Прагляд крыніцы для Латыская мова

{{Інфармацыя пра мову
|Назва мовы = Латыская мова
|Назва мовы ў арыгінале = latviešu valoda
|Краіны ўжываньня = [[Латвія|Латвіі]]
|Рэгіён = Усходняя Балтыка
|Колькасьць карыстальнікаў = 2,2 мільёну
|Клясыфікацыя = [[Індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям’я]]
* [[Балцкія мовы|Балцкая галіна]]
** Усходнебалцкая група
*** '''Латыская мова'''
|Афіцыйная мова ў = [[Латвія|Латвіі]],<br />[[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязе]]
|Рэгулюецца = Дзяржаўным цэнтрам мовы Латвійскае Рэспублікі (Latvijas Republikas Valsts valodas centrs)
|Код па ISO 639-1 = lv
|Код па ISO 639-2(B) = lav
|Код па ISO 639-2(T) = lav
|Код па SIL = LAT
}}
'''Латы́ская мова''' (саманазва: ''latviešu valoda'') — [[мова]] ўсходнебалцкай падгрупы [[балцкія мовы|балцкай]] групы [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскае]] моўнае сям’і, якой карыстаецца каля 2 млн чалавек у [[Латвія|Латвіі]], а таксама блізу 200—300 тыс чалавек у астатнім сьвеце. [[Нацыянальная мова]] [[латышы|латышоў]]. Дзяржаўная мова Латвійскае Рэспублікі, адна з афіцыйных моваў [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязу]].

== Гісторыя ==
Латыская мова ўзьнікла прыкладна ў [[7 стагодзьдзе|VII]]—[[9 стагодзьдзе|IX]] ст н. э. у выніку аддзяленьня ўласналатыскіх гаворак [[латгалы|латгалаў]], [[зэмгалы|зэмгалаў]], [[куршы|куршаў]] і [[сэлы|сэлаў]] — плямёнаў, што ў будучым утварылі латыскі этнас, ад гаворак, зь якіх утварылася сучасная [[летувіская мова]].

Сучасная [[фанэтыка|фанэтычная сыстэма]] латыскай мовы склалася прыблізна да пачатку [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] ст. У мове выдзяляюць тры групы [[дыялект]]аў: лівонскі, сярэдне-латыскі і верхне-латыскі ([[латгальская мова|латгальскі]]). У аснову літаратурнай мовы быў пакладзены сярэдне-латыскі дыялект. [[Латгальская мова]] яшчэ ў 20—30 гг. [[20 стагодзьдзе|ХХ ст]]. лічылася латвійскімі ўладамі за афіцыйную, сёньня прыхільнікамі адраджэньня латгальскай ідэтычнасьці вядзецца барацьба за вяртаньне ёй афіцыйнага статусу. Латгальскі дыялект прызнаецца заканадаўствам Латвіі, а ягоная пісьмовая норма лічыцца адной зь дзьвюх літаратурных нормаў латыскай мовы, нароўні з уласна латыскай. Латгальскі дыялект ў некаторай ступені адасобіўся ад астатніх дыялектаў латыскае мовы ў выніку ўваходжаньня часткі Латгаліі ў склад Рэчы Паспалітай ([[Інфлянты]]), ягоная [[лексыка]] вылучаецца пэўнай колькасьцю [[польская мова|польскіх]] і [[беларуская мова|беларускіх]] запазычваньняў.

Першым упарадкаваным пісьмовым помнікам на латыскай мове лічыцца [[каталіцтва|каталіцкі]] «Катэхізыс» (1585)<ref>Грабис Р. Латышский язык. С. 467. // Языки народов СССР - М.: «Наука», 1966</ref>, аднак асобныя спарадычныя пераклады касьцёльных сьпеваў і пацераў адносяцца ўжо да першай паловы [[16 стагодзьдзе|XVI]] ст. Для перадачы мовы на пісьме першапачаткова выкарыстоўваўся [[гатычны шрыфт]], а сама [[артаграфія]] была пазычаная зь [[ніжненямецкая мова|ніжненямецкай]] мовы.

У першай палове [[17 стагодзьдзе|XVII]] ст. была створаная ўжо досыць трывалая [[артаграфія|артаграфічная]] сыстэма латыскай мовы на базе верхненямецкага пісьма, якая праіснавала ажно да сярэдзіны [[19 стагодзьдзе|ХІХ]] ст. Замацаваньню гэтай сыстэмы пісьма садзейнічалі такія выданьні як «Postilla» [[Геогр Манцэль|Г. Манцэля]] і Катэхізыс (1680) зь Бібліяй (1685—1694) у перакладзе [[Эрнст Глюк|Э. Глюка]].

