Прагляд крыніцы для Гісторыя Менску

[[Файл:Miensk. Менск (1772) (2).jpg|значак|Першая гравюра Менску, 1772 г.]]
'''[[Менск]]''' (часам насіў дадатковае азначэньне — ''Менск [[Літва|Літоўскі]]'') — [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] места і цэнтар [[Менскі павет|гістарычнага рэгіёну]]. Належыць да ліку старадаўніх местаў Усходняй [[Эўропа|Эўропы]]<ref>{{Кніга|аўтар=Чирский Н. А., Чирский Е. Н.|загаловак=Минск: Путеводитель|месца=Мн.|выдавецтва=Университетское|год=2002|старонкі=8}}</ref>. Сталіца [[Менскае княства|ўдзельнага княства]], найбольшага ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] [[Менскае ваяводзтва|ваяводзтва]] і [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У наш час палітычны, эканамічны, сацыяльны, культурны і навуковы цэнтар Беларусі. Тут захаваліся падмуркі [[Менская царква|старажытнай царквы]] на [[Замчышча (Менск)|Замчышчы]], [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]], комплекс [[Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск)|жаночага]] і [[Духаўскі манастыр базылянаў|мужчынскага]] базылянскіх манастыроў Сьвятога Духа, [[Траецкі манастыр базылянак]], комплексы кляштараў [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|бэрнардынак з касьцёлам Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] і [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятога Язэпа]] (абодва ў стылі [[віленскае барока|віленскага барока]]), фрагмэнты [[Менскі езуіцкі калегіюм|езуіцкага калегіюму]] і [[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі]], забудова [[Траецкае прадмесьце|Траецкага]] і [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскага]] прадмесьцяў, [[Гасьціны двор (Менск)|гасьціны двор]], палацы [[Сядзіба Пшазьдзецкіх (Менск)|Празьдзецкіх]] і [[Сядзіба Ваньковічаў (Менск)|Ваньковічаў]], помнікі архітэктуры XII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся [[Менская ратуша|меская ратуша]] (адноўлена), кляштарныя комплексы [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Менск)|францішканаў з касьцёлам Сьвятога Антонія]], [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|кармэлітаў з касьцёлам Сьвятой Марыі Магдалены]] і [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|баніфратаў з касьцёлам Сьвятога Яна]], помнікі архітэктуры XVI—XIX стагодзьдзяў, [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваныя расейскімі ўладамі]]. Значную частку мясцовых славутасьцяў [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчылі за савецкімі часам]]: [[Менскі замак|забудову і культурны пласт замка]], [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]] ([[рэнэсанс]], адноўлена на захаваных падмурках), кляштарныя комплексы [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|бэнэдыктынак з касьцёлам Сьвятога Войцеха]] (віленскага барока) і [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканаў з касьцёлам Сьвятога Тамаша Аквінскага]], вежу і большую частку езуіцкага калегіюму, [[Халодная сынагога (Менск)|Халодную сынагогу]] ([[готыка]]), палацы [[Палац Радзівілаў (Менск)|Радзівілаў]] і [[Палац Сапегаў (Менск)|Сапегаў]], [[Юбілейная капліца (Менск)|Юбілейную капліцу]], [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|забудову вуліцы Нямігі]], помнікі гісторыі і архітэктуры XI—XIX стагодзьдзяў.

[[Файл:Miensk, Vialikaja Bernardynskaja. Менск, Вялікая Бэрнардынская (XVIII).jpg|значак|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|Кляштар бэрнардынаў]], з мапы XVIII ст.]]
[[Файл:Miensk, Vysokaje Miesta. Менск, Высокае Места (XVIII).jpg|значак|[[Высокае Места]], малюнак XVIII ст.]]

== Раньнія часы ==
[[Файл:Usiasłaŭ Połacki (Čaradziej). Усяслаў Полацкі (Чарадзей).jpg|значак|зьлева|164пкс|[[Усяслаў Чарадзей|Усяслаў Полацкі]]]]
[[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (XVIII).jpg|значак|[[Менская ратуша|Ратуша]], абмеры канца XVIII ст.]]

Дакладная дата заснаваньня Менску невядомая. Паводле археалягічных зьвестак, найбольш старажытныя паселішчы на тэрыторыі сучаснага места існавалі яшчэ ў IX ст., калі даліну ракі Сьвіслачы засялялі плямёны [[крывічы|крывічоў]] і [[дрыгавічы|дрыгавічоў]]. Каля 980 году гэтая тэрыторыя ўвайшла ў склад [[Полацкае княства|Полацкага княства]].

[[Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (J. Pieška, 1800).jpg|значак|[[Высокі Рынак]]. [[Юзэф Пешка|Ю. Пешка]], каля 1800 г.]]

Першы пісьмовы ўпамін пра Менск датуецца 1067 годам і зьмяшчаецца ў [[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]], калі злучаныя войскі князёў Яраславічаў (кіеўскага — Ізяслава, пераяслаўскага — Сьвятаслава і чарнігаўскага — Усевалада) спалілі горад у час вайны з [[Усяслаў Чарадзей|Усяславам Полацкім]]. Месца і час узьнікненьня Менску ў наш час выклікаюць дыскусіі: адныя дасьледнікі (А. Ясінскі, [[Георгі Штыхаў|Г. Штыхаў]] і інш.) лічаць, што горад утварыўся яшчэ ў даславянскія часы на рацэ Менцы, за 16 км на захад ад сучаснага цэнтру места, дзе захаваўся комплекс археалягічных помнікаў, і быў перанесены на цяперашняе месца па 1085 годзе, калі яго ў другі раз спалілі кіеўскія войскі. На думку іншых дасьледнікаў, [[дзяцінец]] (пазьней [[Менскі замак]]) збудавалі на правым беразе ракі Сьвіслачы пры ўтоку ў яе ракі Нямігі напярэдадні падзеяў 1067 году дзеля абароны паўднёвых межаў Полацкага княства.

[[Файл:Miensk, Vałoki Połackija. Менск, Валокі Полацкія (J. Pieška, 1800).jpg|значак|[[Валокі Полацкія]]. Ю. Пешка, каля 1800 г.]]

Па падзеях 1067 году, яшчэ да паланеньня Ўсяслава на [[Рша|Ршы]], Менскую воласьць перадалі ў валоданьне [[Яраполк Ізяславіч|Яраполку Ізяславічу]]. Паселішча на Менцы пачало адраджацца, але Яраполк збудаваў новую вялікую (каля 3 [[гектар|га]]) крэпасьць на новым месцы — каля паселішча ''Няміза'', на супрацьлеглым беразе [[Сьвіслач (басэйн Дняпра)|Сьвіслачы]]. У новай крэпасьці з дапамогай [[Польшча|польскіх]] майстроў ён распачаў будаваньне мураванай царквы, якое аднак ня скончылі. Яраполк валодаў Менскам і па вызваленьні Ўсяслава, які ў 1071 годзе спрабаваў выбіць яго адтуль, але пацярпеў паразу пры [[Галацічаск]]у. У 1073 годзе Ўсяслаў пачаў перамовы з Ізяславам, якія скончыліся сватаўством за яго сына [[Глеб Усяславіч|Глеба]] ўнучкі Ізяслава — [[Анастасія Яраполкаўна|Анастасіі Яраполкаўны]], якая ў той час толькі нарадзілася. Відаць, у выніку гэтай дамовы Менск перайшоў да Глеба і такім чынам зноў апынуўся ў складзе Полацкай зямлі.

[[Файл:Miensk. Менск (1591).gif|значак|зьлева|164пкс|Пячатка з гербам Менску, 1591]]

У 1085 годзе толькі адроджанае паселішча на Менцы спаліў [[Уладзімер Манамах]]. Ацалелыя жыхары перасяліліся да крэпасьці пры сутоцы [[Няміга (рака)|Нямігі]] і Сьвіслачы, а зь імі перасялілася і назва Менск, але яшчэ доўгі час Менскам звалася толькі паселішча на правым беразе Сьвіслачы, паселішча на левым беразе працягвала звацца Нямізай і толькі пазьней «старым местам».

[[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (1800).jpg|значак|Ратуша, каля 1800 г.]]

У канцы XI — пачатку XII стагодзьдзяў Менск стаў сталіцай [[Менскае княства|удзельнага княства]]. Першым князем менскім быў Глеб Усяславіч. Менск атрымаў дадатковыя ўмацаваньні — вышыня [[вал (фартыфікацыя)|валоў]] павялічылася да 8 мэтраў. Глеб праводзіў актыўную палітыку, што прычынілася да некалькіх паходаў на Менск войскаў паўднёва-[[Русь|рускіх]] князёў — Менск пасьпяхова вытрымаў 2 [[аблога|аблогі]]. Аднак у 1119 годзе горад захапілі і далучылі да Кіева. Князя Глеба Ўсяславіча зьняволілі ў кіеўскай вязьніцы, дзе ён і памёр. Па гэтым Менск разам з княствам трапіў у валоданьне да дзяцей Уладзімера Манамаха і толькі ў 1146 годзе перайшоў да нашчадкаў Глеба — [[Глебавічы|Глебавічаў]]. Зь сярэдзіны XII ст. Менск зноў стаў сталіцай незалежнага княства, менскія князі вялі змаганьне за [[гегемонія|гегемонію]] ў Полацкай зямлі і неаднакроць займалі полацкі сталец. Палітычнае ўзвышэньне і зручнае геаграфічнае становішча спрыялі эканамічнаму росту Менску і яго пераўтварэньню ў рамесна-гандлёва цэнтар.

