Прагляд крыніцы для Герб Беларускай ССР

[[Файл:Emblem of the Byelorussian SSR (1981-1991).svg|міні|Герб БССР, 1981—1991 гг.]]
'''Герб Белару́скай ССР''' — рэспубліканскі сымбаль [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]], прыняты 30 сакавіка 1927 і істотна перапрацаваны за часамі [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|Вялікага тэрору]] ў 1938 годзе. Грунтаваўся на [[Герб СССР|гербе Савецкага Саюзу]]. Праіснаваў да выхаду [[Беларусь|Беларусі]] з складу СССР.

З 1995 году [[рэжым Лукашэнкі]] выкарыстоўвае мадыфікацыю гербу БССР — [[Каляніялізм|каляніяльны]]<ref>Мікулевіч С., Гезгала С. [https://nn.by/?c=ar&i=80310 Сёння — Дзень Пагоні і нацыянальнага сцяга], [[Наша Ніва]], 19 верасьня 2012 г.</ref> [[Герб Беларусі (афіцыйны)|афіцыйны герб Беларусі]] ({{мова-ru|герб Белоруссии|скарочана}}), [[de facto]] усталяваны ў якасьці дзяржаўнага гербу Беларусі ўказам [[Аляксандар Лукашэнка|Лукашэнкі]] ад 12 чэрвеня 1995 году на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндуму 14 траўня 1995 году]], які адзначаўся неадпаведнасьцю [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству краіны, парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>.

== Гісторыя ==
[[Файл:Emblem of the Byelorussian SSR (1919-1927).svg|значак|Першы герб БССР, 1919 г]]

Фармаваньне сымболікі БССР адбывалася цэнтралізавана і рэгулявалася [[камунізм|камуністычнымі]] ідэалягічнымі патрабаваньнямі<ref>{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 136.</ref>. Першы герб [[ССРБ]] узору 1919 году нічым не адрозьніваўся ад [[герб РСФСР|гербу РСФСР]], апроч надпісаў. [[Канстытуцыя ССРБ 1919 году|Канстытуцыя ССРБ]] (3.2.1919) у артыкуле 31 апісвала яго наступным чынам:

<blockquote>
Залатыя серп і молат на чырвоным фоне ў прамянях узыходзячага сонцу, вакол — вянок з каласоў і надпісы: «Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусь» і «Пралетары ўсіх краін, злучайцеся!».
</blockquote>

[[Файл:Проект государственного герба БССР Г. Змудинского (1924).jpg|значак|Праект дзяржаўнага гербу БССР [[Генадзь Змудзінскі|Генадзя Змудзінскага]], 1924 г.]]

У 1924 годзе Сакратарыят ЦВК Беларускай ССР абвясьціў конкурс на найлепшы праект дзяржаўнага гербу рэспублікі. Ён мусіў быў адлюстраваць прыродныя і гаспадарчыя асаблівасьці Беларусі, яе непарыўную сувязь з Савецкім Саюзам. Увесну 1924 году журы рэспубліканскага конкурсу сярод трох найлепшых праектаў абрала работу беларускага графіка [[Генадзь Змудзінскі|Генадзя Змудзінскага]], дзе савецкая атрыбутыка спалучалася зь бела-чырвона-белай [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнай сымболікай]]<ref>Корсак Д. [https://web.archive.org/web/20210928175450/https://people.onliner.by/opinions/2020/10/12/razgovor-o-staryx-i-novyx-gerbax-belarusi?fbclid=IwAR0I3B1BaQDfoqZnII1z1jmur5qgGo74WC5-MjA_FI2CMGo43OTjtM0MtDw Кого догоняет «Погоня»? Разговор с историком о старых и новых гербах Беларуси], [[Onliner.by]], 12.10.2020 г.</ref>. Гэта быў выцягнуты шчыт белага колеру, наверсе якога месьцілася кампазыцыя з выявамі сонца й расьлінных арнамэнтаў, пасярэдзіне дыяганальна праходзіла цёмна-чырвоная паласа з надпісам ''Беларуская соцыалістычная савецкая рэспубліка'', на белым участку зьверху ад паласы знаходзіліся выявы двух снапоў, на белым участку зьнізу ад паласы — выявы двух дрэваў. Зь левага боку герб акаймлялі дзьве цёмна-жоўтыя літары ''С'', справа — ''С'' і ''Р'', складаючы надпіс ''СССР''; у самым нізе гербу знаходзіўся стылізаваны сымбаль саветаў, [[серп і молат]]. Уздоўж краёў гербу праходзілі надпісы на тагачасных афіцыйных мовах БССР — беларускай (верх), расейскай (левы бок), ідышы (ніз) і польскай (справа)<ref>[[Літаратура і мастацтва|Літаратура і Мастацтва]]. № 48, 2013. С. 15.</ref>. Аднак напярэдадні канчатковага падсумоўваньня [[ЦК КПБ|ЦК ВКП(б)]] змусіў [[Цэнтральны выканаўчы камітэт БССР|ЦВК БССР]] скасаваць вынікі конкурсу і схаваць іх ад грамадзкасьці.

