Прагляд крыніцы для Купал-цыбуліна

[[Файл:Imamzadeh Hashem 2006.jpg|міні|235пкс|Мячэт у Давамандзе ([[Іран]]), IX ст.]]
'''Купал-цыбуліна''' ({{мова-ru|купол-луковица, луковичная глава|скарочана}}) — [[купал]], які мае пукатую форму з плыўным завострываньнем у верхавіне і падобны на [[цыбуліна|цыбуліну]]. Сымбаль [[расейцы|расейскай]] культавай архітэктуры<ref name="bonkovska">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 245.</ref><ref>Block E. Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science. — Royal Society of Chemistry, 2010. {{ISBN|9780854041909}}. — P. [https://books.google.de/books?id=6AB89RHV9ucC&pg=PA47&lpg=PA47&dq=Such+a+dome+is+larger+in+diameter+than+the+drum+it+is+set+upon+and+its+height&source=bl&ots=wuDj1u3rSp&sig=vl0CAr2zuKBSroJ3gQaID1vMUcY&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwj22c2w9KjfAhULzqQKHcR-DFEQ6AEwAHoECAkQAQ#v=onepage&q&f=false 47].</ref>. Традыцыйна ўжываецца ў [[Расея|Расеі]], [[Турэччына|Турэччыне]], [[Індыя|Індыі]] і на [[Сярэдні Ўсход|Сярэднім Усходзе]]. У [[Беларусь|Беларусі]] не выкарыстоўваўся да XIX стагодзьдзя<ref name="slunkova">[http://www.svaboda.org/a/zalatyja-kupaly/27354130.html Да Расейскай імпэрыі «цыбулін» на цэрквах у Беларусі не было, золатам купалы не пакрывалі, — экспэрт], [[Радыё Свабода]], 9 лістапада 2015 г.</ref>, калі пачаў насаджацца ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў рэчышчы [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]].

[[Файл:Clocher d'Ivan le Grand.jpg|міні|235пкс|[[Царква Івана Вялікага]] ў [[Масква|Маскве]], {{nowrap|XVI ст.}}]]

Купалы-цыбуліны звычайна маюць большы дыямэтар, чым аснова, на якой яны стаяць, а іхная вышыня пераўзыходзіць шырыню. Асноўныя адрозьненьні гэтых купалоў ад традыцыйных для дойлідзтва Беларусі [[барока]]вых завяршэньняў сакральных будынкаў — [[Баня (купал)|баняў]] — брак падзелу на грані, просты сылюэт<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 132.</ref>.

== Гісторыя ==
=== Маскоўская дзяржава ===
Паводле найбольш папулярнага меркаваньня, выкладзенага ў падручніках, даведніках, навуковых і папулярных працах<ref name="zagraevsky">Заграевский С. В. [http://www.rusarch.ru/zagraevsky1.htm Формы глав (купольных покрытий) древнерусских храмов]. — М., 2008.</ref>, купалы-цыбуліны ўпершыню пачалі выкарыстоўвацца ў архітэктуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] ў другой палове XVI ст. Гэтае датаваньне грунтуецца на тым, што купалы падобнага кшталту, старэйшыя за мяжу XVI—XVII стагодзьдзяў, да нашага часу не захаваліся<ref>Лидов А. М. Иерусалимский кувуклий. О происхождении луковичных глав // Иконография архитектуры. — М., 1990. С. 58.</ref>.

[[Файл:Собор Василия Блаженного.jpg|міні|235пкс|[[Пакроўскі сабор (Масква)|Пакроўскі сабор]] у [[Масква|Маскве]], XVI ст.]]