== Вялікае Княства Літоўскае ==
[[Файл:Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|значак|зьлева|164пкс|Герб [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]], каля 1720 г.]]
[[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1800).jpg|значак|[[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Кляштар бэнэдыктынак]], абмеры 1800 г.]]

У XIII ст. узмацніліся зьвязкі Менскага княства з [[Наваградак|Наваградкам]], пазьней — зь [[Вільня]]й і [[Трокі|Трокамі]]<ref name="evkl285">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 285.</ref>. Зь сярэдзіны 1240-х гадоў, на запрашэньне мясцовых баяраў, у Наваградку пачаў княжыць [[Міндоўг]], што паспрыяла ўтварэньню [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Пад 1326 годам упамінаецца, што ў [[Ноўгарад]]зе ў складзе пасольства вялікага князя літоўскага [[Гедзімін]]а быў князь менскі Васіль. У грамаце 1387 году Менск выступае другім (пасьля Полацку) вялікім местам у цэнтральнай і ўсходняй частках сучаснай Беларусі. У 1390 годзе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Ягайла]] заснаваў на [[Траецкае прадмесьце|Траецкай Гары]] [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Менск)|першы касьцёл]]. Паводле дакумэнтаў канца XVI ст., у Менску таксама было 10 прыходзкіх цэркваў і 4—5 манастырскіх.

[[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (XIX) .jpg|значак|Панарама Менску з боку [[Траецкае прадмесьце|Траецкай Гары]], пач. XIX ст.]]

15 ліпеня 1410 году Менская [[харугва]] ўзяла ўдзел у пераможнай [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]]. Па [[Гарадзельская унія|Гарадзельскай уніі]] 1413 году места ўвайшло ў [[Віленскае ваяводзтва]]. Па сьмерці вялікага князя [[Вітаўт]]а, за часамі змаганьня за сталец Вялікага Княства Літоўскага паміж [[Сьвідрыгайла]]м і [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтам Кейстутавічам]] у 1433 (або 1434) годзе Менск захапілі аддзелы Сьвідрыгайлы, якія спалілі места і паланілі яго жыхароў. У 1444 годзе, паводле граматы вялікага князя, Менск уваходзіў у лік 14<ref name="evkl286">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 286.</ref> найбольш разьвітых местаў Вялікага Княства Літоўскага. У 2-й палове XV ст. утварыўся [[Менскі павет]] Віленскага ваяводзтва.

[[Файл:Alaksandar. Аляксандар (XVIII).jpg|164пкс|значак|зьлева|Вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]]]]

14 сакавіка 1499 году вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] надаў Менску [[Магдэбурскае права]]{{Заўвага|Привилей месту Менскому, на право майдеборское и иные вольности. 14.03.1499 г. // АЗР Т. 1: 1340—1506. — Спб., 1846. № 165. С. 187—189.}}. Кіраваньне местам перайшло да [[магістрат]]у, у склад якога ўваходзілі 12 радцаў на чале з [[войт]]ам і 2 бурмістрамі. У 1513 годзе ў [[Менскі замак|Менскім замку]] адкрыўся першы шпіталь — прытулак пры Ўзьнясенскім манастыры для хворых і калек.

[[Файл:Miensk, Vałockaja. Менск, Валоцкая (Č. Maniuška, 1830-39).jpg|значак|Дворык на Валоцкай. Ч. Манюшка, 1830 г.]]

У 1505 годзе Менск захапілі і спалілі крымскія татары, ацалеў толькі замак. У 1508 годзе ў час бунта [[Міхал Глінскі|М. Глінскага]] Менск вытрымаў амаль месячную аблогу, пазьней ваколіцы места 3—4 разы спусташалі маскоўскія войскі (апошні ў 1519 годзе<ref name="evkl287">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 287.</ref>). У 1547 годзе вялізны пажар зьнішчыў [[Менскі замак]] і амаль усё места, вынікам чаго сталася пераплянаваньне Менску зь пераносам мескага цэнтру на Новае, або Высокае Места<ref name="evkl287"/>. У сярэдзіне XVI ст. у месьце было 300 двароў, 35 вуліцаў і завулкаў. У 1564 годзе ў Менску ўзьнікла [[кальвінізм|кальвінісцкая]] супольнасьць. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў места стала сталіцай [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]], найбольшага ў Вялікім Княстве Літоўскім. У склад ваяводзтва ўваходзілі 60 местаў і мястэчак.

[[Файл:Miensk, Ślapanka, Vańkovič. Менск, Сьляпянка, Ваньковіч (Č. Maniuška, 1830-39).jpg|значак|Палац Ваньковічаў у Сьляпянцы. Ч. Манюшка, 1830 г.]]

16 ліпеня 1569 году жыхары Менску атрымалі дазвол збудаваць гасьціны двор — буйны гандлёвы комплекс; той жа прывілей лічыцца пунктам адліку існаваньня ў месьце [[цэх]]аў, заснаваных на клясычных эўрапейскіх прынцыпах. У 1582 годзе ў Менску зьявілася мураваная [[Менская ратуша|ратуша]]<ref>Дзянісаў У. Сімвалы горада і Менскага ваяводства: Ратуша // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 213.</ref>, на вежы якой празь некаторы час усталявалі першы мескі гадзіньнік<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менская ратуша // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 289.</ref>. У 1588—1755 гадох праз год, паводле чаргі з Наваградкам, у Менску праходзілі сэсіі [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага трыбуналу]].

[[Файл:Žygimont Vaza. Жыгімонт Ваза (1585).jpg|164пкс|значак|зьлева|Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Ваза]]]]
[[Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (1834).jpg|значак|[[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] і [[Менская ратуша|ратуша]], да 1835 г.]]

12 студзеня 1591 году [[Сьпіс польскіх манархаў|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Жыгімонт Ваза]] надаў месту герб «''фикгуру внебовзятья панны Марыи''»<ref>[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]]. Сімвалы горада і Менскага ваяводзтва: Пячаткі і герб // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 215.</ref>. У 1592 годзе пры саборнай царкве адкрылася першая [[Брацкія школы ў Вялікім Княстве Літоўскім|брацкая школа]]. У 1605 годзе ў Менску заснавалі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|кляштар дамініканаў]]<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менскі кляштар дамініканцаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 294.</ref> — першы вядомы кляштар у месьце, а ў 1611 годзе — Петрапаўлаўскі манастыр<ref>[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менскі Петрапаўлаўскі манастыр // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 296.</ref>, адзіны асяродак супраціўнікаў [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]] ў месьце на працягу XVII—XVIII стагодзьдзяў. У 1620 годзе ў Менску наладзілі рэгулярнае паштовае злучэньне зь іншымі буйнымі местамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Да сярэдзіны XVII ст. места атрымала абарончую лінію зь землянога вала і бастыёнаў, пры якіх існавалі Койданаўская, Лошыцкая і Юраўская брамы.

[[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (1835) (2).jpg|значак|Ратуша, абмеры 1835 г.]]

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Менску і ваколіцаў [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]]: «''…ехал из Менска литвин Корсак''» (1601—1602 гады)<ref>Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско-Литовским государством. Т. 4. — М., 1912. [https://books.google.by/books?id=HvsAAAAAMAAJ&pg=PA291&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0+%D0%BE%D1%80%D1%88%D0%B0%D0%BD%D0%B5&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiHx7yVrLL6AhVJR_EDHWOVAWIQ6AF6BAgMEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%20%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0&f=false С. 122].</ref>, «''литвин из Минска пан Ян Сухопаров''», «''литвин Менского повету Ондрей''» (абодва 1609—1610 гады)<ref>Мальцев В. П. [https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Russ/XVII/1600-1620/Zapisi_o_smerti_sidelcev/text.htm Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг.] // Исторический архив. № 5, 1960.</ref>, «''…выходец литвин Остафей Каменский в роспросе сказал: отец де ево бывал Минского повету шляхтич''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 104.</ref>, «''Крутновский Мартын… литвин, родом из Менского повета''» (1632 год)<ref>Служилые люди Сибири конца XVI – начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. [https://books.google.by/books?id=F7tYEAAAQBAJ&pg=PA458&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD+%D0%BA%D1%80%D1%83%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn6NOd_bD6AhVXSfEDHVAXAF0Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%20%D0%BA%D1%80%D1%83%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9&f=false С. 458].</ref>, «''…из Менска торговой человек литвин Тимофей Менченин''» (1651 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 213.</ref>. У прывілеі 1622 году кароль і вялікі князь [[Уладзіслаў Ваза]] азначыў «''літвой''» праваслаўных жыхароў Менску{{Заўвага|{{мова-pl|«Nad to mistrzowie tego cechu niemieckiego у ruskiego narodu, abo iakiey kolwiek inszey religiey… A to pod utraceniem cechu ci też niemcy aby chłopiąt na naukę niszej inszej nie przymowali, ani wpisowali, ani też wyzwolali jedno w tym miescie Mińskim, gdzie bractwo i cech trzymają, więc też aby towarzyszów polakow i litwę do roboty y warstatów swych przymowali»|скарочана}}<ref>{{Літаратура/Беларускі архіў|3к}} С. 143.</ref>}}. У [[матрыкул]]е [[Каралявец]]кага ўнівэрсытэту пад 1631 годам значыцца ''Alexander Stybalcovius, Minscensis Lithuanus''<ref>Die matrikel der Universität Königsberg i. Pr. Bd. 1: Die Immatrikulationen von 1544—1656. — Leipzig, 1910. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=-sZYzw8knMEC&q=Minscensis#v=snippet&q=Minscensis&f=false S. 332].</ref>. У запісах мэтрыкі папскай сэмінарыі ў [[Оламаўц]]у значацца ''Athanasius Pietrowsky Lithuanus ex Palatinatu Minscensi'' (1721—1728 гады), ''Felicianus Zablocky Litvanus Minscensis'' (1732—1736 гады)<ref>Blažejovskyj D. Ukrainian and Armenian pontifical seminaries of Lviv (1665—1784) (Analecta OSBM. Vol. 29). — Rom, 1975. P. 59.</ref>.

