солтыс, войт).

Генэральны камісар Беларусі да верасьня 1943 г. — [[Вільгельм Кубэ|В. фон Кубэ]]. Забіты падчас тэрарыстычнай апэрацыі, рэалізаванай беларускімі партызанамі і падпольшчыкамі 22 верасьня 1943 г. Забойства Генэральнага камісара Беларусі Вільгельма фон Кубэ 22 верасьня 1943 г. ажыцьцявілі па заданьні камандаваньня партызанскага атраду «Дзімы»: [[Алена Мазанік]], Ніна Траян і Марыя Осіпава. Генэральны камісар Беларусі пасьля верасьня 1943 г. — [[Курт фон Готбэрг|К. Готбэрг]].

== Наступствы ==
Савецкі Саюз страціў у вайне каля 26 млн чалавек<ref name="Зьвязда"/>. Да 4 траўня 1950 г. СССР вярнуў на радзіму 1 939 163 [[Нямецкія ваеннапалонныя ў СССР|нямецкіх]] [[ваеннапалонны]]х<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Даты, падзеі, людзі|спасылка=|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=4 траўня 2013|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2013-05-04 82 (27447)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/111605/4may-8.indd.pdf 8]|issn=1990-763x}}</ref>.

=== Беларусь ===
{{Асноўны артыкул|Беларусь у Другой сусьветнай вайне}}
У выніку закону аб савецка-польскай граніцы 10 жніўня 1945 году ад Беларускай ССР да Польшчы адышла амаль уся [[Беластоцкая вобласьць]] (17 раёнаў), да таго ж 3 раёны [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]]. Месты [[Аўгустоў]], [[Беласток]], [[Бельск Падляскі|Бельск]], [[Гайнаўка]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|Дарагічын]], [[Ломжа]] і іншыя сталі польскімі. Узамен БССР атрымала толькі 15 вёсак на былой польскай тэрыторыі<ref name="Studzinskaja"/>.

На тэрыторыі Беларусі ў выніку пажараў ад ваенных дзеяньняў пацярпела 209 гарадоў. Было разбурана і спалена каля 9200 вёсак (628 — з жыхарамі), прытым некаторыя зь іх — напрыклад, вёску [[Лаўжы]] на [[Ашмянскі павет|гістарычнай Ашмяншчыне]] — разам з жанчынамі і дзецьмі ў лютым 1945 году спалілі савецкія карнікі з [[НКВД]] ужо па адыходзе фронту на захад<ref>Комягина О. [https://web.archive.org/web/20200224193556/https://news.tut.by/culture/673291.html «Деревни не было. Всюду трупы». 75 лет назад войска НКВД сожгли маленькие Лавжи на окраине Беларуси], [[TUT.BY]], 24.02.2020 г.</ref>. Перасталі працаваць 10 338 прамысловых прадпрыемстваў і амаль усе электрастанцыі. У выніку [[Рэйкавая вайна|Рэйкавай вайны]] партызаны зьнішчылі амаль усе чыгуначныя шляхі.

Ад ваенных дзеяньняў пацярпелі сотні помнікаў архітэктуры, што стала падставай патрабаваньня кантрыбуцыяў з боку Нямеччыны на іх аднаўленьне. Аднак па атрыманьні запатрабаваных грошай улады СССР замест аднаўленьня [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|працягнулі масава зьнішчаць беларускія помнікі архітэктуры]] (напрыклад, [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|комплекс дамініканскага кляштару з касьцёлам Сьвятога Тамаша Аквінскага]] ў Менску<ref name="radzima">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.radzima.org/be/minsk/6884.html| загаловак = Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Radzima.org]]| дата = 3 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>).

У Беларусі знаходзяцца пахаваньні каля 1,5 мільёну вайскоўцаў [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]], зь якіх 400 тысячаў (27%) у 2010 годзе прыпадала на апазнаных. Таксама ў краіне засталіся пахаваньні 200 тыс. нямецкіх вайскоўцаў без уліку карнікаў з [[СС|ахоўных атрадаў]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Глеб Лабадзенка|Лабадзенка Г.]]|загаловак=З 1,5 мільёна пахаваных у Беларусі салдатаў высьветленыя асобы толькі 400 тысячаў|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=55723|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=25 сакавіка 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-03-25 54 (26662)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/55725/25sak-5.indd.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref>. Ад нямецкіх акупантаў у Беларусі нарадзілася каля 300 тысячаў дзяцей<ref>{{Навіна|аўтар=[[Галіна Абакунчык]]|загаловак=Пра беларускіх нацыянальных партызанаў і дзяцей нямецкіх салдат|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/24980491.html|выдавец=[[Свабода (радыё)|Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=8 траўня 2013|дата доступу=12 лістапада 2013}}</ref>.

== Глядзіце таксама ==
* [[Беларусь у Другой сусьветнай вайне]]
* [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://www.svaboda.org/a/32197620.html «Маштаб пакутаў быў большы ва Ўкраіне і ў Беларусі». Гісторык Тымаці Снайдэр пра тое, як Расея зрабіла прывабнай сваю імпэрскую рыторыку], [[Радыё Свабода]], 29 сьнежня 2022 г.
* [https://web.archive.org/web/20060211101155/http://albaruthenia.by.ru/war2.htm Беларусь у Другой сусьветнай вайне]
* [https://web.archive.org/web/20101105014652/http://mod.mil.by/5wow_by.html Вялікая Айчынная вайна на тэрыторыі Беларусі]
* [https://web.archive.org/web/20090406150120/http://arche.by/by/11/30/416/ «Беларускае нацыянальнае падпольле падчас нямецкай акупацыі». Arche.]
* [https://web.archive.org/web/20090322050102/http://www.arche.by/by/10/30/389 «Польска-нямецкае „замірэньне“ на „Крэсах“». Arche.]
* [https://nashkraj.by/news/obshchestvo/prapushchany_dar/ Баі ў Берасьцейскай вобласьці ў 1941 годзе]

[[Катэгорыя:Нямецка-савецкая вайна| ]]