Прагляд крыніцы для Кастрычніцкі пераварот на Беларусі

'''[[Кастрычніцкі пераварот]] на Беларусі''' — узброены захоп улады ў [[Беларусь|Беларусі]], учынены пераважна вайскоўцамі [[Заходні фронт (Першая сусьветная вайна)|Заходняга фронту]] [[Расейская імпэрыя|Расеі]] пад камандаю расейскіх рэвалюцыянэраў-[[бальшавік]]оў<ref name="stuzynskaja">[[Ніна Стужынская|Стужынская Н.]] [https://nn.by/?c=ar&i=200141 «Кастрычніцкі пераварот — нож у спіну рэвалюцыі». Што адбывалася ў Мінску ў кастрычніку 1917 года] // [[Наша Ніва]], 6 лістапада 2017 г.</ref>.

== Перадумовы ==
Перадумовамі для ўсталяваньня на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] [[бальшавікі|бальшавіцкай]] улады стаў [[Кастрычніцкі пераварот]] 1917 году ў Расеі, якая адбылася 25 кастрычніка (паводле старога стылю) у [[Петраград]]зе.

На тэрыторыі Беларусі ў гэты час знаходзіліся войскі Заходняга фронту, дзе ў бальшавікоў былі трывалыя пазыцыі<ref>История Беларуси: Полный курс: Пособие для старшеклассников и поступающих в ВУЗы / Ю. Л. Козаков, П. О. Лойко — Мн.: ООО «Юнипресс», 2003. С. 234.</ref>.

== Пераварот у Беларусі ==
Вестка пра посьпех перавароту ў Кранштаце была атрымана ў Менску ў ноч з 25 на 26 кастрычніка. 26 кастрычніка ад імя Менскага Савету рабочых і салдацкіх дэпутатаў быў выдадзены загад № 1, у якім гаварылася, што ўладу ў [[Менск]]у і навакольнай мясцовасьці Савет бярэ ў свае рукі<ref>История Беларуси: Полный курс: Пособие для старшеклассников и поступающих в ВУЗы / Ю. Л. Козаков, П. О. Лойко — Мн.: ООО «Юнипресс», 2003. С. 235.</ref><ref name="ihnacienka-25">Ігнаценка І. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 25</ref>. Выканакам Савету прапанаваў усім дэмакратычным арганізацыям утварыць часовы вайскова-рэвалюцыйны камітэт (ВРК) Заходняга фронту для ажыцьцяўленьня рэвалюцыйных пераўтварэньняў. Аднак, [[Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў|эсэры]], [[меншавікі]] і прадстаўнікі іншых партыяў не прынялі прапанову Савету і пачалі фармаваць свой орган, які назвалі «Камітэт ратаваньня рэвалюцыі», які ўзначаліў меншавік Т. Калатухін. У распараджэньні Камітэту былі Каўкаская дывізія, якая стаяла ў Масюкоўшчыне і фармаваньні 1-га польскага корпусу генэрала [[Юзаф Доўбар-Мусьніцкі|Доўбар-Мусьніцкага]]<ref name="ihnacienka-25" />. Дзеля змаганьня з «Камітэтам ратаваньня рэвалюцыі» ВРК Менскага Савету зьвярнуўся па дапамогу да ВРК 2-й арміі. У ноч з 31 кастрычніка па 1 лістапада ў Менск прыбыў бліндзіраваны цягнік і іншыя часткі 2-й арміі, што дазволіла Савету значана ўмацаваць сваю ўладу і распусьціь «Камітэт ратаваньня рэвалюцыі».

Усьлед за Менскам Саветы ўзялі ўладу ў [[Віцебск]]у, [[Гомель|Гомелі]], [[Ворша|Воршы]], [[Бабруйск]]у, [[Слуцак|Слуцку]], [[Рэчыца|Рэчыцы]], [[Мазыр]]ы, [[Полацак|Полацку]] і іншых местах і павятовых цэнтрах Беларусі, а таксама ў 2-й, 3-й і 10-й арміях Заходняга фронту<ref name="ReferenceA">Ігнаценка І. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 26.</ref>.