У [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] 3 ліпеня 1655 году Менск захапіла маскоўскае войска<ref>Соўсь Г. [http://www.svaboda.org/content/Article/1181469.html 3 ліпеня 1655 году расейскае войска захапіла Менск] // «[[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]», 3 ліпеня 2008 г.</ref>. За наступныя чатыры гады акупацыі места вельмі моцна пацярпела ад рабаваньняў і амаль спусьцела<ref name="evkl288">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 288.</ref>. У 1656 годзе поп [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]] Іван, які ў гэты час быў у Менску, напісаў ліст свайму гаспадару [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксею Міхайлавічу]], у якім прасіў грошай, а таксама засьведчыў, што акупацыйная маскоўская залога{{Заўвага|Беларускі Архіў. Т.3. — Менск, 1930. С. 192.}}<ref>{{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>:
{{Цытата|
усе татары ды мардва, — расейскага нічога ня ведаюць
{{арыгінал|ru|все татары да мордва, — рускава ничего не знают}}
{{канец цытаты}}
}}

[[Файл:Alaksandar Słuška. Аляксандар Слушка (XVII).jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Аляксандар Слушка|А. Слушка]], фундатар [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|менскіх бэрнардынак]]]]

3 ліпеня 1660 году войскі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Польшча|Каралеўства Польскага]] вызвалілі Менск з-пад маскоўскай акупацыі<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 24.</ref>. На 1667 год у месьце было каля 300 двароў. Таго ж году яно стала часткай першага ў Вялікім Княстве Літоўскім міждзяржаўнага паштовага маршруту [[Вільня]] — Менск — [[Магілёў]] — [[Смаленск]] — [[Масква]]. У 2-й палове XVII ст. падарожнікі адзначалі ў Менску шматлікія цэрквы і камяніцы, разьвіты гандаль.

[[Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (H. Hierasimovič, 1839).jpg|значак|Высокі Рынак. Г. Герасімовіч, 1839 г.]]

У 1697 годзе Менск моцна пацярпеў ад пажару. За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721) празь места некалькі разоў у 1706—1708 і 1720 гадох праходзілі расейскія і швэдзкія войскі. Маскоўская кавалерыя разам з калмыкамі разрабавала [[Траецкі манастыр базылянак]], [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]] і іншыя цэрквы і манастыры, на заклік [[Менскае праваслаўнае брацтва|Менскага праваслаўнага брацтва]] месьцічы далі збройны адпор захопнікам<ref>[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Якая роля ў нашай гісторыі належыць Пятру I? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 47.</ref>. 26 лютага — 24 сакавіка 1706 году тут спыняўся маскоўскі гаспадар [[Пётар I]]. У 1708 годзе ў Менску была маравая пошасьць і вялікі пажар. Нават у сярэдзіне XVIII ст. гэтыя падзеі адбіваліся на ўзроўні сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця места.

[[Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (Lauvergne, 1840) (3).jpg|значак|Высокі Рынак. Б. Лявэрнь, 1840 г.]]

У 1713 годзе [[Менскі езуіцкі калегіюм|рэзыдэнцыя езуітаў у Менску]] атрымала статус [[калегіюм]]у — навучальнай установы, што давала адукацыю на ўзроўні гуманітарнага ўнівэрсытэту<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 168.</ref>. У 1749 годзе побач зь езуіцкім касьцёлам збудавалі аптэку зь лябараторыяй (першая меская аптэка адкрылася яшчэ ў 1659 годзе). Па скасаваньні ордэна езуітаў у 1773 годзе, калегіюм пераўтварылі ў сьвецкую навучальную ўстанову — [[Менская гімназія|Менскую гімназію]]. На 1775 год у Менску было больш за 400 двароў (у канцы XVIII ст. — да 1000 двароў), на 1790 год — больш за 40 вуліцаў і завулкаў. У 1783 годзе зьявіўся першы плян забудовы места. Згодна з пастановай [[магістрат]]у 1786 году, на ўсіх будынках ўсталявалі нумары. У 1791 годзе ў Менску адкрыўся шпіталь войска Вялікага Княства Літоўскага. У 1790-я гады ў месьце было 89 крамаў, штогод праводзіліся 2 кірмашы, якія цягнуліся каля 2 тыдняў. У канцы XVIII ст. у Менску пачалі выступаць прафэсійныя тэатральныя калектывы (у 1825 годзе пад мескі тэатар адмыслова адрэстаўравалі [[Палац Радзівілаў (Менск)|палац Радзівілаў]] на [[Высокі Рынак|Высокім Рынку]]).

== Пад уладай Расейскай імпэрыі ==
[[Файл:Stanisłaŭ Maniuška. Станіслаў Манюшка (J. Lafosse, 1852).jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Станіслаў Манюшка]]]]
[[Файл:Miensk, Plabanskija Młyny. Менск, Плябанскія Млыны (Lauvergne, 1840) (2).jpg|значак|Панарама з боку Барысаўскага гасьцінца. Б. Лявэрнь, 1840 г.]]

У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Менск апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стаў адміністрацыйным цэнтрам [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. 14 траўня 1795 году расейскія ўлады скасавалі [[Магдэбурскае права]], а 29 сьнежня 1796 году — даравалі месту новы герб зь [[Герб Расеі|дзьвюхгаловым арлом]].

[[Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Daminikanskaja. Менск, Высокі Рынак-Дамініканская (1843) (4).jpg|значак|[[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўская царква]], абмеры 1843 г.]]

У 1793 годзе ўтварылася [[Менская япархія]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), 28 студзеня 1798 году — [[Менская дыяцэзія (гістарычная)|Менская дыяцэзія]] Рымска-Каталіцкай царквы, адкрылася каталіцкая духоўная сэмінарыя (дзеяла да 1869 году)<ref>{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 564.</ref>. У 1799 годзе ў месьце зьявілася першая муніцыпальная лякарня. На 1800 год у Менску было 1009 дамоў, зь іх 39 мураваных. 24 студзеня 1803 году адкрылася Менская мужчынская губэрнская гімназія. Таго ж году ўтварыўся аркестар, які выступаў з публічнымі канцэртамі ў мескім парку, а ў сьвяточныя дні — на галерэі ратушы.

[[Файл:Miensk, Vałoki Połackija. Менск, Валокі Полацкія (Č. Maniuška, 1849).jpg|значак|Валокі Полацкія. Ч. Манюшка, 1849 г.]]

У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] 8 ліпеня ў Менск увайшлі францускія войскі. 27 ліпеня места стала цэнтрам дэпартамэнту адноўленага [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Адміністрацыйная рада Менскага дэпартамэнту наладзіла выпуск першай мескай газэты [[Часовая менская газэта|«Тымчасовая газэта Менская»]] ({{мова-pl|«Tymczasowa gazeta Mińska»|скарочана}}). 16 лістапада места зноў занялі расейскія войскі.

[[Файл:Miensk, Daminikanskaja. Менск, Дамініканская (XIX) (2).jpg|значак|[[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл дамініканаў]], абмеры 1-й пал. XIX ст.]]

30 траўня 1835 году адбыўся моцны пажар, які зьнішчыў амаль усю цэнтральную частку Менску. У 1836 годзе ў месьце адкрылася першая публічная бібліятэка, у 1837 годзе — зьявілася ўласная пажарная каманда. У выніку эпідэміі халеры 1848 году ў Менску загінула 1,1 тыс. чалавек. У 1859 годзе адбыўся ўвод у эксплюатацыю першай на Беларусі тэлеграфнай лініі Менск — [[Бабруйск]].