[[Файл:Emblem of the Byelorussian SSR (1927).svg|thumb|Герб БССР, 1927—1937 гг. Дэвіз «[[Пролетарыі ўсіх краёў, злучайцеся!|Пралетары ўсіх краін, злучайцеся!]]» на чатырох мовах — беларускай, расейскай, польскай і ідыш]]

27 сьнежня 1926 году СНК БССР прызнаў удалым малюнак гербу, выкананы кіраўніком Беларускага мастацкага тэхнікуму [[Віцебск]]у [[Валянцін Волкаў|Валянцінам Волкавым]]. Ён у агульных рысах паўтараў [[герб СССР]], але меў [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бела-чырвона-белую стужку]] замест чырвонай. Праект прайшоў некалькі інстанцыяў, аднак Прэзыдыюм ЦВК у выніку ўсё ж пастанавіў зрабіць стужку чырвонай<ref name="Nasievic">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Гэты сцяг пачынаўся так… // [[Чырвоная зьмена|Чырвоная Змена]]. № 42 (13900), 20 красавіка 1995 г.</ref>. У пастанове Саўнаркаму ад 30 сакавіка 1927 году зазначалася:
<blockquote>
Прыняць праект дзяржаўнага гербу БССР, які складаецца з малюнку на чырвоным фоне ў прамянях узыходзячага сонцу сярпа і молата, зьмешчаных крыж-накрыж дзяржальнямі дадолу і акружаных вянком, якія складаюцца зьлева з жытніх каласоў, абвітых канюшынай, і справа − з дубовай галінкі; зьнізу — паміж абедзьвюма паловамі вянку знаходзіцца частка зямнога шару з тэрыторыяй Беларускай ССР. Абедзьве паловы вянка абвіты чырвонай стужкай, на якой зьмешчаныя надпісы на чатырох мовах: «Пралетары ўсіх краін, злучайцеся!» — і ніжэй «Б. С. С. Р.» Наверсе гербу — пяціканцовая зорка.
</blockquote>

Згодна з афіцыйным тлумачэньнем, жытнія каласы на гербе адлюстроўвалі сельскую гаспадарку, а дубовая галінка — лясныя багацьці рэспублікі; пяціканцовая зорка — шлях да сацыялізму; колькасьць моваў — чатыры — адпавядала, з аднаго боку, асноўным этнічным групам, якія пражывалі на тэрыторыі рэспублікі, а з другога — не стварала палітычных падставаў для ўціску беларускай мовы на тэрыторыі Заходняй Беларусі, перададзенай Леніным Польшчай<ref>{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 134.</ref>. Тэкст дэвізу на беларускай мове з 1927 году выглядаў як ''«[[Пролетарыі ўсіх краёў, злучайцеся!|Пралятары ўсіх краін, злучайцеся!]]»'' (да 1927 году было: ''«Пролетарыі ўсіх краёў, злучайцеся!»''). З 1937 году дэвіз на беларускай мове выглядаў як ''«Пролетарыі ўсіх краін, злучайцеся!»''.

11 красавіка 1927 году малюнак дзяржаўнага гербу БССР і яго апісаньне былі прынятыя VIII зьездам Саветаў БССР і занесеныя ў Канстытуцыю. Паводле Канстытуцыі, прынятай XI зьездам Саветаў БССР 19 лютага 1937 году, геральдычная абрэвіятура рэспублікі «Б. С. С. Р.» стала расшыфроўвацца як Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка.

[[Файл:Emblem of the Byelorussian SSR (1937-1938).svg|значак|Герб БССР, 1937—1938 гг.]]

Нягледзячы на адсутнасьць у гербе БССР якіх-кольвек беларускіх нацыянальных адметнасьцяў, разгорнуты ў 1930-я гады наступ на «[[нацдэмаўшчына|нацдэмаў]]» закрануў і прынятую ў часе [[беларусізацыя|беларусізацыі]] сымболіку. 28 ліпеня 1938 году на паседжаньні Вярхоўнага Савету БССР дэпутат Захараў І. А. выступіў з прамовай, дзе азначалася, што:

<blockquote>
Беларусь зьяўляецца індустрыяльна-калгаснай краінай. У сельскай гаспадарцы пераважаюць большасьцю пасевы зернавых і тэхнічных культур — жыта, лён, канюшына. Усё гэта зьяўляецца асноўным багацьцем сельскай гаспадаркі, што і павінна быць адлюстравана ў дзяржаўным гербе Беларускай Савецкай Сацыялістычнай рэспублікі.
</blockquote>

На гэтай падставе ён унёс прапанову пра зьмяненьне гербу БССР: «''замяніць вянок з дубовымі лісьцямі вянком з жытніх каласоў, пераплеценых клеверам і льном''».
Такім чынам быў створаны прэцэдэнт, калі разьвіцьцё народнай гаспадаркі аўтаматычна вымагала ўнясеньня дадатковых зьменаў у дзяржаўную сымболіку. Адпаведна, герб пераўтварыўся з сымбалічнай, ляканічнай і ўстойлівай выявы, якая мусіць адлюстроўваць гістарычныя карані, традыцыю, альбо час і галоўныя ідэі грамадзка-палітычнага ладу, у рухомую мінівыставу мясцовых дасягненьняў прамысловасьці і сельскай гаспадаркі<ref>{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 135.</ref>.