Інакш разгортваліся падзеі ў [[Магілёў|Магілёве]], дзе была [[Стаўка Вярхоўнага камандаваньня]]. Аднак у ноч з 18 на 19 лістапада 1917 году пад ціскам рэвалюцыйных салдатаў [[Магілёў|Магілёва]] Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, у якім пераважалі эсэры, меншавікі і [[Бунд]]аўцы, прызнаў уладу, якая ўсталявалася ў Петраградзе, і ўтварыў Вайскова-рэвалюцыйны камітэт. У тую ж ноч была разгромлена Стаўка Вярхоўнага камандваньня, а ейны апошні кіраўнік генэрал Мікалай Духонін потым быў забіты.

Пераход да ўлады Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў на Беларусі, апроч тэрыторыі, занятай немцамі, скончыўся за 3 тыдні.

== Умацаваньне ўлады. Пастановы і дзеяньні першых зьездаў ==
У лістападзе — сьнежні 1917 году адбыліся зьезды Саветаў рабочых і сялянскіх дэпутатаў [[Заходняя вобласьць (1917—1918)|Заходняе вобласьці]], сялянскіх дэпутатаў [[Менская губэрня|Менскае]] і [[Віленская губэрня|Віленскае]] губэрняў, 2-гі зьезд салдат і рабочых вайсковых прадпрыемстваў Заходняга фронту, Віцебскі губэрнскі зьезд Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, зьезды Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў, а таксама Саветаў сялянскіх дэпутатаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскае губэрні]]. Яны прызналі Савецкую ўладу, зацьвердзілі структуру яе органаў, вызначылі сыстэму кіраваньня ў губэрнях і на фронце, абралі выканаўчыя камітэты.

Найбуйнейшым зь іх быў зьезд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў [[Заходняя вобласьць (1917—1918)|Заходняе вобласьці]]. На ім было зазначана, што мноства Саветаў знаходзяцца ў стадыі фармаваньня. Зьезд палічыў дапушчальным саюз толькі з тымі партыямі, якія прызналі Савет Народных Камісараў, дэкрэты аб міры, зямлі, аб кантролі за вытворчасьцю. Зьезд палічыў неабходным усю маёмасьць памешчыкаў перадаць пад кіраваньне зямельных камітэтаў. Абласны зьезд выказаўся таксама за тое, каб валасныя зямельныя камітэты складаліся толькі з найбяднейшых сялянаў.

Аніводны Савет, Вайскова-рэвалюцыйны камітэт на Беларусі не прапанаваў увесьці дыктатуру пралетарыяту. Наадварот усе буйныя Саветы, Цэнтральнае бюро прафсаюзаў, армейскія, карпусныя і дывізійныя салдацкія камітэты выказваліся за стварэньне ўлады з прадстаўнікоў усіх сацыялістычных партыяў.

Першыя дэкрэты Савецкай улады аб міры і зямлі задавальнялі большасьць насельніцтва. Найважнейшым і неадкладным было пытаньне аб спыненьні ваенных дзеяньняў. Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту, дамовіўся зь нямецкім камандваньнем пра пачатак перамоваў аб перамір’і. Была сфармавана дэлегацыя ад фронту, якая была ўпаўнаважана праводзіць перамовы зь нямецкай дэлегацыяй. Перамовы праходзілі ў [[Солы (Смаргонскі раён)|м. Солах]]. 20 лістапада было падпісана замірэньне тэрмінам на 2 месяцы — з 23 лістапада (5 сьнежня) 1917 да 25 студзеня (7 лютага) 1918 году. За гэты тэрмін было дамоўлена падрыхтаваць пагадненьне аб міры. Ад войскаў Заходняга фронту дамову падпісалі жаўнеры Шчукін, Ціхмянёў, Пятроў, Лук’янаў, Школьнікаў, Яркін, Хрусталёў, малодшы ўнтэр-афіцэр [[Станіслаў Берсан]]<ref>Ігнаценка І. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 27.</ref>.