[[Файл:Wincenty Dunin-Marcinkiewicz 2.jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]]]]

У 1839 годзе, нягледзячы на гвалт з боку ўладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], [[Мядзельскі манастыр базылянак|прадстаўнікі менскіх уніятаў]] адмовіліся далучацца да Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 187.</ref>. 9 лютага 1852 году, нягледзячы на забарону расейскіх уладаў<ref>Ярмалінская В. Дзе нарадзілася «Ідылія» // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 421.</ref>, на сцэне [[Менскі гарадзкі тэатар|Менскага мескага тэатру]] адбылася прэм’ера першай [[беларуская мова|беларускамоўнай]] опэры [[Ідылія (опэра)|«Ідылія»]] на музыку [[Станіслаў Манюшка|С. Манюшкі]] і К. Крыжаноўскага, лібрэта напісаў [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|В. Дунін-Марцінкевіч]]. У 1857 годзе на загад расейскага цара [[Мікалай I|Мікалая I]] у Менску зьнішчылі [[Менская ратуша|будынак мескай ратушы]] і прылеглы да яе сквэр зь векавых пірамідальных таполяў. Паводле ўспамінаў відавочцаў, ратушу зруйнавалі з наступнай прычыны<ref>{{Літаратура/Рэха даўняга часу|к}} С. 91.</ref>:
{{Цытата|… яна сваім існаваньнем нагадвала жыхарам пра звычаі мінулага часу, пра Магдэбурскае права …''}}

[[Файл:Miensk, Niamiha-Rakaŭskaja. Менск, Няміга-Ракаўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|значак|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Петрапаўлаўская царква]]. Д. Струкаў, 1864 г.]]

У 1863—1870 гадох у зьвязку з [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольным паўстаньнем]] царскія ўлады ўвялі ў Менску ваеннае становішча. Нягледзячы на гэта, месьцічы ўзялі актыўны ўдзел у выступленьні<ref>{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 394.</ref>. У 1866 годзе па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады перайменавалі большасьць цэнтральных вуліцаў Менску (агулам 17 назваў<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 220.</ref>), што зьявілася шараговым захадам царызму ў палітыцы [[Маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі беларусаў]] і змаганьні з нацыянальна-вызвольным рухам. Іншым кірункам гэтай палітыкі стала [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньне расейскімі ўладамі помнікаў сакральнай архітэктуры]]: у 2-й палове XIX ст. яны зьнішчылі мураваныя касьцёлы [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|баніфратаў]], [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|кармэлітаў]] і [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Менск)|францішканаў]], зьнявечылі касьцёлы [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|бэрнардынаў]] і [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканаў]], перабудавалі ў [[мураўёўкі|маскоўскім стылі]] [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўскую]] і [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Петрапаўлаўскую]] цэрквы.

[[Файл:Miensk, Katedra. Менск, Катэдра (D. Strukov, 1864-67).jpg|значак|[[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|Катэдра]]. Д. Струкаў, 1864 г.]]

28 лістапада 1871 годзе празь Менск прайшла чыгунка [[Варшава]] — [[Масква]]. У 1872 годзе на [[Новае Места|Новым Месьце]] заклалі Аляксандраўскі сквэр. У 1873 годзе пачаў дзеяць Менскі камэрцыйны банк, у месьце зьявіўся водаправод<ref>{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 124.</ref>. Таго ж году празь Менску пачаўся рух на [[Лібава-Роменская чыгунка|Лібаўска-Роменскай чыгунцы]]. У 1874 годзе ў Аляксандраўскім сквэры збудавалі першы ў месьце фантан. У 1881 годзе ў Менску заснавалі машынабудаўнічы і чыгунна-медна-мэталюргічны заводы (Кашарскі машынабудаўнічы завод). Таго ж году адкрыліся менскія аддзелы Дзяржаўнага банку Расейскай імпэрыі і Расейскага тэлеграфнага агенцтва. У 1890 годзе ў Менску наладзілі тэлефонную сувязь, а з 1896 году пачала дзеяць першая на Беларусі тэлефонная станцыя агульнага карыстаньня. 10 траўня 1892 году адбылося ўрачыстае адкрыцьцё [[конка|конкі]] — першага мескага грамадзкага транспарту. У 1895 годзе ў Менску адкрылася мэтэастанцыя, а 12 студзеня 1895 году — [[Першая менская электрастанцыя|электрастанцыя]]<ref>{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 128.</ref>. 26 верасьня 1891 году ў Мескім садзе адбыўся палёт аэранаўта Драўніцкага на паветраным шары і ягоны спуск на парашуце ўласнага вырабу. На 1897 год у Менску было 7476 будынкаў, зь іх 2110 мураваных, 140 вуліцаў і завулкаў; дзеялі 18 сакральных будынкаў.

[[Файл:Miensk, Vysoki Rynak, Bazylanski. Менск, Высокі Рынак, Базылянскі (1867).jpg|значак|Духаўская царква па [[Мураўёўкі|маскоўскай перабудове]], 1867 г.]]

У 1870—1880-я гады ў Менску дзеялі [[народнікі|народніцкія]] гурткі. 7 красавіка 1876 году адбыўся страйк працоўных чыгуначных майстэрняў, першы ў Менску. У 1886 годзе пачалося выданьне газэты «Минскій листокъ», у якой 28 траўня 1889 году ўпершыню надрукавалі беларускую паэму «[[Тарас на Парнасе]]». 1—3 сакавіка 1898 году ў месьце адбыўся першы зьезд [[РСДРП]], у 1900 годзе ўтварылася [[Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы]]. 18 студзеня 1900 году адбылася першая ў Менску вулічная дэманстрацыя працоўных. У час [[рэвалюцыя 1905 году|рэвалюцыі 1905 году]] 16 лютага адбылася палітычная дэманстрацыя і страйк навучэнцаў сярэдніх навучальных установаў; 18 кастрычніка царскія ўлады расстралялі мітынг на Прывакзальным пляцы ([[Курлоўскі расстрэл]]); 8 сьнежня адбыўся ўсеагульны страйк у Менску. 1 сьнежня 1906 году ў Менску ўтварылася беларускае кніжнае аб’яднаньне «Мінчук».

[[Файл:Bagdanovich M 2.jpg|164px|значак|зьлева|[[Максім Багдановіч]]]]

У 1905 годзе зь Берасьцейскага і Віленскага вакзалаў наладзілі рух дачных цягнікоў у прадмесьці [[Курасоўшчына (мікрараён Менску)|Курасоўшчыну]] і [[Серабранка (мікрараён)|Серабранку]]. У 1907 годзе ў Менску пачаў працаваць мэталаапрацоўчы завод «''Гігант''». 21 жніўня 1911 году ў прадмесьці [[Камароўка (Менск)|Камароўцы]] заснавалі [[Менская балотная досьледная станцыя|Менскую балотную досьледную станцыю]] — першую дзяржаўную навуковую ўстанову на Беларусі. На 1913 год у Менску было 10,3 тыс. будынкаў (зь іх 15% мураваныя), 305 вуліцаў і завулкаў, працавалі 104 фабрыкі, заводы і мануфактуры, на якіх было 5,1 работнікаў.

[[Файл:Miensk, Załataja Horka. Менск, Залатая Горка (1868).jpg|значак|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Менск)|Траецкі касьцёл]] на [[Залатая Горка|Залатой Горцы]], 1868 г.]]

За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] 19 ліпеня (1 жніўня) 1914 году ўтварылася [[Менская вайсковая акруга]]. У 1915 годзе Менск стаў прыфрантавым местам. Дзеяў [[Менскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны]]. Па Лютаўскай рэвалюцыі 1917 году тут утварыўся [[Менскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў]]. У красавіку — ліпені ў Менску адбыліся зьезды беларускіх нацыянальных арганізацыяў, беларускіх нацыянальных арганізацыяў і партыяў. 20 красавіка (3 траўня) 1917 году жыхары места ўпершыню змаглі ўрачыста адзначыць гадавіну прыняцьця [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]]; у месьце адбылася вялікая патрыятычная маніфэстацыя, у якой брала ўдзел 40 тыс. чалавек<ref>{{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)|к}} S. 114—115.</ref>. 1—2 кастрычніка 1917 году менчукі ўпершыню змаглі ўрачыста адзначыць гадавіну сьмерці [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвуша Касьцюшкі]]; урачыстасьці адбываліся ў каталіцкай катэдры і ў мескім тэатры; аднак, бралі ўдзел у іх толькі польскія арганізацыі<ref>{{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)|к}} S. 123.</ref>.

[[Файл:Miensk. Менск (1868).jpg|значак|Панарама з боку [[Раманаўская Слабада|Раманаўскай Слабады]], 1868 г.]]

У лістападзе 1917 году ў Менску ўтварыўся каардынацыйны цэнтар беларускага нацыянальна-вызвольнага руху — [[Вялікая беларуская рада]]. 5 сьнежня ў месьце распачаўся [[Першы Ўсебеларускі кангрэс]]. У ноч з 17 на 18 сьнежня (паводле старога стылю) бальшавікі разагналі зьезд. 18 сьнежня дэлегаты Рады Ўсебеларускага кангрэсу, у складзе 56 чалавек на чале зь [[Язэп Лёсік|Язэпам Лёсікам]], патаемна сабраліся ў чыгуначным дэпо пад аховай рабочай дружыны і пастанавілі падпарадкаваць сабе [[Цэнтральная Беларуская Вайсковая Рада|Цэнтральную Беларускую Вайсковую Раду (ЦБВР),]] а таксама выдзелілі з свайго складу кіроўны орган — Выканаўчы Камітэт Рады Ўсебеларускага кангрэсу. Ён стаў юрыдычным і маральным пераемнікам усёй улады, якая належала Першаму Ўсебеларускаму кангрэсу. Выканкам Усебеларускага кангрэсу атрымаў даручэньне, як толькі будзе магчымым, узяць уладу на Беларусі ў свае рукі і рыхтавацца да гэтага вырашальнага моманту.

