Прагляд крыніцы для Вугорская Народная Рэспубліка (1918—1919)

{{Краіна
|Назва                           = Вугоршчына (Народная Рэспубліка, Рэспубліка)
|НазваЎРоднымСклоне              = Вугорскай Народнай Рэспублікі (1918—1919)
|НазваНаДзяржаўнайМове           = {{мова-hu||скарочана}} Magyar Népköztársaság<br />Magyar Köztársaság
|ПэрыядІснаваньня                = 1918—1919,<br />1919—1920
|ПапярэдняяДзяржава1             = Землі кароны Сьвятога Іштвана
|СьцягПапярэдняйДзяржавы1        = Flag_of_Hungary_%281867-1918%29.svg
|ПапярэдняяДзяржава2             = Вугорская Савецкая Рэспубліка
|СьцягПапярэдняйДзяржавы2        = Socialist red flag.svg
|НаступнаяДзяржава1              = Вугорская Савецкая Рэспубліка
|СьцягНаступнайДзяржавы1         = Socialist red flag.svg
|НаступнаяДзяржава2              = Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)
|СьцягНаступнайДзяржавы2         = Flag of Hungary (1920–1946).svg
|Сьцяг                           = Flag of Hungary (1918-1919; 3-2 aspect ratio).svg
|Герб                            = Coat of arms of Hungary (1918-1919).svg
|ДзяржаўныГімн                   = Himnusz
|Месцазнаходжаньне               = Kingdom of Hungary in Europe 1929.png
|АфіцыйнаяМова                   = [[вугорская мова|вугорская]]
|Сталіца                         = [[Будапэшт]]
|НайбуйнейшыГорад                = 
|ТыпУраду                        = [[Рэспубліка]]<ref>[https://hu.wikisource.org/wiki/1918._évi_néphatározat 1918. évi néphatározat], вугорскія ВікіКрыніцы.</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Pölöskei, Ferenc; Gergely, Jenő; Izsák, Lajos.|частка = |загаловак = Magyarország története 1918–1990|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Budapest|выдавецтва = Korona Kiadó|год = 1995|том = |старонкі = 17|старонак = |сэрыя = |isbn = 963-8153-55-5|наклад = }}</ref>
|ПасадыКіраўнікоў                = Прэзыдэнт
|ІмёныКіраўнікоў                 = Карай Хусар (апошні)
|Плошча                          = 282 870 (на 1918)<ref name=kollega>{{Кніга|аўтар = Kollega Tarsoly, István.|частка = 20|загаловак = Magyarország. Révai nagy lexikona|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Budapest|год = |том = |старонкі = 596-597|старонак = |сэрыя = |isbn = 963-8318-70-8|наклад = }}</ref> — 92 833 (на 1920)<ref name=kollega/>
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы       = 
|АдсотакВады                     = 
|ГодАцэнкіНасельніцтва           = 1920
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 
|Насельніцтва                    = 7 980 143<ref name=kollega/>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва         = 
|ЭтнічныСклад                    = 
|КанфэсійныСклад                 = 
|Пісьменнасьць                   = 
|ГодАцэнкіСУП                    = 
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП          = 
|СУП                             = 
|СУПНаДушуНасельніцтва           = 
|Валюта                          = Аўстра-вугорская крона (1918—1919),<br />Вугорская крона (1919—1920)
|КодВалюты                       = 
|ЧасавыПас                       = 
|ЧасРозьніцаUTC                  = 
|ЧасавыПасУлетку                 = 
|ЧасРозьніцаUTCУлетку            = 
|НезалежнасьцьПадзеі             = — скасаваньне уніі<br />з Аўстрыяй<br />— рэстаўрацыя манархіі<br />ў Вугоршчыне
|НезалежнасьцьДаты               = <br />31 кастрычніка 1918<br />1 сакавіка 1920
|АўтамабільныЗнак                = 
|ДамэнВерхнягаЎзроўню            = 
|ТэлефонныКод                    = 
|Дадаткі                         = 
|Катэгорыя                       = Колішнія дзяржавы Эўропы
}}
{{Гісторыя Вугоршчыны}}
'''Вугорская Народная Рэспу́бліка''' ({{мова-hu|Magyar Népköztársaság}}), '''Вугорская Рэспу́бліка''' ({{мова-hu|Magyar Köztársaság}}) — пэрыяд у новай гісторыі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]], адзначаны двума этапамі існаваньня дзяржаўнасьці ў гэтай краіне ў пэрыяд з канца 1918 да пачатку 1920 году (без уліку перапынку ў 133 дзён). Пасьлядоўна ўзьніклі на тэрыторыі сучаснае Вугоршчыны па выніках распаду [[Аўстра-Вугорская імпэрыя|Аўстра-Вугоршчыны]].

Цягам гэтага пэрыяду Вугоршчына была вымушаная саступіць шэраг этнічна не-вугорскіх памежных тэрыторыяў на карысьць суседніх дзяржаваў, а менавіта [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]], [[Румынія|Румыніі]] й [[Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў]].

