Прагляд крыніцы для Гальшанская мікрамова

{{Інфармацыя пра мову       
|Назва мовы                = Гальшанская мова
|Назва мовы ў арыгінале    = halšanski jazyk
|Краіны ўжываньня          = [[Летува]]
|Рэгіён                    = [[Дзукія|Паўднёва-ўсходняя Летува]]
|Колькасьць карыстальнікаў = 
|Клясыфікацыя              = 
[[Індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская]]
: [[Славянскія мовы|Славянскія]]
:: [[Усходнеславянскія мовы|Усходнеславянскія]]
::: [[Беларуская мова]]
|Афіцыйная мова ў          = 
|Дапаможная мова ў         = 
|Рэгулюецца                = 
|Код па ISO 639-1          = —
|Код па ISO 639-2(B)       = —
|Код па ISO 639-2(T)       = —
|Код па SIL                = 
|Выява                     = 
|Подпіс да выявы           = 
|Шырыня выявы              = 
}}

'''Гальша́нская мова''' (''эльшанская мова'', ''гальшанская мікрамова''; саманазва: ''halšanski jazyk'', ''elšanski jazyk'', часам ''kul'n’adzka gavenda'') — праект [[Літаратурная мова|літаратурнае мовы]] на ґрунце [[Дыялекты беларускай мовы|беларускіх гаворак]] [[Летува|Летувы]], які ўзьнік у канцы 1980-х — пачатку 1990-х рокаў<ref name="Дуличенко А. Д. Восточнославянские малые литературные языки">{{кніга|аўтар=[[Аляксандр Дулічэнка|Дуличенко А. Д.]]|частка=Малые славянские литературные языки. III. Восточнославянские малые литературные языки|загаловак=[[Мовы свету, серыя кніг|Языки мира. Славянские языки]]|месца={{М.}}|выдавецтва=[[Academia]]|год=2005|старонкі=610|isbn=5-87444-216-2|ref=}}</ref>. Створаная ґрупаю энтузіястаў, якія аб’ядналіся ў «Таварыстве славянамоўных летувісаў», што прапаґандавала таксама [[Віцкая мова|віцкую]] і дзукійскую мовы на базе мясцовых [[Дыялекты польскай мовы|польскіх]] ды [[Гаворкі летувіскай мовы|летувіскіх гаворак]]<ref>{{Спасылка|url=http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Vicsch.pdf|title=Slawische Sprachen. Vičsch|author=Duličenko, Aleksandr D.|authorlink=Аляксандр Дулічэнка|date=2001|editor=|format=|work=|pages=S. 559—560|location=|publisher=[[Альпійска-адрыятычны ўнівэрсытэт Клагенфурту|Alpen-Adria-Universität Klagenfurt]]. [[Энцыкляпэдыя Ўсходняй Эўропы|Enzyklopädie des europäischen Ostens]]|accessdate=|lang=de|description=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}</ref>. Функцыянаваньне гальшанскае мовы абмежавалася выданьнем некалькіх публіцыстычных артыкулаў. У 1992 годзе яе ўжываньне спынілася. У ґрунце [[пісьменнасьць|пісьменнасьці]] ляжала [[Лацінскі альфабэт|лацінская ґрафіка]] [[Славацкі альфабэт|славацкага тыпу]]<ref name="Halschanisch 253—254">{{Спасылка|url=http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Halschanisch.pdf|title=Slawische Sprachen. Halschanisch|author=Duličenko, Aleksandr D.|authorlink=Аляксандр Дулічэнка|date=2001|editor=|format=|work=|pages=S. 253—254|location=|publisher=[[Альпійска-адрыятычны ўніверсітэт Клагенфурта|Alpen-Adria-Universität Klagenfurt]]. [[Энцыкляпэдыя Ўсходняй Эўропы|Enzyklopädie des europäischen Ostens]]|accessdate=|lang=de|description=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}</ref>.

Паводле тэрміналёґіі [[Аляксандар Дулічэнка|А. Дулічэнкі]], гальшанская ё так званаю [[Славянскія мікрамовы|славянскаю мікрамоваю]], або малою славянскаю літаратурнаю мовай<ref name="Дуличенко А. Д. Восточнославянские малые литературные языки"/>.