19 лютага 1918 году беларускія і польскія месьцічы супольна вызвалілі Менск ад бальшавікоў; палякі загадвалі адміністрацыяй заходняй, большай часткі места, беларусы — усходняй<ref name=tara>{{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)|к}} S. 144—146.</ref>. 21 лютага 1918 году [[беларуска-польская адміністрацыя Менску]] перадала места войскам [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]<ref name=tara/>. У гэты час у Менску дзеялі Акруговая рада і Польская рада Менскай зямлі. У канцы 1917 году ўтварыўся Прафсаюз імя Станіслава Сташыца. Усе польскія арганізацыі трапілі пад рэпрэсіі немцаў<ref name="gierowska1">Gierowska-Kałłaur J. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920). Wyd. 1. — Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003. S. 262—263.</ref>.

[[Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (N. Orda, 1870-77).jpg|значак|Высокі Рынак. [[Напалеон Орда|Н. Орда]], 1870 г.]]

3 сакавіка 1918 году ў нямецкай прэсе выйшла публікацыя пра ўражаньні ад таго места, у якое ператварыўся Менск пад уладай Расейскай імпэрыі<ref>[https://web.archive.org/web/20180331034552/https://news.tut.by/culture/583845.html Как германская армия 100 лет назад вступила в Минск. Письмо немецкого солдата], [[TUT.BY]], 5 сакавіка 2018 г.</ref><ref>Волкава В. Мінск 21 лютага 1918 г. вачыма нямецкага салдата (па матэрыялах газеты “Zeitung der 10. Armee”) // Беларускі гістарычны часопіс. № 2, 2018. С. 11.</ref>:
{{Цытата|Менск ня робіць надта спрыяльнага ўражаньня, галоўным чынам таму, што шмат з старых выдатных барокавых будынкаў, цэркваў і манастыроў было абязьлічана расейцамі празь перабудову яшчэ горш, чым у Вільні. Наогул, урад імкнецца наўмысна зьнішчыць усё, што магло б нагадваць былыя часы, тым ня менш нічога не робіць з свайго боку дзеля ўпрыгажэньня места. Галоўныя будынкі <...> былі збудаваныя ў большасьці ў XVII стагодзьдзі. Роўна як цэрквы, таксама праваслаўныя, частка зь якіх раней была каталіцкімі. Манастыры былі зьведзеныя да ролі казармаў.}}

== Найноўшы час ==
[[Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (1870-79).jpg|значак|Высокі Рынак, 1870 г.]]
[[Файл:Jazep Liosik.png|164px|значак|зьлева|[[Язэп Лёсік]]]]

25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Менск абвяшчаўся сталіцай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У красавіку 1918 году адкрылася Менская вышэйшая музычная школа, неўзабаве пераўтвораная ў [[Беларуская кансэрваторыя|Беларускую кансэрваторыю]]. На базе Менскага пэдагагічнага інстытуту рыхтавалася адкрыцьцё Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, таксама плянавалася адкрыцьцё сельскагаспадарчага і політэхнічнага інстытутаў<ref>[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Беларуская Народная Рэспубліка // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 386.</ref>. Жыхары места, а таксама Астрашыцкагарадоцкай, Заслаўскай, Івянецкай, Койданаўскай, Самахвалавіцкай, Сёмкавагарадоцкай і Стаўпецкай воласьцяў Менскага павету атрымалі Пасьведчаньні [[Народны Сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту БНР]]<ref>{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>.

[[Файл:Miensk. Менск (1881).jpg|значак|Менск па пажары, 1881 г.]]
Увосень 1918 году сфармавалася Самаабарона Менскай і Гарадзенскай зямлі — вайсковая арганізацыя, якой мэтай была абарона гэтых зямель ад бальшавікоў. У Менску яе арганізаваў генэрал Аляксандар Бэрнатовіч, пазьней, з намінацыі [[Юзэф Пілсудзкі|Юзэфа Пілсудзкага]], кіраваў палкоўнік Каборда<ref>Wyszczelski L. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 47-48.</ref>. 5 студзеня<ref name="at">[[Алег Трусаў|Трусаў А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/trusau/05/Невядомыя_беларускія_дзяржавы.html Вялікае Княства Смаленскае] // Наша Слова. № 34 (822), 5 верасня 2007 г.</ref> 1919 году Менск занялі бальшавікі, якія абвясьцілі яго сталіцай [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Новая ўлада пачала рэпрэсіі супраць беларускіх, польскіх і іншых арганізацыяў, непрыхільных да бальшавізму. Польская акругавая рада ператварылася ў Зьвяз польскіх радаў і арганізацыяў, а таксама абрала з свайго складу Выканаўчы камітэт. Па рэпрэсіях, у выніку падпольных выбараў абралі Галоўную раду. Яе сябрамі былі: біскуп [[Зыгмунт Лазінскі]], Ізалевіч, Альгерд Яленскі, Вітаўт Ян (?) Сьвіда, Петшак і доктар Оффэнбэрг. Прафсаюз імя Сташыца трапіў пад савецкія рэпрэсіі, у выніку чаго яго ліквідавалі. У той час легальна і адкрыта дзеяў польскі Зьвяз хрысьціянскай дэмакратыі — арганізацыя, якая мела каля 3 тым. сяброў, патрымку каталіцкага касьцёла, падтрымлівала дэмакратыю, але адначасна непрыхільна ставілася да беларускага руху. Кіраваў ёй Шчэпанскі<ref name=gierowska1/>. 8 жніўня 1919 году войскі міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918-1939)|Польскай Рэспублікі]] занялі Менску ў час апэрацыі пад камандаю генэрала [[Станіслаў Шаптыцкі|Станіслава Шаптыцкага]], з удзелам войскаў вялікапольскіх (паміж іншым 15-ы полк уланаў пад камандаю палкоўніка [[Уладыслаў Андэрс|Ўладзіслава Андэрса]]) і з дапамогай часткі «сінай арміі» генэрала [[Юзэф Галер|Галера]]. У места ў першай чарзе ўвайшлі: 2-гі дывізіён легіёнаў, а па ім 1-ы дывізіён вялікапольскіх стральцоў. Бальшавікі страцілі кантроль над Менскам. У часе атакі на места польскія войскі пацярпелі вельмі нязначна. Вайсковым камэндантам Менску стаў палкоўнік Зьдзіслаў Раабэ. Польскія вайсковыя жандармы правялі арышты бальшавіцкіх агэнтаў і супрацоўнікаў службаў бясьпекі. 9 жніўня ў Менск прыехаў з сваім штабам генэрал Шаптыцкі, а 10 жніўня зладзілі сьвяткаваньне з нагоды вызваленьня ад бальшавізму<ref name="wojna">Wyszczelski L. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 180—182.</ref>. 15 верасьня 1919 году ўтварылася Менская акруга Грамадзянскай управы ўсходніх земляў — часовай адміністрацыйнай адзінкі міжваеннай Польскай Рэспублікі{{Заўвага|Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 19, poz. 174.}}; пачалі разьвівацца польскія арганізацыі (агулам у 1917—1920 гадох іх было 33)<ref name="gierowska1"/>. У Менску ўтварался Таварыства імя [[Юзэф Пілсудзкі|Юзэфа Пілсудзкага]], якое падтрымлівала беларуска-польскую фэдэрацыю. Сьпярша ў ім налічвалася каля 1 тыс. сяброў, праз 5 месяцаў — каля 3 тыс., а таксама 15 аддзелаў у правінцыі<ref>Gierowska-Kałłaur J. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920). Wyd. 1. — Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003. S. 207—208.</ref>. У 1919/1920 навучальным годзе жыхары Менску атрымалі магчымасьць абіраць паміж беларускімі, жыдоўскімі, польскімі і расейскімі школамі<ref name="Gierowska-Kałłaur J 1920">Gierowska-Kałłaur J. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920). Wyd. 1. — Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003. S. 248—249.</ref>. У гэты час у месьце працавала 26 сярэдніх школаў, у тым ліку 15 расейскіх (агулам 2532 вучняў, 147 настаўнікоў), 6 жыдоўскіх (агулам 1620 вучняў, 58 настаўнікоў), 4 польскія (агулам 1564 вучняў, 97 настаўнікоў) і 1 беларуская (106 вучняў, 12 настаўнікоў)<ref name="Gierowska-Kałłaur J 1920"/>. У ліпені 1920 году Менск зноў занялі бальшавікі, якія ў жніўні таго ж году стварылі тут [[канцэнтрацыйны лягер]]<ref name="Procka-1993">[[Тацяна Процька|Процька Т.]] Якія пласты беларускага народа найбольш пацярпелі ад камуністычнага тэрору? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 67.</ref>, 12 кастрычніка — польскія войскі, якія аднак здолелі пратрымацца толькі на некалькі дзён. 18 сакавіка 1921 году згодна з [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыскай мірнай дамовай]] места адышло да [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]].