Вельмі важнай было правядзеньне ў жыцьцё Дакрэта аб зямлі. Праводзіўся ўлік зямлі, рабочай жывёлы, інвэнтару. Абласныя і губэрнскія выканкамы Саветаў распрацавалі інструкцыі, праводзілі нарады, паседжаньні зямельных камітэтаў. Правядзеньне Дэкрэта сустрэла супраціў сілаў, якія былі ў ім не зацікаўлены. Так, у Лепельскім павеце публікацыя Дэкрэта аб зямлі ў друку была забаронена. У Гарадоцкім павеце былі арганізаваныя масавыя пажары і рабункі маёнткаў. Аднак, спыніць працу не ўдалося і зямля была перададзена ўва ўласнасьць сялянам<ref name="ReferenceA"/>.

== Стварэньне Аблвыканкамзаху ==
ІІ зьезд арміяў Заходняга фронту, зьезды Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняе вобласьці і Саветаў сялянскіх дэпутатаў Менскай і Віленскае губэрняў дамовіліся ўтварыць на Беларусі новую адміністрацыйную адзінку — Заходнюю вобласьць і Заходні фронт. Для выкананьня гэтай задачы, гэтыя Саветы аб’ядналіся<ref name="ReferenceB">Ігнаценка І. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 29.</ref>.

26 лістапада 1917 году быў утвораны [[Аблвыканкамзах|Выканаўчы камітэт Заходняй вобласьці і Заходняга фронту (Аблвыканкамзах)]]. У яго склад увайшлі 100 чальцоў фратавога камітэту, па 35 чальцоў выканкамаў Саветаў Заходняе вобласьці і Саветаў сялянскіх дэпутатаў Менскае і Віленскае губэрняў, 11 прадстаўнікоў ад прафсаюзаў, 4 — ад Чыгуначнага саюзу і 2 — ад Саюзу паштова-тэлеграфных службоўцаў. Быў утвораны выканаўча-распараджальны орган — Савет Народных Камісараў Заходняй вобласьці і Заходняга фронту. Старшынём [[Аблвыканкамзах]]у быў абраны М. Рагазінскі, а старшынём СНК — [[Карл Ландэр]]<ref name="ReferenceB"/>.

== Удзельнікі і кіраўнікі ==
[[Файл:Homiel, Rynak-Saborny. Гомель, Рынак-Саборны (3.03.1917).jpg|значак|[[Гомель]]. Салдацкі мітынг на Рынку, сакавік 1917 г.]]

У першыя гады савецкай улады, калі пачаў працаваць [[Інстытут гісторыі партыі|Інстытут гісторыі партыі (Гістпарт)]], складаліся сьпісы «''актыўных удзельнікаў і кіраўнікоў Кастрычніцкім пераваротам на Заходнім фронце''». У пэрсанальных сьпісах створаных бальшавікамі арганізацыяў (бальшавіцкай фракцыі Менскага Савету, вайскова-рэвалюцыйнага камітэту, рэдакцыі газэты «[[Зьвязда|Звезда]]») стаялі адныя і тыя ж людзі: [[Аляксандар Мясьнікян|Мясьнікоў]], [[Карл Ландар|Ландар]], [[Вільгельм Кнорын|Кнорын]], [[Васілій Васільевіч Фамін|Фамін]], [[Іван Алібегаў|Алібегаў]] і інш. У ніводным з гэтых сьпісаў не было ніводнага беларуса<ref name="stuzynskaja"/>.

[[Файл:Viciebsk, Teatralnaja, Pračyścienskaja. Віцебск, Тэатральная, Прачысьценская (03.1917).jpg|значак|[[Віцебск]]. Салдацкі мітынг на Падзьвінскім мосьце, сакавік 1917 г.]]