== Гісторыя ==
[[Файл:Belarusians 1903.jpg|міні|300пкс|Вобласьць расьсяленьня [[Беларусы|беларусаў]] у навакольлях [[Вільня|Вільні]] на этнаґрафічнай мапе<br /> [[Яўхім Карскі|Я. Ф. Карскага]] (1903)]]
[[Беларусы]] ё адною з асноўных [[Нацыянальная меншасьць|нацыянальных меншасьцяў]] Летувы, трэцяю па колькасьці пасьля [[Палякі|палякаў]] ды [[Расейцы|расейцаў]]. Галоўным чынам беларускамоўнае насельніцтва Летувы гістарычна сканцэнтраванае ў [[Дзукія|паўднёва-ўсходніх раёнах краіны]] — у наш час беларусы насяляюць [[Салечніцкі раён]], паўднёвую частку [[Віленскі раён|Віленскага раёну]], усходнюю частку [[Троцкі раён|Троцкага раёну]] ды [[Сьвянцянскі раён]] [[Віленскі павет|Віленскага павету]] на мяжы Летувы й [[Беларусь|Беларусі]]. Паводле [[Перапіс насельніцтва СССР (1989)|перапісу 1989 року]], у Летуве мешкала каля 63 000 беларусаў<ref name="Halschanisch 253">{{Спасылка|url=http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Halschanisch.pdf|title=Slawische Sprachen. Halschanisch|author=Duličenko, Aleksandr D.|authorlink=Аляксандр Дулічэнка|date=2001|editor=|format=|work=|pages=S. 253|location=|publisher=[[Альпійска-адрыятычны ўнівэрсытэт Клагенфурту|Alpen-Adria-Universität Klagenfurt]]. [[Энцыкляпэдыя Ўсходняй Эўропы|Enzyklopädie des europäischen Ostens]]|accessdate=|lang=de|description=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}</ref>, у 2001 годзе колькасьць беларусаў была 42 866 чалавек<ref>{{Спасылка|url=http://osp.stat.gov.lt/services-portlet/pub-edition-file?id=3291|title=Demografijos metraštis. Demographic Yearbook 2001|author=|authorlink=|date=2002|editor=|format=|work=|pages=P. 15|location=Vilnius|publisher=Statistics Lithuania. Official Statistiks Portal|accessdate=|lang=en|description=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}</ref>.

Першыя спробы стварэньня публіцыстыкі, літаратурных твораў і іншых пісьмовых тэкстаў на [[Беларуская мова|беларускай мове]] адзначаюцца ў Летуве (а таксама і ў суседняй [[Латвія|Латвіі]]) галоўным чынам у 1920-я й 1930-я рокі. [[Беларусы ў Летуве|Летувіскія]] й [[Беларусы ў Латвіі|латыскія беларусы]] выкарыстоўвалі заразом як [[Кірыліца|кірыліцу]], так і [[Лацінка|лацінку]], і арыентаваліся перш за ўсё на стандартную беларускую мову. Нягледзячы на імкненьне прытрымлівацца нормаў літаратурнае мовы, у тэксьце апублікаванага ў 1930-х рокаў у [[Вільня|Вільні]] «Беларускага народнага календара», а таксама ў тэкстах шэрагу іншых выданьняў, прасочваліся рысы мясцовых беларускіх гаворак. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]] ўжываньне пісьменнасьці на ґрунце мясцовых гаворак спынілася аж да канца 1980-х рокаў — да зьяўленьня праекту так званае гальшанскае мовы<ref name="Halschanisch 253"/>.

Ідэя стварэньня гальшанскае літаратурнае мовы стала сьледзтвам уздыму нацыянальнага руху ў рэспубліках [[СССР]], які ўзьнік у эпоху [[Перабудова|перабудовы]], усплёску цікавасьці да рэґіянальных моваў і нацыянальнае гісторыі, якія наклаліся на складаную этнамоўную сытуацыю ў [[Дзукія|паўднёва-ўсходняй Летуве]], распаўсюджанасьці тут мясцовых [[Гаворкі летувіскай мовы|летувіскіх]], [[Дыялекты беларускай мовы|беларускіх]] ды [[Дыялекты польскай мовы|польскіх гаворак]], а таксама [[Расейская мова|расейскае мовы]] (адлюстраваньнем этнамоўнае нявызначанасьці ў гэтым рэґіёне было, у прыватнасьці, існаваньне ў летувіскіх беларусаў такое назвы для сваіх гаворак, як ''простая мова''). На канцы 1980-х рокаў моўная сытуацыя ў Летуве зьмяняецца — значна ўзрастае роля [[Летувіская мова|летувіскае мовы]] й памяншаецца значнасьць расейскае для этнічных [[Летувісы|летувісаў]]. Пытаньні [[Родная мова|роднае мовы]] сталі актуальнымі і для беларускае й польскае нацыянальных меншасьцяў у Летуве. У гэты пэрыяд сярод часткі палякаў ды беларусаў узьнікае грамадзкі рух, мэтаю якога стала вяртаньне да мясцовае культуры й дыялектаў. Вядучую ролю ў гэтым руху адгуляла заснаванае ў [[Коўна|Коўне]] «Таварыства славянамоўных летувісаў» (''Tuvažystvo slaviansku janzyčnych litvinuv''). Ідэаляґічным ґрунтам гэтага таварыства стала сьцьвярджэньне, што славянскае насельніцтва паўднёва-ўсходняе Летувы ё паводле паходжаньня летувіскім, якое падверглася з XIV стагодзьдзя [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] [[Славяне|славянамі]]. Узначаліў таварыства Э. Б. Саткявічус. Найважнейшым заданьнем нацыянальнага руху «славянамоўных летувісаў» стала фармаваньне й прапаґанда літаратурных моваў на базе мясцовых гаворак: на польскім ґрунце, або на ґрунце так званае простае польскае — [[віцкая мова]] (''vičski janzyk'', ''vičska gavenda''), на беларускім ґрунце, або на ґрунце «простае мовы» — так званая гальшанская мова (''halšanski jazyk'', ''elšanski jazyk'', ''kul'n’adzka gavenda''), на ґрунце мясцовых летувіскіх гаворак плянавалася стварыць дзукійскую літаратурную мову. Рух «славянамоўных летувісаў» ня быў масавым — ён ахопліваў параўнальна невялікую колькасьць пасьлядоўнікаў і прыхільнікаў, не высоўваў палітычных патрабаваньняў, праіснаваў адносна кароткі час і таму не атрымаў шырокае вядомасьці<ref name="Halschanisch 253—254"/>.