Штуршок да разьвіцьця мова атрымала ў ХІХ ст. у сувязі зь адукацыйнай дзейнасьцю [[младалатышы|младалатышоў]], якія спрыялі разьвіцьцю народнай асьветы й культуры. Зь імёнамі [[Юрыс Алунанс|Ю. Алунанса]] й [[Ацыс Кронвалдс|А. Кронвалдса]] зьвязана зьяўленьне латыскай літаратурнай мовы. Вялікая праца па ўзбагачэньні мовы новымі лексычнымі формамі вялася на старонках газэты «[[Pēterburgas Avīzes]]» — своеасаблівага латыскага адпаведніку «[[Наша Ніва|Нашай Нівы]]».

Латыская мова зазнала вялікі ўплыў з боку [[нямецкая мова|нямецкай мовы]], які адбываўся на працягу XIII—XIX стагодзьдзяў, што тлумачылася ў асноўным дзейнасьцю нямецкіх пастыраў, якія стараліся як мага эфэктыўней данесьці да простага люду божыя запаветы, для чаго выкарыстоўвалі сваю родную мову ў якасьці крыніцы інтэлектуальнага натхненьня; іншаю прычынай было адносна доўгае нямецкая культурная перавага ў Латвіі, якая працягвалася нават пры знаходжаньні Латвіі ў складзе Расейскай імпэрыі. У ХІХ ст. пашырыўся ўплыў [[расейская мова|расейскай мовы]], які моцна павялічыўся за часамі знаходжаньня Латвіі ў складзе [[СССР]]. Канец [[20 стагодзьдзе|ХХ]] — пачатак [[21 стагодзьдзе|ХІХ]] ст. выразна засьведчыў тэндэнцыі ўзнавіць аўтэнтычныя формы мовы. Чыстка закранула перш за ўсё яе лексычны склад, у якім значна паболела прыдуманых і вернутых з забыцьця ці па-просту пераасэнсаваных і адаптаваных да новых умоваў словаў.

== Гісторыя вывучэньня латыскай мовы ==
Навуковае апісаньне структуры латыскай мовы пачалося ўжо ў [[17 стагодзьдзе|XVII]] ст. Першая друкаваная граматыка, якую склаў [[Ёган Георг Рэехузэн|Ё. Г. Рэехузэн]], зьявілася на сьвет у 1644 годзе ў [[Рыга|Рызе]]. Але яна ўтрымлівала надзвычай мала эмпірычнага матэрыялу, таму сучасныя лінгвісты пры вывучэньні старалатыскай мовы аддаюць перавагу граматыкам [[Генрых Адольфі|Г. Адольфі]] (1685) і [[Готхард Фрыдрых Стэндэр|Г. Стэндэра]] (першае выданьне — 1761). Першымі навуковымі граматыкамі, напісанымі па-латыску, сталі «Latviešu gramatika» і «Latviešu valodas mācība» аўтарства [[Яніс Эндзэлінс|Я. Эндзэлінса]] і [[Карл Міленбах|К. Міленбаха]], якія выйшлі ў 1907 годзе.

Да XVII ст. адносіцца й узьнікненьне [[слоўнік]]аў латыскай мовы, самы першы зь якіх, пад назовам «Lettus», быў выдадзены Г. Манцэлем у 1638 годзе. Затым зьявіліся самавітыя слоўнікі аўтарства Стэндэра (1761, 1789) і [[Якаб Ланге|Я. Ланге]] (1772, І т.; 1777, ІІ т.). Вялікае значэньне для фармаваньня латыскай нацыі мелі патройныя – расейска-латыска-нямецкі (1872) і латыска-расейска-нямецкі (1879) – слоўнікі, выдадзеныя [[Крыш’яніс Валдэмарс|К. Валдэмарсам]]. За часамі першай рэспублікі (1918—1940) быў выдадзены вялікі слоўнік Міленбаха «Latviešu valodas vārdnīca» (у чатырох тамох, выдаваўся з 1923 да 1932 году), які спаміж уласна лексычных і [[фразэалёгія|фразэалягічных]] адзінак падаваў [[этымалёгя|этымалёгію]] словаў і складовыя інтанацыі.