Захаваліся сьведчаньні кіраўнікоў перавароту пра тое, што савецкую ўладу на Беларусі ўсталявалі расейскія салдаты Заходняга фронту. Паводле [[Вільгельм Кнорын|Кнорына]], «''гэтая шматтысячная сялянская маса ў салдацкіх шынялях была той самай сілай, што ажыцьцявіла Кастрычніцкі пераварот у Менску і на Заходнім фронце''». Старшыня [[Аблвыканкамзах]]у [[Заходняя вобласьць (1917—1918)|Заходняй вобласьці]] [[Аляксандар Мясьнікян|Мясьнікоў]] сьведчыў, што «''моцных зьвязкаў з работнікамі няма, з прычыны блізкасьці фронту наша арганізацыя па сутнасьці вайсковая''»<ref name="stuzynskaja"/>. Мясьнікоў таксама зазначаў, што бальшавіцкую большасьць ува ўсіх Саветах стваралі салдаты, што «''вярхі рабочага руху ў абстаноўцы рамесьніцкай і саматужнай вытворчасьці адсталі ад сапраўднага настрою мас''», што з прычыны адсутнасьці кіраўнікоў рэвалюцыйнага рабочага руху абаронцы мелі мажлівасьць уплываць на «''жменьку''» мясцовых работнікаў. Восеньскія падзеі 1917 году нацыянал-камуніст [[Аляксандар Чарвякоў|Чарвякоў]] называў «''салдацкай''» рэвалюцыяй<ref name="stuzynskaja"/>. Рэвалюцыянэр [[Самуіл Агурскі|Агурскі]], увогуле, зазначаў<ref name="stuzynskaja"/>:
{{Цытата|…бальшавіцкія кіраўнікі Кастрычніцкай рэвалюцыі былі чужымі ў нашым краі…}}

[[Файл:Miensk Vilenski, Pryvakzalny. Менск Віленскі, Прывакзальны (1.05.1917).jpg|значак|[[Менск]]. Салдацкі мітынг каля [[Віленскі вакзал (Менск)|Віленскага вакзалу]], 1 траўня 1917 г.]]

У 1924 годзе ў артыкуле для зборніка «Беларусь» Кнорын напісаў<ref name="stuzynskaja"/>:
{{Цытата|25 кастрычніка ён (бальшавізм — заўвага) быў чужым для шырокіх мас…}}

Аднак празь некалькі гадоў Кнорын ужо пісаў пра ўсеагульную падтрымку партыі бальшавікоў мясцовымі работнікамі і сялянамі, пра існаваньне падрыхтаванага пляну ўзброенага выступу і расьпісаных ролях<ref name="stuzynskaja"/>.

[[Файл:Mahiloŭ, Teatralny. Магілёў, Тэатральны (18.06.1917) (2).jpg|значак|[[Магілёў]]. Салдацкі мітынг на Тэатральным пляцы, 18 чэрвеня 1917 г.]]

Увогуле, у Выканаўчым камітэце Заходняе вобласьці і Заходняга фронту з 187 яго сяброў прадстаўнікі фронту складалі 100 сяброў, а грамадзянскае насельніцтва было прадстаўлена толькі 87 сябрамі. Пры арганізацыі ўлады бальшавікі рабілі стаўку менавіта на вайскоўцаў.

Абласная арганізацыя бальшавікоў на 80% складалася з [[Расейцы|расейцаў]], [[Украінцы|украінцаў]], [[Латышы|латышоў]], [[Летувісы|летувісаў]], [[Габрэі|габрэяў]] і іншых нацыянальнасьцяў. Таму, яны варожа сустэлі навіну пра скліканьне [[Першы Ўсебеларускі кангрэс|Усебеларускага зьезду]] для разьвязаньня нацыянальнага самавызначэньня [[Беларусь|Беларусі]]. Таксама адзначаецца, што паводле савецкай статыстыкі, беларусаў у параўнаньні зь іншымі народамі было непрапарцыйна мала сярод бальшавікоў увогуле: калі ад усяго насельніцтва Расейскай імпэрыі беларусы складалі 4,2%, то сярод высланых у 1907—1917 гадох расейскіх рэвалюцыянэраў — толькі 0,4% (апошняе месца сярод усіх суседніх народаў)<ref>Хазиахметов Э. Ш. Сибирская политическая ссылка 1905—1917 гг. (облик, организации и революционные связи). Приложение 2; Общий свод данных переписи 1897 г. Т. 2. — Томск, 1978. С. 2—91.</ref><ref>Чайчыц А. [https://web.archive.org/web/20211030223008/https://belaruspartisan.by/blogs/cajcyc/15968/ Чаму савецкая акупацыя Беларусі была акупацыяй], [[Беларускі партызан]], 6 лістапада 2013 г.</ref>.