Як мяркуецца, масавую папулярнасьць купалы-цыбуліны атрымалі толькі ў часе кіраваньня [[Іван Жахлівы|Івана IV Тырана]]. У 1555—1561 гадох ён па ўзяцьці татарскай [[Казань|Казані]] збудаваў на Краснай плошчы ў Маскве [[Пакроўскі сабор (Масква)|Пакроўскі сабор]]. На гэтым саборы ўпершыню ў маскоўскай архітэктуры зьявіліся купалы, падобныя сваёй формай да цыбуліны, да таго ж разнастайна і страката аздобленыя, што падкрэсьліла іх падабенства да ўсходніх галаўных убораў — [[цюрбан]]аў<ref name="Habrus-6">[[Тамара Габрусь|Габрусь Т.]] Дыялог з небам: генезіс і семантыка кампазіцыйных дамінант у сакральным дойлідстве Беларусі // Вестник Полоцкого ПГУ. №16, 2017. С. 6.</ref>. Неадпаведнасьць падобнага разьвязку эўрапейскай эстэтыцы зазначыў францускі дасьледнік архітэктуры Э. Віяле-ле-Д’юк, які назваў гэты храм «кошыкам пачварнай гародніны»<ref>[[Тамара Габрусь|Габрусь Т.]] Дыялог з небам: генезіс і семантыка кампазіцыйных дамінант у сакральным дойлідстве Беларусі // Вестник Полоцкого ПГУ. №16, 2017. С. 6—7.</ref>. Аднак у далейшым менавіта такая цыбулепадобная форма купалоў вызначыла ўстойлівы вобраз храма артадаксальнага «сапраўды маскоўскага» ({{мова-ru|истинно русского|скарочана}}) веравызнаньня<ref>[[Тамара Габрусь|Габрусь Т.]] Дыялог з небам: генезіс і семантыка кампазіцыйных дамінант у сакральным дойлідстве Беларусі // Вестник Полоцкого ПГУ. № 16, 2017. С. 7.</ref>.

[[Файл:Juma Masjid Mosque on Grey Street(Dr. Yusuf Dadoo)-20140223-.jpg|міні|235пкс|Мячэт у [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|Паўднёвай Афрыцы]], 1880 г.]]

Звычайна дасьледнікі разглядаюць гэты архітэктурны элемэнт як запазычаньне ў [[мусульмане|мусульманаў]]<ref>Fergusson J. A History of Architecture in All Countries. Vol. II. — London, 1874. P. 481.</ref><ref name="slunkova"/><ref>Бондаренко И. А. К вопросу о происхождении луковичной формы церковных глав // Народное зодчество. — Петрозаводск, 1998.</ref><ref name="Papruha">Дашчынскі А. [https://www.svaboda.org/a/29221026.html Чаму на беларускія храмы нацягваюць залатыя «цыбуліны»?], [[Радыё Свабода]], 14 траўня 2018 г.</ref><ref name="chareuski">[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [http://nn.by/?c=ar&i=46197 Мosquées à Moscou, альбо яшчэ раз пра «цыбуліны»] // [[Наша Ніва]], 19 лістапада 2010 г.</ref><ref>Shvidkovsky D. S. [https://books.google.by/books?id=LQy9TJ2yOQEC&redir_esc=y&hl=be Russian architecture and the West]. — Yale University Press, 2007. {{ISBN|978-0-300-10912-2}}.</ref>, існуюць і іншыя тлумачэньні<ref>Лидов А. М. Иерусалимский кувуклий. О происхождении луковичных глав // Иконография архитектуры. — М., 1990. С. 59.</ref>. На гэтым фоне асобна вылучаецца меркаваньне расейскага мастацтвазнаўца [[Сяргей Заграеўскі|Сяргея Заграеўскага]], што грунтуецца на наступным прынцыпе: ''«брак архітэктурна-археалягічнай інфармацыі пра купалы-цыбуліны, старэйшыя за XVI ст., ня можа быць інфармацыяй пра брак такіх элемэнтаў у рэчаіснасьці»''. Паводле сьцьвярджэньня самога дасьледніка, у сваёй працы<ref name="zagraevsky"/> ён ''«умоўна давёў»'', што купалы-цыбуліны ўпершыню пачалі выкарыстоўвацца на тэрыторыі сучаснай [[Украіна|Украіны]] поруч з традыцыйнымі [[бізантыя|бізантыйскімі]] завяршэньнямі яшчэ ў XII ст. (у якасьці абгрунтаваньня гэтай гіпотэзы прыводзяцца [[Галіцка-Валынскае княства|галіцка-валынскія]] мініятуры, датаваныя 1164 годам), аднак шырокае пашырэньне яны атрымалі толькі ў другой палове XIII — канцы XVI стагодзьдзяў (часы [[мангольская навала|мангольскай навалы]])<ref name="zagraevsky"/>. У той жа працы<ref name="zagraevsky"/> Заграеўскі пераканаўча даводзіць, што агучаная некаторымі дасьледнікамі тэорыя паступовай эвалюцыі ад бізантыйскіх да цыбулепадобных купалоў (праз шаломападобныя) ёсьць абсалютна неабгрунтаванай з прычыны браку якіх-кольвек пацьверджаньняў існаваньня [[купалы-шаломы|купалоў-шаломаў]] да XVII—XVIII стагодзьдзяў. Менавіта ў гэты час расейскія ўлады пачалі масава замяніць на шаломы старыя цыбулепадобныя купалы з мэтай стылізацыі ўласных цэркваў «пад даўніну».