== Графічная сыстэма ==
Графічная сыстэма латыскай мовы пабудаваная на [[лацінскі альфабэт|лацінскім альфабэце]], адкуль яна пазычыла 22 [[літара|літары]] (за выключэньнем ''q'', ''w'', ''x'', ''y''). Для больш натуральнай перадачы жывога маўленьня ў канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў да гэтага раду былі далучаныя яшчэ 11 мадыфікаваных літараў.

=== [[Альфабэт]] ===
У латыскай мове 33 літары:

'''Aa''', '''Āā''', '''Bb''', '''Cc''', '''Čč''', '''Dd''', '''Ee''', '''Ēē''', '''Ff''', '''Gg''', '''Ģģ''', '''Hh''', '''Ii''', '''Īī''', '''Jj''', '''Kk''', '''Ķķ''', '''Ll''', '''Ļļ''', '''Mm''', '''Nn''', '''Ņņ''', '''Oo''', '''Pp''', '''Rr''', '''Ss''', '''Šs''', '''Tt''', '''Uu''', '''Ūū''', '''Vv''', '''Zz''', '''Žž'''.

* Адметныя рысы:

:* Літара ''o'' пазначае адразу як [[дыфтонг]] (вымаўленьнем падобны да [uo]), так і [[манафтонг]] [o] (у словах замежнага паходжаньня), які да таго ж можа быць доўгім ці кароткім (даўжыня [o:] на пісьме не адлюстроўваецца).
:* Літары ''e'', ''ē'' кожная пазначаюць два [[гук (фанэтыка)|гукі]]: [ɛ], [æ] і [ɛ:] [æ:] адпаведна.
:* Літара ''n'' перад зычнымі ''k'' і ''g'' вымаўляецца як гук [ŋ].
:* Літары ''ķ'' и ''ģ'' па гучаньні набліжаныя да [[беларуская мова|беларускіх]] гукаў [ц’], [дз’].
:* Спалучэньні літар ''ds'', ''ts'' у выпадку, калі яны належаць да аднаго й таго ж складу ў слове, вымаўляюцца як [ц].
:* Літара ''ņ'' пазначае гук [ɲ] — гук, блізкі да ангельскага вымаўленьня спалучэньня ''ng''.
:* Літара ''ŗ'' існавала ў артаграфіі пачатку ХХ ст. і пазначала гук, блізкі да [[расейская мова|расейскага]] мяккага ''р''. У сучасным маўленьні ён не ўжываецца маладым пакаленьнем, а літара для гэтага гуку выключаная з альфабэту.

== Фанэтычныя асаблівасьці ==
Гукі латыскай мовы імкнуцца да простай суаднесенасьці з ужыванымі на пісьме графічнымі знакамі: мала ня кожнай [[фанэма|фанэме]] адпавядае асобная літара.

Усе гукі латыскай мовы падзяляюцца на [[галосны гук|галосныя]] й [[зычны гук|зычныя]], а галосныя яшчэ – на манафтонгі (простыя галосныя) й дыфтонгі (складаныя галосныя). Акрамя таго, простыя галосныя могуць быць кароткімі й доўгімі, даўжыню гучаньня якіх прынята суадносіць як 1/2,5. На пісьме павялічаная даўжыня гукаў пазначаецца [[дыякрытыка|дыякрытычным значком]] макрон (гарызантальнай рысачкай, ''garumzīme'').

=== Галосныя ===
У латыскай мове дванаццаць простых галосных ([a], [a:], [ɛ], [ɛ:], [æ], [æ:], [i], [i:], [ɔ], [ɔ:], [u], [u:]), а таксама дзесяць дыфтонгаў ([aj], [uj], [ɔj], [ɛj], [aŭ], [iŭ], [eŭ], [ɔŭ], [iɛ], [uɔ]), кожны зь якіх (за выняткам [uɔ]) пазначаецца пры дапамозе дзьвюх літараў. Пры гэтым спалучэньне на пісьме кароткага галоснага зь літарамі ''j'' ці ''v'' таксама вымаўляецца дыфтангічна, напрыклад: [ij] і [iŭ] у словах ''birojs'' і ''zivs''.