== Рэакцыя мясцовага насельніцтва ==
Мясцовыя палітычныя партыі рашуча асудзілі пераварот. ЦК [[Бунд]]а, найбольш уплывовай палітычнай сілы ў Менску, 7—9 лістапада прыняў рэзалюцыю: «''…тэрор бальшавікоў, які абапіраецца на ўзброеную дыктатуру салдат, прадстаўляе сабою найбольшую небясьпеку для рэвалюцыі, адкрывае шлях для вайсковай дыктатуры контррэвалюцыі… нашай задачай зьяўляецца канцэнтрацыя сілаў рэвалюцыйнай дэмакратыі вакол ідэі непрызнаньня гэтай улады і ізаляцыі яе з тым, каб падрыхтаваць яе падзеньне…''»<ref name="stuzynskaja"/>

[[Першы Ўсебеларускі кангрэс|Усебеларускі зьезд]] не прызнаў законным утварэньне [[Заходняя вобласьць (1917—1918)|Заходняй вобласьці]] і Заходняга фронту як адміністрацыйнае адзінкі. Сфармаваную ўладу зьезд не ўважаў за ўладу работнікаў, сялянаў і салдатаў Беларусі, бо ў яе органах прадстаўнікі Заходняга фронту складалі больш за 90%. Сябры [[Аблвыканкамзах]]у і СНК не зьяўляліся [[беларусы|беларусамі]] паводле нацыянальнасьці і нават не былі жыхарамі Беларусі<ref>Ігнаценка І. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 32.</ref>.

У 1918 годзе газэта «[[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]]» з нагоды гадавіны Лютаўскай рэвалюцыі адзначыла<ref name="stuzynskaja"/>: 
{{Цытата|…выявілася, што [[расейцы|вялікарускі народ]] устаў перад намі як новы валадар і гвалтаўнік і ён …не адкажацца ад свайго нацыянальнага панаваньня… Наёмные банды бальшавізму не спыніліся ні перад чым, каб утрымаць сваё нацыянальнае ўладарства.}}

Як зазначала ў 1932 годзе беларуская газэта «[[Крыніца (газэта)|Крыніца]]», «''гэтая ўлада была заўсёды чужая, небеларуская. Камуністычную ўладу стварылі не беларускія сяляне і рабочыя, а расейскае войска, якое стаяла на Заходнім фронце''»<ref>{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* Гісторыя Беларускай ССР : у 5 т. Т. 3. Перамога Вялікай Кастрычніцкай Сацыялістычнай рэвалюцыі і пабудова сацыялізму ў БССР (1917—1937). — Мн.: «Навука і тэхніка», 1973. — 696 с. З іл. І карт (АН БССР. Ін-т гісторыі).
* Гісторыя Беларусі : У 6 т. Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг. / А. Вабішэвіч [і інш.]; рэдкал. М. Касьцюк (гал. рэд.) і інш. — Мінск : Экаперспектыва, 2007. — 613 с.: іл. {{ISBN|985-469-149-7}}.
* Ігнаценка І. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997.
* Мірановіч Я. Найноўшая гісторыя Беларусі. — Спб.: Неўскі прасьцяг, 2003. — 243 с.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Кастрычніцкі пераварот}}
* [https://web.archive.org/web/20121101024513/http://www.istoriya.org/belarus-history/48-periad-perautvarenniau/174-kastrychnitskaja-revalutsija.html Артыкул на «Історія.org»]
* [http://slovo.ws/urok/historyofbelarus/150/105.html Як адбывалася Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Беларусі? История Беларуси в вопросах и ответах]
* [https://web.archive.org/web/20130208171858/http://jivebelarus.net/history/gistografia/short-belarusian-history-studies-by-usiewalad-ihnatouski-parts-4-5.html?page=2 У. Ігнатоўскі — Кароткі нарыс гісторыі Беларусі (Чацьвёрты і пяты пэрыоды XIX—XX ст.)]
* [http://nn.by/?c=ar&i=31400 Кастрычніцкая рэвалюцыя на самой справе была рэстаўрацыяй «Газэта Наша Ніва»]

[[Катэгорыя:Гісторыя БССР]]
[[Катэгорыя:Кастрычніцкі пераварот]]
[[Катэгорыя:1917 год у Беларусі]]