[[Файл:Miensk, Felicyjanaŭskaja, Benedyktynski. Менск, Фэліцыянаўская, Бэнэдыктынскі (1899).jpg|значак|Кляштар бэнэдыктынак па маскоўскай перабудове, 1899 г.]]

18 красавіка 1921 году ў Менску адкрыўся [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] і першая навуковая бібліятэка. 23 кастрычніка 1924 году пачаў працу першы маршрутны пасажырскі аўтобус (марка «Лейланд»)<ref>[https://web.archive.org/web/20170502194226/http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/prtrw/%D0%95%D1%82%D1%87%D0%B8%D0%BA_%D0%95._%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%3A_%D0%BE%D1%82_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B8_%D0%B4%D0%BE_%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE.html Етчик Е. Л. Минск от конки до метро. — Мн.: Полымя, 1991]</ref>. У 1925 годзе ў Менску і ў БССР увогуле пачаліся першыя [[радыё]]перадачы. У 1928 году ў месьце адкрыўся першы хлебазавод<ref>[https://web.archive.org/web/20170727115536/http://www.ctv.by/retro-hlebopekarni-minska-vo-vremya-voyny-fotovideo Ретро: Хлебопекарни Минска во время войны]</ref>. 1 студзеня 1929 году [[Інстытут беларускай культуры]], што месьціўся ў Менску з 1922 году, рэарганізавалі ў Беларускую акадэмію навук<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 401.</ref> (цяпер — [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]). 13 кастрычніка 1929 году ў месьце адбыўся пуск [[Менскі трамвай|трамвая]]. У 1933 годзе пачаў дзеяць [[Мінск-1 (аэрапорт)|менскі аэрапорт]].

У 1936 годзе савецкія ўлады ўзарвалі [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўскую царкву]], унікальны помнік архітэктуры эпохі [[Рэнэсанс]]у<ref>Квитницкая Е. Д. Особенности средневековых храмов
Белоруссии // Архитектурное наследство. № 23, 1975. С. 85.</ref><ref>{{Літаратура/Рэха даўняга часу|к}} С. 60.</ref><ref name="val68">{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 68.</ref>. У 1937—1941 гадох ува [[урочышча|ўрочышчы]] [[Курапаты|Курапатах]], што непадалёк ад Менску, [[Рэпрэсіі ў БССР|бальшавікі-сталіністы]] расстралялі паводле розных ацэнак ад 30 000 да 250 000<ref>Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 77—78.</ref> (або значна больш<ref>Davies N. Powstanie '44. — Kraków: Wydawnictwo Znak, 2004. S. 195.</ref>) жыхароў Беларусі. Сярод іншага савецкія ўлады фізычна і духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іхныя працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[Arche]] №9, 2009.</ref>.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 28 чэрвеня 1941 да 3 ліпеня 1944 году Менск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. У гэты час бурмістрамі места былі [[Вітаўт Тумаш]] (ліпень 1941 — лістапад 1941), [[Вацлаў Іваноўскі]] (17 лістапада 1941 — 7 сьнежня 1943), [[Анатоль Комар]] (сьнежань 1943 — ліпень 1944).

У час вайны Менск быў практычна ўшчэнт зруйнаваны агульнымі намаганьнямі нацыстаў і бальшавікоў<ref name="5mitau">{{Спасылка|аўтар=Лашкевіч К.|url=http://news.tut.by/society/147246.html|загаловак=5 афіцыёзных міфаў пра Мінск|выдавец=[[TUT.BY]]|дата=11 верасьня 2009}}</ref>. Аднак найбольш каштоўныя помнікі архітэктуры [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі]] ў паваенныя часы: у 1950 годзе яны ўзарвалі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканскія касьцёл і кляштар]], на аднаўленьне якіх напярэдадні атрымалі кантрыбуцыю ад [[Нямеччына|Нямеччыны]], у 1951 годзе — зьнявечылі [[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|езуіцкі касьцёл]] і зьнішчылі частку [[Менскі езуіцкі калегіюм|калегіюму зь вежай]], у 1950-я гады скапалі [[Менскі замак|замкавую гару]] і вывезьлі яе за межы места<ref>{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 14</ref>, у сярэдзіне 1960-х гадоў — зьнішчылі [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|бэнэдыктынскія касьцёл з кляштарам]], [[Халодная сынагога (Менск)|Халодную сынагогу]] (адзіны ў Менску помнік архітэктуры [[готыка|готыкі]]) і [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|забудову вуліцы Нямігі]], у 1984 годзе — зьнішчылі будынак першага мескага тэатру (колішні [[палац Радзівілаў (Менск)|палац Радзівілаў]]).

1 студзеня 1956 году ў Менску пачаліся тэлевізійныя трансьляцыі. 26 чэрвеня 1974 году места атрымала ганаровае званьне «Горад-Герой»<ref>[[Сяргей Шупа|Шупа С.]] [https://web.archive.org/web/20111107170055/http://realaudio.rferl.org/BR/manual/2009/07/07/20608d8c-f0ca-4b66-91b4-d805184688dc.mp3 Радыё Свабода год за годам: 1974], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]. 21 ліпеня 2009 г.</ref><ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Указ_Президиума_ВС_СССР_от_26.06.1974_№_6163-VIII Указ Президиума Верховного Совета СССР от 26 июня 1974 года № 6163-VIII «О присвоении городу Минску почётного звания „Город-Герой“»] // Ведомости Верховного Совета СССР. № 27, 1974. С. 394.</ref>. 26 чэрвеня 1984 году адбыўся ўвод у эксплюатацыю [[Менскі мэтрапалітэн|Менскага мэтрапалітэну]].

27 ліпеня 1990 году Менск стаў сталіцай незалежнай Беларусі. 7 лістапада 1990 году на плошчы Леніна адбыўся [[Мітынг 7 лістапада 1990 году (Менск)|мітынг]] — найбуйнейшая апазыцыйная акцыя (арганізаваная [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|БНФ]]) антыкамуністычнага характару, якая адбылася ў гісторыі БССР. 5 верасьня 1991 году мескія ўлады зацьвердзілі гістарычны герб Менску. У 1993 годзе ў Менску адбыўся Першы зьезд беларусаў сьвету, у 1994 годзе — першая сустрэча беларускай моладзі сьвету<ref name="be395">{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 395.</ref>.

У 2004 годзе ў Менску адбудавалі зруйнаваную расейскімі ўладамі [[Менская ратуша|ратушу]], у 2011 годзе — зруйнаваную савецкімі ўладамі [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]].

== Галерэя ==
=== Малюнкі Караля Біске ===
<gallery caption="Малюнкі Караля Біске, 1918 год" widths=150 heights=150 class="center">
Miensk, Vysoki Rynak-Kojdanaŭskaja. Менск, Высокі Рынак-Койданаўская (K. Biske, 1918).jpg|Вежа [[Менскі езуіцкі калегіюм|калегіюму езуітаў]]  
Miensk, Katedra. Менск, Катэдра (K. Biske, 1918).jpg|Катэдра 
Miensk, Daminikanski. Менск, Дамініканскі (K. Biske, 1918).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл дамініканаў]] 
Miensk, Sapieha. Менск, Сапега (K. Biske, 1918).jpg|[[Палац Сапегаў (Менск)|Палац Сапегаў]] 
</gallery>

=== Малюнкі Язэпа Драздовіча ===
<center><gallery caption="Малюнкі [[Язэп Драздовіч|Язэпа Драздовіча]]" widths=215 heights=180 perrow="3">
Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (J. Drazdovič, 1919).jpg|Высокае Места з боку [[Траецкае прадмесьце|Траецкай Гары]], 1919 г.
Miensk, Tatarskaja Słabada. Менск, Татарская Слабада (J. Drazdovič, 1920).jpg|[[Татарская Слабада]], 1920 г. 
Miensk, Śvisłač-Zamčyšča. Менск, Сьвіслач-Замчышча (J. Drazdovič, 1920).jpg|[[Сьвіслач (басэйн Дняпра)|Сьвіслач]] і [[Замчышча (Менск)|Замчышча]], 1920 г. 
Miensk, Zamčyšča. Менск, Замчышча (J. Drazdovič, 1920).jpg|Сьвіслач і Замчышча, 1920 г. 
Mienski zamak. Менскі замак (J. Drazdovič, 1920).jpg|Замчышча, 1920 г.
Mienski zamak. Менскі замак (J. Drazdovič, 1920) (2).jpg|[[Менскі замак|Гродзкі суд]] на Замчышчы, 1920 г.
</gallery></center>