=== Зычныя ===
Зычныя гукі падзяляюцца на глухія і звонкія, цьвёрдыя й мяккія, пры гэтым існуе падрадковы знак ''кома'', які ставіцца пад літарамі ''k'', ''g'', ''l'', ''n'', а ў ранейшых правапісах — таксама пад ''r''. Гэты знак, як правіла, пазначае асаблівае вымаўленьне гэтых гукаў, адрознае ад звычайных літараў бяз комы (напрыклад, ''ņ'' пазначае гук [ɲ] накшталт [[ангельская мова|ангельскага]] ''ng''). Пры адсутнасьці комы  гук звычайна вымаўляецца па-звычайнаму й цьвёрда (напрыклад, прозьвішча «Zatlers» будзе гучыць як [Затлэрс]). Глухія зычныя ў сытуацыі паміж кароткімі галоснымі падаўжаюцца (так, слова ''lapa'' будзе вымаўляцца як «lappa»). Перад глухімі зычнымі звонкія гукі аглушаюцца, аднак гэтае правіла не датычыць іх знаходжаньня на канцы словаў, дзе яны заўсёды вымаўляюцца звонка. Перад звонкімі зычнымі званчэюць, між тым, і глухія зычныя.

Для напісаньня [[афрыкат]]аў [ʒ] і [ǯ], як і ў беларускай [[лацінка|лацінцы]], выкарыстоўваюцца [[дыграф]]ы ''dz'' і ''dž'' адпаведна. Аднак, гэтыя літары могуць пазначаць і два розныя гукі, як, напрыклад, у назьве ''Vidzeme''.

== Граматыка ==
Латыская мова належыць да ліку [[флектыўная мова|флектыўных моваў]]. У ёй існуюць толькі два [[род (граматыка)|роды]]: мужчынскі і жаночы. [[Назоўнік]]і мужчынскага роду маюць канчаткі ''-s'', ''-š'', ''-is'', ''-us'', а жаночага — канчаткі ''-a'', ''-e'', ''-s'' (апошняя фіналь выкарыстоўваецца досыць рэдка). Існуюць два [[Лік (граматыка)|лікі]] (адзіночны і множны) і шэсьць [[скланеньне|скланеньняў]] назоўнікаў у сямі [[склон]]ах. Парадак словаў у сказе вольны; у залежнасьці ад сэнсу, які мае быць выказаны, ён часта мяняецца.

У латыскай мове няма [[артыкль|артыкляў]]. Але затое для сувязі словаў часта выкарыстоўваецца дапаможны [[дзеяслоў]] «būt» («быць») у розных формах: «Tas ir ozols» – «Гэта (ёсьць) дуб».

=== Прасодыя ===
Націск у латыскай мове ёсьць пераважна нерухомым і падае на першы склад слова.

* Унармаваныя выключэньні:

:* калі [[займеньнік]] ці [[прыслоўе]] пачынаецца з ''ne-'': ''nekas'', ''nemaz'';
:* калі [[прыметнік]] ці прыслоўе стаяць у найвышэйшай ступені: ''vislabākais'', ''vislabāk'';
:* калі [[лічэбнік]] пачынаецца з ''pus-'': ''pusviens'';
:* у некаторых запазычаных словах (зазвычай з [[француская мова|францускай мовы]]): ''ragū'', ''ateljē''.

Астатнія словы, якія не падпадаюць пад гэтыя правілы, замежнікам рэкамэндуецца проста запомніць пры вывучэньні мовы.

Апрача замацаванага націску ў мове існуе [[тон (лінгвістыка)|тон]], які мае сэнсаадрозную ролю. Звычайна маюцца на ўвазе тры тоны, аднак у рэчаіснасьці ў маўленьні большасьці звычайна вылучаюцца толькі два тоны.

== Эўра ==
У латыскай мове не існуе дыфтонгу [ɛŭ]. Менавіта таму на будучых [[банкнота]]х Эўрапейскага Зьвязу, што будуць выпускацца пасьля ўваходжаньня Латвіі ў [[Эўразона|зону эўра]], мае зьявіцца трэці варыянт напісаньня гэтай валюты (пасьля агульнакантынэнтальнага «Euro» і [[грэцкая мова|грэцкага]] «Ευρώ»), а менавіта: ''Eiro'' [ɛjro], які ўтвораны ад латыскага ''Eiropa''.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Баршчэўскі Лявон, Гуцаў Андрэй. Кароткая граматыка латышскай мовы. Мінск: Радыёла-плюс, 2008. — 96 с.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Interwiki|lv|латыскай|}}
* [http://www.vvk.lv/ Сайт Дзяржаўнага цэнтру мовы Латвійскай Рэспублікі]{{ref-lv}}

{{Балцкія мовы}}
{{МовыЭЗ}}

[[Катэгорыя:Латыская мова| ]]
[[Катэгорыя:Мовы Латвіі]]