Першымі друкаванымі тэкстамі гальшанскаю і віцкаю мовамі сталі артыкулы, апублікаваныя «Таварыствам славянамоўных летувісаў» на пачатку 1990-х рокаў: «Fschodnia Litva» («Усходняя Летува») і «Naš upiakuniac» («Наш абаронца»). Затым рушыла ўсьлед публікацыя рознага роду дакумэнтаў прапаґандысцкае скіраванасьці. Зьяўленьне новых літаратурных моваў асьвятлялася як у летувіскай, так і беларускай прэсе. У прыватнасьці, артыкулы па гэтым пытаньні друкавалі ў вільнюскай ґазэце ''[[Kurier Wileński|Czerwony Sztandar]]'', якая выдавалася [[Польская мова|польскаю моваю]], і ў беларускай ґазэце «[[Чырвоная зьмена]]» (травень 1991 року). Першапачатковая адсутнасьць масавасьці руху «славянамоўных летувісаў» прывяла да таго, што ўжо ў 1992 годзе гальшанская мова практычна перастала ўжывацца, хоць зрэдку на ёй выдаюцца або перавыдаюцца кнігі Э. Б. Саткявічуса, напрыклад, адзін з разьдзелаў яго кнігі «Гальскія мовы» 1999 року напісаны гальшанскаю<ref name="Halschanisch 254">{{Спасылка|url=http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Halschanisch.pdf|title=Slawische Sprachen. Halschanisch|author=Duličenko, Aleksandr D.|authorlink=Аляксандр Дулічэнка|date=2001|editor=|format=|work=|pages=S. 254|location=|publisher=[[Альпійска-адрыятычны ўніверсітэт Клагенфурта|Alpen-Adria-Universität Klagenfurt]]. [[Энцыкляпэдыя Ўсходняй Эўропы|Enzyklopädie des europäischen Ostens]]|accessdate=|lang=de|description=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}</ref>.

== Альфабэт ==
[[Альфабэт]] гальшанскае мовы складаецца з 29 літараў<ref name="Halschanisch 254"/>:

{| border=0
|- align=center style=height:2em
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Aa
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Bb
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Cc
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Čč
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Dd
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Ee
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Ff
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Gg
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Hh
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Ch ch
|- align=center style=height:2em
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Ii
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Jj
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Yy
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Kk
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Ll
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Łł
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Mm
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Nn
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Oo
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Pp
|- align=center style=height:2em
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Rr
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Ss
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Šš
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Tt
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Uu
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | ŭ
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Vv
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Zz
|style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; width:3em" | Žž
|}

Першапачаткова ўжывалася [[Лацінскі альфабэт|лацінка]] з ужываньнем славацкіх ды польскіх [[Графэма|ґрафэмаў]] (č, ž, š, ł), для пазначэньня мяккасьці [[зычныя|зычных]] ужываўся або [[апостраф]] (як у [[Славацкая мова|славацкай мове]]) — ''v'alikaj'', або літара i перад зычным (як у польскай мове) — ''vialikaj''. Пазьней быў зьдзейсьнены пераход на славацкую мадэль: замест літараў L l сталі ўжываць L’ l’, замест Ł ł — L l, мяккасьць зычных сталі пазначаць толькі апострафам (''l’'', ''b’'', ''n’'', ''d’'', ''s’'', ''t’'' і т.п.) [[Губна-губныя зычныя|Губна-губная]] [[фанэма]] замест ґрафэмы ŭ стала пазначацца як ȗ. Характэрнаю асаблівасьцю тэкстаў гальшанскаю на пачатку 1990-х рокаў была непасьлядоўнасьць у выкарыстаньні тых або іншых ґрафэмаў<ref name="Halschanisch 254"/>.