=== Творы іншых мастакоў ===
<center><gallery caption="Малюнкі іншых аўтараў" widths=150 heights=150 perrow="4">
Miensk, Łavy. Менск, Лавы (F. Ruščyc, 1895).jpg|[[Лавы]]. [[Фэрдынанд Рушчыц|Ф. Рушчыц]], 1895 г.
Miensk, Daminikanski. Менск, Дамініканскі (F. Ruščyc, 13.03.1911).jpg|Касьцёл дамініканаў. Ф. Рушчыц, 1910 г.
Miensk, Vysoki Rynak-Kojdanaŭskaja. Менск, Высокі Рынак-Койданаўская (A. Graboŭski, 1918).jpg|Езуіцкі калегіюм. А. Грабоўскі, 1918 г. 
Miensk, Kaźmadziamjanaŭski. Менск, Казьмадзям’янаўскі (M. Filipovič, 1924).jpg|Уваход у [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|касьцёл бэрнардынак]]. М. Філіповіч, 1924 г. 
Miensk, Vialikaja Bernardynskaja. Менск, Вялікая Бэрнардынская (M. Filipovič, 1924).jpg|Гістарычная вуліца Вялікая Бэрнардынская. М. Філіповіч, 1924 г.
Miensk, Archirejskaje padvorje. Менск, Архірэйскае падвор’е (M. Uładyčyna, 1928).jpg|[[Архірэйскае падвор’е (Менск)|Архірэйскае падвор'е]]. М. Уладычына, 1928 г. 
Miensk, Vysoki Rynak-Kojdanaŭskaja. Менск, Высокі Рынак-Койданаўская (M. Uładyčyna, 1928).jpg|Езуіцкі калегіюм. М. Уладычына, 1928 г.
Miensk, Śvisłač-Padzamkavaja. Менск, Сьвіслач-Падзамкавая (M. Uładyčyna, 1928).jpg|Падзамкавая вуліца. М. Уладычына, 1928 г. 
</gallery></center>

=== Гістарычныя панарамы ===
<center><gallery caption="Старыя панарамныя здымкі" widths=150 heights=150 perrow="4">
Miensk, Trajeckaje pradmieściе. Менск, Траецкаe прадмесьце (1863) (2).jpg|1863 г.
Miensk, Haściny Dvor. Менск, Гасьціны Двор (1865).jpg|1865 г.
Miensk, Niamiha. Менск, Няміга (1870).jpg|1870-я гады
Miensk, Vałoki Połackija. Менск, Валокі Полацкія (1870-79).jpg|1870-я гады
Miensk, Vysoki Rynak-Franciškanskaja. Менск, Высокі Рынак-Францішканская (XIX).jpg|да 1884 г.
Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (M. Astankovič, 1903) (2).jpg|да 1900 г.
Miensk, Śvisłač-Zybickaja. Менск, Сьвіслач-Зыбіцкая (1903).jpg|1903 г.
Miensk, Vysoki Rynak-Franciškanskaja. Менск, Высокі Рынак-Францішканская (1902).jpg|1902 г.
Miensk, Łošyckaja-Zboravaja. Менск, Лошыцкая-Зборавая (S. Trepka, 1909) (2).jpg|1910 г.
Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (S. Prokudin-Gorsky, 1912).jpg|1912 г.
Miensk, Vysokaje Miesta. Менск, Высокае Места (1901-17).jpg|да 1918 г.
Miensk, Vysokaje Miesta. Менск, Высокае Места (1901-29).jpg|да 1918 г.
Miensk, Daminikanskaja-Juraŭskaja. Менск, Дамініканская-Юраўская (1918).jpg|1918 г.
Miensk, Vysokaje Miesta. Менск, Высокае Места (1918) (2).jpg|1918 г.
Miensk, Vysokaje Miesta. Менск, Высокае Места (1918) (3).jpg|1918 г.
Miensk, Vysokaje Miesta. Менск, Высокае Места (1918).jpg|1918 г. 
</gallery></center>

=== Захараўская вуліца ===
<center><gallery caption="Захараўская вуліца на старых здымках і паштоўках" widths=150 heights=150 perrow="4">
Miensk, Zacharaŭskaja-Nabiarežnaja. Менск, Захараўская-Набярэжная (1918) (1).jpg|У бок скрыжаваньня з Набярэжнай, 1918 г.
Miensk, Zacharaŭskaja-Kašarskaja. Менск, Захараўская-Кашарская (1900).jpg|Рог з гістарычнай Кашарскай, да 1900 г.
Miensk, Zacharaŭskaja-Daminikanskaja. Менск, Захараўская-Дамініканская (1902).jpg|Рог з гістарычнай Дамініканскай, да 1900 г. 
Miensk, Zacharaŭskaja-Daminikanskaja, Paryž. Менск, Захараўская-Дамініканская, Парыж (1914).jpg|Рог з гістарычнай Дамініканскай, 1914 г.
Miensk, Zacharaŭskaja-Daminikanskaja. Менск, Захараўская-Дамініканская (1904-09).jpg|Рог з гістарычнай Дамініканскай, 1904 г. 
Miensk, Zacharaŭskaja-Franciškanskaja. Менск, Захараўская-Францішканская (1900).jpg|Ад скрыжаваньня з гістарычнай Францішканскай, 1900 г. 
Miensk, Zacharaŭskaja-Felicyjanaŭskaja. Менск, Захараўская-Фэліцыянаўская (1918).jpg|Рог з гістарычнай Фэліцыянаўскай, 1918 г.
Miensk, Zacharaŭskaja-Felicyjanaŭskaja. Менск, Захараўская-Фэліцыянаўская (1913).jpg|Рог з гістарычнай Фэліцыянаўскай, 1913 г. 
Miensk, Zacharaŭskaja-Łošyckaja, Žabroŭski. Менск, Захараўская-Лошыцкая, Жаброўскі (1912).jpg|Рог з гістарычнай Лошыцкай, 1912 г.
Miensk, Zacharaŭskaja-Łošyckaja. Менск, Захараўская-Лошыцкая (1914).jpg|Рог з гістарычнай Лошыцкай, да 1918 г. 
Miensk, Zacharaŭskaja-Zacharaŭski. Менск, Захараўская-Захараўскі (1901-17) (2).jpg|да 1918 г. 
Miensk, Zacharaŭskaja-Zacharaŭski. Менск, Захараўская-Захараўскі (7.08.1918).jpg|да 1918 г. 
</gallery></center>

=== Здымкі Мікалая Астанковіча ===
<gallery caption="Фота Мікалая Астанковіча, 1903 год" widths=150 heights=150 class="center">
Miensk, Jubilejny. Менск, Юбілейны (M. Astankovič, 1903).jpg|[[Юбілейная плошча (Менск)|Юбілейны пляц]], [[Юбілейная капліца (Менск)|капліца]]
Miensk, Zacharaŭskaja. Менск, Захараўская (M. Astankovič, 1903).jpg|Захараўская вуліца
Miensk, Novaje Miesta. Менск, Новае Места (M. Astankovič, 1903).jpg|[[Новае Места]], капліца
Miensk, Mieski Sad. Менск, Мескі Сад (M. Astankovič, 1903).jpg|Мескі сад
</gallery>

=== Здымкі Севярына Някрасава ===
<center><gallery caption="Фота Севярына Някрасава, 1903 год" widths=150 heights=150 perrow="4">
Miensk, Załataja Horka, Trajecki. Менск, Залатая Горка, Траецкі (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Залатая Горка
Miensk, Śvisłač-Zamčyšča. Менск, Сьвіслач-Замчышча (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Замчышча 
Miensk, Novaje Miesta, Kaplica. Менск, Новае Места, Капліца (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Новае Места 
Miensk Vilenski, Pryvakzalny. Менск Віленскі, Прывакзальны (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Віленскі вакзал 
Miensk, Vysoki Rynak, Jezuicki-Katedra. Менск, Высокі Рынак, Езуіцкі-Катэдра (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Высокі Рынак 
Miensk, Vialikaja Bernardynskaja. Менск, Вялікая Бэрнардынская (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Касьцёл бэрнардынаў 
Miensk, Padhornaja-Kašarskaja. Менск, Падгорная-Кашарская (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Рог Падгорнай і гістарычнай Кашарскай 
Miensk, Rakaŭskaje pradmieściе. Менск, Ракаўскае прадмесьце (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Панарама з боку Ракаўскай вуліцы 
Miensk, Rakaŭskaje pradmieściе. Менск, Ракаўскае прадмесьце (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Панарама з боку Ракаўскай вуліцы
Miensk, Daminikanskaja-Padhornaja. Менск, Дамініканская-Падгорная (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Мескі тэатар
Miensk, Chałodnaja synagoga. Менск, Халодная сынагога (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Халодная сынагога 
Miensk, Kašarskaja, Archirejski. Менск, Кашарская, Архірэйскі (S. Niakrasaŭ, 1903).jpg|Архірэйскае падвор’е 
</gallery></center>