[[Файл:Emblem of the Byelorussian SSR (1938-1949).svg|значак|Герб БССР, 1938—1949 гг.]]

Апроч таго, зьмяненьні закранулі дэвіз на гербе, які ў адпаведнасьці з рэкамэндацыямі Камісіі пры Прэзыдыюме ВС СССР стаў адлюстроўвацца толькі на дзьвюх мовах: [[Беларуская мова|беларускай]] і [[Расейская мова|расейскай]] (прыбралі надпісы на [[Польская мова|польскай]] і на [[ідыш]]). 20 лістапада 1938 году быў удакладнены пераклад на беларускую мову дэвізу, ён стаў чытацца як: ''«Пролетарыі ўсіх краін, еднайцеся!»'', таксама былі занесеныя папраўкі ў малюнак (зьмененая групоўка сонечных прамянёў). Ініцыятаркай зьмены лёзунгу і наўмыснага ўвядзеньня ў яго артаграфічнай памылкі была [[Старшыня Вярхоўнага Савету БССР]] [[Надзея Грэк]]ава. [[Аўген Калубовіч]] апісваў гэта наступным чынам:
{{Цытата|— Ну а Грэкава? — зноў перапыніў яго [[Якуб Колас]]. Відаць было, што ён сьпяшаўся. Грэкава, працягваў [[Гурскі|К. Гурскі]], загадала ўнесьці ў правапіс дзьве зробленыя ёю «папраўкі» ў лёзунг «Пролетарыі ўсіх краёў, злучайцеся!» Па-першае, слова «злучайцеся» замяніць на «еднайцеся», бо вось яна як сакратар ЦК часта падпісвае «дырэктывы» калгасам, што ўжо пара пачынаць «злучную кампанію для ската»; таму заклік «злучайцеся!» у дачыненьні да пралетарыяту «неяк нядобра гучыць». Па-другое, у слове «яднайцеся» пачатнае «я», хоць і стаіць у першым складзе перад націскам, павінна пісацца празь «е», бо могуць быць выпадкі, тлумачыла Грэкава, калі слова гэтае пры пісьме ці друку трэба пераносіць і тады пры падзеле яго можа выйсьці «яд-». Для палітычнага лёзунгу гэта недапушчальнае і ЦК партыі на гэта ня можа згадзіцца. Якуб Колас нічога не адказаў.<ref>[http://knihi.com/kalubovic/kolas.html Аўген Калубовіч. Якуб Колас і Янка Купала. Крокі гісторыі. Менск, 1993.]</ref>|Аўген Калубовіч|Якуб Колас і Янка Купала. Крокі гісторыі}}

У 1950-я гады народны мастак Савецкага Саюзу [[Ян Дубасаў]] распрацаваў новы, зьлёгку зьменены праект гербу. Лён на гербе БССР стаў адлюстроўвацца ня з скрыначкамі, а з кветкамі. З 1956 году абрэвіятура назвы рэспублікі не падзялялася кропкамі. 28 лютага 1958 году Прэзыдыюм Вярхоўнага Савету БССР прыняў указ аб чарговым удакладненьні беларускага тэксту дэвізу, з тых часоў ён выглядаў як ''«[[Пролетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]]»''.

Апошняе ўдакладненьне гербу БССР адбылося ў 1981 годзе, калі трохі зьмянілі малюнак кветак лёну і сонечных прамянёў.

27 ліпеня 1990 году [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўны Савет БССР]] прыняў дэклярацыю аб дзяржаўным сувэрэнітэце краіны. 25 жніўня 1991 году Беларусь абвясьціла незалежнасьць ад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У 1991 годзе пад [[Беларусы|беларускай]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнай сымболікай]] прайшлі красавіцкія і травенскія [[страйк]]і працоўных Беларусі, якія адыгралі важную ролю ў крушэньні [[таталітарызм]]у ў краіне<ref name="Tkacou-393">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 393.</ref>. 19 верасьня 1991 году парлямэнт Беларусі прыняў законы «Аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь», якія аднавілі [[бел-чырвона-белы сьцяг]] з гербам [[Пагоня]]й у якасьці дзяржаўных сымбаляў<ref name="Tkacou-393"/>.

== Глядзіце таксама ==
* [[Пагоня (герб)|Пагоня]]
* [[Сьцяг Беларускай ССР]]
* [[Гімн Беларускай ССР]]
* [[Герб Беларусі]]
* [[Сьцяг Беларусі]]
* [[Гімн Беларусі]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* [[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE Пачатак]]. № 1 (21), 2002. С. 98—112.
* {{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)}}
* {{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)}}
* [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 3—10.

{{Гербы Савецкіх Рэспублік}}

[[Катэгорыя:Гербы рэспублік СССР]]
[[Катэгорыя:Беларуская ССР]]
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя сымбалі БССР]]