=== Беларусь ===
[[Файл:Літоўскі (беларускі) купал-баня і маскоўскі (расейскі) купал-цыбуліна.jpg|значак|235пкс|[[беларусы|Літоўскі (беларускі)]] [[Баня (купал)|купал-баня]] з [[Крыж#Грэцкі|4-канцовым сонцакрыжам]] і [[расейцы|маскоўская (расейская)]] цыбуліна з [[Васьміканцовы крыж|8-канцовым маскоўскім крыжам]]]]
На тэрыторыі сучаснай [[Беларусь|Беларусі]] купалы-цыбуліны пачалі ўжывацца па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]], у рэчышчы палітыкі [[Русіфікацыя Беларусі|маскалізацыі]] і дээўрапеізацыі, што праводзіліся пад кіраўніцтвам [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва-вешальніка]]. З гэтага часу ўсякая новая бажніца [[Урадавы сынод Расейскай імпэрыі|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] мусіла адпавядаць сэрыі тыповых праектаў [[мураўёўкі|цэркваў-мураўёвак]] на 150—185, 250—300 або 450—500 чалавек. У 1863 годзе выйшаў «Збор тыповых праектаў пабудовы праваслаўных цэркваў у Беларускіх губэрнях», укладзены архітэктарамі Чагіным і Рэзанавым<ref name="chareuski"/>.

У наш час [[Беларускі экзархат|Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату]] масава [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам|насаджае купалы-цыбуліны на помнікі архітэктуры Беларусі]], што зьяўляецца парушэньнем дзейнага заканадаўства ў сфэры аховы помнікаў. Новыя цэрквы таксама будуюцца пераважна з купаламі-цыбулінамі.

На думку беларускага мастацтвазнаўца [[Сяргей Харэўскі|Сяргея Харэўскага]], сёньняшняе жаданьне [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскага патрыярхату]] прыдаць як мага больш экзатычны, нетутэйшы выгляд сваім храмам на Беларусі зьяўляецца працягам русіфікацыйнай палітыкі, распачатай уладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref name="chareuski"/>.

Архітэктар-рэстаўратар [[Уладзімер Папруга]] зьвяртае ўвагу на тое, што мэтай насаджэньня купалоў-цыбулінаў ёсьць зьнішчэньне культурных асаблівасьцяў Беларусі<ref name="Papruha"/>: 
{{Цытата|І што такое нацягваньне расейскіх «цыбулін» на беларускія храмы, якія да Маскоўскай патрыярхіі нічога агульнага ня мелі ад пачатку? Гэта фактычна тая ж мэтафара — як зь Беларусі зрабіць Расею, то бок пазбавіць яе сваёй мовы. Калі чалавек мяняе свой унутраны код, пераходзіць на іншую мову, ён робіцца іншым. Калі мы на беларускія храмы нацягваем расейскія «цыбуліны», яны робяцца Расеяй. Гэта такі мэтадалягічны [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыйны]] прынцып.}}

== Сымбалізм ==
Да XVIII ст. [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царква]], увогуле, не надавала нейкага сымбалізму царкоўным купалам<ref>Бусева-Давыдова И.Л. Символика архитектуры по древнерусским письменным источникам XI-XVII вв. // Герменевтика древнерусской литературы. XVI — начало XVIII вв. — Москва, 1989.</ref>.

У 1917 годзе зьявілася тлумачэньне, што купалы-цыбуліны ў [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] традыцыі ўвасабляюць ідэю глыбокага малітоўнага гарэньня да нябёсаў, празь якое зямны сьвет, нібы, робіцца датычным да тагасьветнага багацьця. Гэта стварае вобраз расейскага храма як «языка полымя, што сканчаецца крыжам»<ref>Трубецкой Е.Н. Три очерка о русской иконе. 1917. — Новосибирск, 1991. С. 10.</ref><ref>Кудрявцев М. П., Мокеев Г. Я. О типичном русском храме XVII в. // Архитектурное наследство. № 29. — М., 1981. С. 72.</ref>.