=== Здымкі Ісака Сербава ===
<gallery caption="Фота [[Ісак Сербаў|Ісака Сербава]], 6 траўня 1911 году" widths=150 heights=150 class="center">
Miensk, Zacharaŭskaja. Менск, Захараўская (I. Sierbaŭ, 6.05.1911).jpg|Захараўская вуліца
Miensk, Zacharaŭskaja-Daminikanskaja. Менск, Захараўская-Дамініканская (I. Sierbaŭ, 6.05.1911).jpg|Рог Захараўскай і гістарычнай Дамініканскай 
Miensk, Zacharaŭskaja-Franciškanskaja. Менск, Захараўская-Францішканская (I. Sierbaŭ, 6.05.1911) (2).jpg|Рог Захараўскай і гістарычнай Францішканскай 
Miensk, Zacharaŭskaja-Franciškanskaja. Менск, Захараўская-Францішканская (I. Sierbaŭ, 6.05.1911).jpg|Рог Захараўскай і гістарычнай Францішканскай  
</gallery>

=== Каляровыя паштоўкі ===
<center><gallery caption="Расфарбаваныя паштоўкі пачатку XX стагодзьдзя" widths=150 heights=150 perrow="4">
Miensk, Łošyckaja, Charalnaja synagoga. Менск, Лошыцкая, Харальная сынагога (1901-17).jpg|Харальная сынагога 
Miensk, Daminikanskaja-Padhornaja. Менск, Дамініканская-Падгорная (1897) (3).jpg|Мескі тэатар 
Miensk, Novaje Miesta, Kupałaŭski. Менск, Новае Места, Купалаўскі (1901-17) (6).jpg|Мескі тэатар 
Miensk, Daminikanskaja-Padhornaja. Менск, Дамініканская-Падгорная (1904-17) (2).jpg|На гістарычнай Дамініканскай
Miensk, Vysoki Rynak, Eŭropa. Менск, Высокі Рынак, Эўропа (1912-17) (5).jpg|Гатэль Эўропа 
Miensk, Vysoki Rynak, Eŭropa. Менск, Высокі Рынак, Эўропа (1912-17) (2).jpg|Гатэль Эўропа 
Miensk, Vysoki Rynak, Eŭropa. Менск, Высокі Рынак, Эўропа (1914) (2).jpg|Гатэль Эўропа 
Miensk, Franciškanskaja-Vysoki Rynak. Менск, Францішканская-Высокі Рынак (1912-17).jpg|На гістарычнай Францішканскай 
Miensk, Franciškanskaja. Менск, Францішканская (1903-17) (2).jpg|На гістарычнай Францішканскай  
Miensk, Franciškanskaja. Менск, Францішканская (1904-17) (3).jpg|На гістарычнай Францішканскай 
Miensk, Franciškanskaja. Менск, Францішканская (1904).jpg|На гістарычнай Францішканскай 
Miensk, Vysoki Rynak, Katedra. Менск, Высокі Рынак, Катэдра (1910-12).jpg|Высокі Рынак. Катэдра 
Miensk, Vysoki Rynak, Jezuicki-Katedra. Менск, Высокі Рынак, Езуіцкі-Катэдра (1910) (2).jpg|Высокі Рынак 
Miensk, Vysoki Rynak-Vałockaja. Менск, Высокі Рынак-Валоцкая (1904-17).jpg|Высокі Рынак 
Miensk, Vysoki Rynak-Vałockaja. Менск, Высокі Рынак-Валоцкая (1911) (3).jpg|Высокі Рынак 
Miensk, Vysoki Rynak, Bazylanski. Менск, Высокі Рынак, Базылянскі (1903-17).jpg|Высокі Рынак 
Miensk, Kašarskaja. Менск, Кашарская (1914) (2).jpg|На гістарычнай Кашарскай 
Miensk, Mieski Sad. Менск, Мескі Сад (1904-09).jpg|Мескі сад 
Miensk, Mieski Sad, Trek. Менск, Мескі Сад, Трэк (1901) (6).jpg|Мескі сад. Трэк 
Miensk, Mieski Sad, Trek. Менск, Мескі Сад, Трэк (1904-09) (3).jpg|Мескі сад. Трэк 
Miensk, Mieski Sad, Trek. Менск, Мескі Сад, Трэк (1912) (2).jpg|Мескі сад. Трэк 
Miensk, Nabiarežnaja. Менск, Набярэжная (1904-17) (3).jpg|Набярэжная 
Miensk, Novaje Miesta. Менск, Новае Места (1907).jpg|Новае Места 
Miensk, Padhornaja. Менск, Падгорная (1903-17) (3).jpg|Падгорная 
Miensk, Padhornaja-Łošyckaja. Менск, Падгорная-Лошыцкая (1914) (3).jpg|Падгорная 
Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1904-17) (2).jpg|Траецкі пляц 
Miensk, Vysoki Rynak-Vialikaja Bernardynskaja. Менск, Высокі Рынак-Вялікая Бэрнардынская (1902) (2).jpg|На гістарычнай Вялікай Бэрнардынскай 
Miensk, Zacharaŭskaja, Čapski. Менск, Захараўская, Чапскі (1909) (2).jpg|Захараўская. Палац Чапскага 
Miensk, Vysoki Rynak-Zboravaja. Менск, Высокі Рынак-Зборавая (1904) (2).jpg|На гістарычнай Зборавай 
Miensk, Zboravaja, Vilenčyk. Менск, Зборавая, Віленчык (1912) (3).jpg|На гістарычнай Зборавай 
Miensk, Śvisłač. Менск, Сьвіслач (1905) (3).jpg|Сьвіслач 
Miensk, Śvisłač. Менск, Сьвіслач (1911) (2).jpg|Сьвіслач 
</gallery></center>

=== Здымкі Льва Дашкевіча ===
<gallery caption="Фота Льва Дашкевіча, 1920-я гады" widths=215 heights=180 class="center">
Miensk, Vysoki Rynak, Jezuicki-Katedra. Менск, Высокі Рынак, Езуіцкі-Катэдра (L. Daškievič, 1928).jpg|Высокі Рынак 
Miensk, Staražoŭka. Менск, Старажоўка (L. Daškievič, 1920-29).jpg|Старажоўка 
Фатаграфія Л. У. Дашкевіч.jpg|Панарама з Траецкай Гары
</gallery>

=== Аэрафотаздымкі ===
<center><gallery caption="Аэрафотаздымкі часоў Другой сусьветнай вайны" widths=150 heights=150 perrow="4">
Miensk, Vałockaja-Vysoki Rynak. Менск, Валоцкая-Высокі Рынак (09.1941).jpg|Высокае Места, верасень 1941 г.
Miensk, Vysokaje Miesta. Менск, Высокае Места (10.09.1941).jpg|Высокае Места, 10.09.1941
Miensk, Zamčyšča. Менск, Замчышча (1941).jpg|Замчышча, 1941 г. 
Miensk, Zybickaja. Менск, Зыбіцкая (1941).jpg|Зыбіцкая вуліца, 1941 г.
Miensk, Bernardynskaja. Менск, Бэрнардынская (1941).jpg|Кляштар бэрнардынаў, 1941 г.
Miensk, Łavy. Менск, Лавы (1941).jpg|Лавы, 1941 г.
Miensk, Niamiha. Менск, Няміга (3.07.1944).jpg|Няміга, 1944 г.
Miensk, Vysoki Rynak-Kojdanaŭskaja. Менск, Высокі Рынак-Койданаўская (4.07.1944).jpg|Езуіцкі калегіюм, 1944 г. 
</gallery></center>

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня. Кн. 1. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе). — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2021. — 476 с.: іл. — {{ISBN|978-0-929849-86-7}}.
* {{Літаратура/БелЭн|10}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)}}
* Карповіч Т. Культурнае жыццё Мінска I паловы XIX стагоддзя. — Менск, «Рыфтур», 2007. — 64 c. {{ISBN|978—985-6700-57-9}}.
* Корбут В., Ласько Д. Мінск. Спадчына старога горада 1067—1917. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2016. — 414 с. {{ISBN|978-985-01-1205-7}}.
* Лакотка А. Сілуэты старога Мінска. Нарысы драўлянай архітэктуры. — Менск: Полымя, 1991. — 126 с.
* [[Леанід Маракоў|Маракоў Л.]] Галоўная вуліца Мінска. 1880—1940. Кніга 1. — {{Менск (Мінск)}}: Мастацкая літаратура, 2013. — 260 с. {{ISBN|978-985-02-1426-3}}.
* Маракоў Л. Галоўная вуліца Мінска. 1880—1940. Кніга 2. — {{Менск (Мінск)}}: Мастацкая літаратура, 2013. — 466 с. {{ISBN|978-985-02-1525-3}}.
* Мінск на старых паштоўках / Уклад. [[Вячка Целеш|Целеш В. М.]] — Менск: Беларусь, 1984. — 128 с.
* {{Літаратура/Менск. Стары і новы}}
* {{Літаратура/Рэха даўняга часу}}
* {{Літаратура/Памяць/Менск|1}}
* {{Літаратура/Памяць/Менск|2}}
* {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}}
* {{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)}}
* {{Літаратура/ЭГБ|5}}
* {{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)}}
* [[Уладзімер Дзянісаў|Денисов В. Н.]] Площадь Свободы в Минске. — Мн.: Полымя, 1985. — 80 с.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20211130185117/https://minsk-old-new.com/ «Минск старый и новый»]
* [https://web.archive.org/web/20091125153909/http://www.mensk.ru/ «Гістарычныя даты Менску»]

{{Гістарычныя раёны Менску}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Менску| ]]