== Прыклад тэксту ==
{{пачатак цытаты|крыніца=Фраґмэнт тэксту з артыкулу «Fschodnia Litva»}}
''Halšanski jazyk — asabisty jazyk, choc’ jon maje podobenstva z biłaruskim, dzukskim, vičskim, trocha słou moža polskich. Halšanski jazyk pa fanetike i hramatyke padobny jazyku pradziedoŭ halšancoŭ — dzukskamu jazyku. Hety jazyk jest bahactva dlia baltoŭ i słavoŭ. Liudzi usej Litvy i Biłarusi pavinny baranic’ hety jazyk. Halšanski jazyk nie chatni jazyk; hety jazyk literaturnyj jazyk vekovaj tradiciji i treba kap halšancy havarili i pisali na hetym jazyku; Hetat listok at 2 s'erpn'a 1998 hoda astavic’ na dolhuju pam'ac’, kab vnuki mahli pačitac’, jak havaric’, čitac’ i pisac’ pa prostamu.''
{{канец цытаты|крыніца=1990 (артыкул перавыдадзены ў 1999 годзе)<ref name="Halschanisch 254"/><ref>{{кніга|аўтар=Саткявичюс Э. Б.|частка=|загаловак=Гальские языки|месца=Каунас|выдавецтва=|год=1999|старонкі=51|старонак=48—51|isbn=|ref=}}</ref>}}

== Зноскі ==
{{reflist|2}}

== Літаратура ==
# {{артыкул|аўтар={{nobr|[[Аляксандр Дулічэнка|Duličenko A. D.]]}}|загаловак=Kleinschriftsprachen in der slawischen Sprachenwelt|оригинал=|спасылка=|ответственный=|выданне=Zeitschrift für Slawistik 39/4|тып=журнал|месца=Dresden|выдавецтва=[[Walter de Gruyter]]|год=1994|выпуск=|том=|нумар=|seite=560—567|isbn=|issn=|doi=|bibcode=|arxiv=|pmid=|мова=de|ref=|archiveurl=|archivedate=}}
# {{кніга|аўтар=Satkevičius E. B.|частка=|загаловак=Fschodnia Litva|месца= Kaunas|выдавецтва=|год=1990|старонкі=|старонак=|isbn=|ref=}}
# {{артыкул|аўтар={{nobr|[[Аляксандр Дулічэнка|Дуличенко А. Д.]]}}|загаловак=Феномен литературных микроязыков в современном славянском языковом мире|оригинал=|спасылка=|ответственный=|выданне=Bibliotheca Slavica Savariensis|тып=журнал|месца=Szombathely|выдавецтва=Szombathely|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=76—84|isbn=|issn=1218-2680|doi=|bibcode=|arxiv=|pmid=|мова=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}
# {{артыкул|аўтар={{nobr|[[Аляксандр Дулічэнка|Дуличенко А. Д.]]}}|загаловак=Вичский и гал(ь)шанский: два новых славянских литературных микроязыка в Литве? (С образцами текстов)|оригинал=|спасылка=|ответственный=|выданне=Языки малые и большие…In memoriam acad. Nikita I. Tolstoi|тып=|месца=Tartu|выдавецтва=|год=1998|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=165—173|isbn=|issn=|doi=|bibcode=|arxiv=|pmid=|мова=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}
# {{артыкул|аўтар={{nobr|[[Аляксандр Дулічэнка|Дуличенко А. Д.]]}}|загаловак=Славянские литературные микроязыки: образцы текстов|оригинал=|спасылка=|ответственный={{nobr|[[Аляксандр Дулічэнка|А. Д. Дуличенко]]}}|выданне=Slavica Tartuensia|тып=журнал|месца=Тарту|выдавецтва=Tartu Riiklik Ülikool|год=2004|нумар=|старонкі=|страниц=398|issn=}}
# {{артыкул|аўтар={{nobr|Савіч М.}}|загаловак=Беларускія гаворкі Віленщіны: гісторыя i сучаснасць|оригинал=|спасылка=|ответственный=|выданне=[[Спадчына (1989)|Спадчына]]|тып=журнал|месца=Мінск|выдавецтва=Рэдакцыя часопіса «Спадчына»|год=1994|нумар=6|старонкі=105—109|страниц=398|issn= 0236-1019}}

{{Дыялекты беларускай мовы}}
{{Славянскія мікрамовы}}

[[Катэгорыя:Славянскія мікрамовы]]
[[Катэгорыя:Мовы Летувы]]
[[Катэгорыя:Беларусы ў Летуве]]