Аднак як падкрэсьлівае Заграеўскі<ref name="zagraevsky"/>:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Усякі пошук сымболікі тых або іншых формаў праваслаўных храмаў у адрыве ад дасьледаваньня шляхоў генэзы гэтых формаў непазьбежна вядуць да вылучна суб’ектыўных меркаваньняў на ўзроўні «я так бачу», якія лёгка зьняпраўджваюцца статыстыкай, фактамі і вылучэньнем іншых такіх жа суб’ектыўных меркаваньняў, якія выглядаюць ня менш пераканаўча.
{{арыгінал|ru|Любые поиски символики тех или иных форм православных храмов в отрыве от исследования путей генезиса этих форм неизбежно ведут к исключительно субъективным мнениям на уровне «я так вижу», легко опровергаемым статистикой, фактами и выдвижением других столь же субъективных мнений, выглядящих не менее убедительно.}}
{{канец цытаты}}
|}
[[Файл:Munich - Maria column 05.jpg|міні|235пкс|«Frauenkirche» ў [[Мюнхэн]]е (XV ст.)<ref name="zagraevsky"/> зь «вежамі-цыбулінамі» ({{мова-de|Zwiebelturm|скарочана}})]]
У пацьверджаньне гэтай тэзы дасьледнік адзначае, што ў даўнія часы золатам пакрывалася параўнальна малая колькасьць купалоў (толькі ў найбольшых храмах), тым часам шматлікія зялёныя, сінія, карычневыя і чорныя завяршэньні ніякіх асацыяцыяў з полымем не выклікаюць<ref name="zagraevsky"/>.

== Дадатковыя зьвесткі ==
* У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] [[Напалеон I Банапарт|Напалеон]] пры падыходзе да [[Масква|сталіцы Расеі]] (паглядзеўшы на яе ў сваю падзорную трубу) напісаў [[Жазэфіна|Жазэфіне]], што ўжо бачыць «[[мячэт]]ы Масквы» ({{мова-fr|mosquées à Moscou|скарочана}}), такім чынам зблытаўшы праз купалы-цыбуліны тамтэйшыя цэрквы з мусульманскімі бажніцамі<ref name="chareuski"/>. 
* У [[нямецкая мова|нямецкамоўнай]] мастацтвазнаўчай тэрміналёгіі існуе паняцьце такога архітэктурнага элемэнту, як «вежа-цыбуліна» ({{мова-de|Zwiebelturm|скарочана}}), што ўжываецца датычна [[вежа]]ў, завершаных падобнымі на цыбуліны купаламі (гранёнымі і без пазалоты). Гэты архітэктурны разьвязак лічыцца адметнасьцю дойлідзтва [[Баварыя|Баварыі]] эпохі [[барока]].

== Галерэя ==
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Kerbela.JPG|Мячэт імама Хусэйна ў Кербэле ([[Ірак]]), IX ст.
Bogolub-cerkov-2.jpg|Царква ў с. Пушкіна ([[Расея]], [[Маскоўская вобласьць]]), {{nowrap|XX ст.}}
Oman (3).jpg|Купал даўняга мячэту ў Нізьве ([[Аман]])
Suzdal Nativity Cathedral.jpg|Купалы сабору Раства ў [[Суздаль|Суздалі]] ([[Расея]]), XVI ст.
</gallery>

== Глядзіце таксама ==
* [[Какошнік (архітэктура)]]
* [[Шацёр (архітэктура)]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* [[Тамара Габрусь|Габрусь Т.]] Дыялог з небам: генезіс і семантыка кампазіцыйных дамінант у сакральным дойлідстве Беларусі // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия F: Строительство. Прикладные науки. №16, 2017. С. 2—9.
* {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.svaboda.org/a/zalatyja-kupaly/27354130.html Да Расейскай імпэрыі «цыбулін» на цэрквах у Беларусі не было, золатам купалы не пакрывалі, — экспэрт], [[Радыё Свабода]], 9 лістапада 2015 г.

[[Катэгорыя:Архітэктурныя элемэнты]]