Рэспубліканскі пэрыяд у новай гісторыі Вугоршчыны быў скончаны пасьля рэстаўрацыі вугорскае манархіі ў сакавіку 1920 году.

== Назва ==
16 лістапада 1918 году ў якасьці афіцыйнай назвы краіны быў прыняты назоў «Вугорская Народная Рэспубліка»<ref name=d>{{Кніга|аўтар = DigitArchiv.|частка = |загаловак = Minisztertanácsi jegyzőkönyvek|арыгінал = |спасылка = http://www.digitarchiv.hu|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 4|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, гэтая назва заставалася ў афіцыйным выкарыстаньні да зьвяржэньня ўраду Дэнэша Бэрынкеі 21 сакавіка 1919 году, у выніку якога была абвешчаная [[Вугорская Савецкая Рэспубліка]].

2 жніўня 1919 году склад ураду на чале зь Дзьюла Пэйдлем аднавіў папярэднюю назву<ref name=gyula>[https://hu.wikisource.org/wiki/A_Magyar_Népköztársaság_Kormányának_1._számu_rendelete_Magyarország_államformája_tárgyában A Magyar Népköztársaság Kormányának 1. számu rendelete Magyarország államformája tárgyában], вугорскія [[Вікікрыніцы]].</ref><ref name=poloskei>{{Кніга|аўтар = Pölöskei, Ferenc; Gergely, Jenő; Izsák, Lajos.|частка = |загаловак = Magyarország története 1918–1990|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Budapest|выдавецтва = Korona Kiadó|год = 1995|том = |старонкі = 32-33|старонак = |сэрыя = |isbn = 963-8153-55-5|наклад = }}</ref>. Наступны ўрад на чале зь Іштванам Фрыдрыхам 8 жніўня гэтага ж году зьмяніў афіцыйную назву дзяржавы на «Вугорская Рэспубліка»<ref name=d/><ref>[https://hu.wikisource.org/wiki/A_Magyar_Köztársaság_miniszterelnökének_1._számu_rendelete_a_sajtótermékekről A Magyar Köztársaság miniszterelnökének 1. számu rendelete a sajtótermékekről], вугорскія [[Вікікрыніцы]].</ref><ref>[https://hu.wikisource.org/wiki/4072/1919._M._E._számú_rendelet 4072/1919. M. E. számú rendelet], вугорскія [[Вікікрыніцы]].</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Raffay, Ernő.|частка = |загаловак = Trianon titkai, avagy hogyan bántak el országunkkal|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Budapest|выдавецтва = Tornado Damenia Kft|год = 1990|том = |старонкі = 125|старонак = |сэрыя = |isbn = 963-02-7639-9|наклад = }}</ref>. Тым ня менш, назва «Вугорская Народная Рэспубліка» ўзьнікала на афіцыйных дакумэнтах і таго пэрыяду<ref>гл., напрыклад, некаторыя дакумэнты ў вугорскіх Вікікрыніцах: [https://hu.wikisource.org/wiki/3923/1919._M._E._számú_rendelet 3923/1919. M. E. számú rendelet], [https://hu.wikisource.org/wiki/70762/1919._K._M._számú_rendelet 70762/1919. K. M. számú rendelet]</ref>.

== Гісторыя ==

=== Вугорская Народная Рэспубліка ===
Вугорская Народная Рэспубліка была абвешчана ў Вугоршчыне пасьля г. зв. рэвалюцыі астраў, якая пачалася ў краіне 31 кастрычніка 1918 году. У гэты дзень, у прыватнасьці, манарх Аўстра-Вугоршчыны, [[Карл I Габсбурскі]], прызначыў кіраўніка мясцовага паўстаньня, Міхая Караі, прэм’ер-міністрам Вугоршчыны, якая на той час складала фэдэрацыю з Аўстрыяй у відзе Аўстра-Вугоршчыны.

Адным зь першых заканадаўчых актаў новага прэм’ер-міністра стала скасаваньне асабістай уніі з Аўстрыяй. 16 лістапада Карл І абвесьціў пра намер аб выхадзе з вугорскае палітыкі, часовы ўрад Вугоршчыны абвесьціў краіну рэспублікай<ref>[https://hu.wikisource.org/wiki/1918._évi_néphatározat Гл. адпаведны дакумэнт у вугорскіх Вікікрыніцах].</ref> з прызначэньнем Караі адначасова на пасады прэм’ер-міністра і выканаўчага абавязкі прэзыдэнта. Гэтымі юрыдычнымі актамі вызначылася заканчэньне чатырохсотгадовага кіраваньня дынастыі Габсбургаў над краінай.

Тым ня менш, захады ўраду Караі ня здолелі стрымаць народнай незадаволенасьці, якая асабліва ўзмоцнілася пасьля рашэньня [[Антанта|Антанты]] пра аддзяленьне памежных этнічна не-вугорскіх тэрыторыяў Вугоршчыны ў склад нацыянальна адпаведных суседніх краінаў (Чэхаславаччына, Румынія, Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў). Аднак урад Вугоршчыны працягваў захоўваць надзею на аднаўленьне тэрытарыяльнае цэласьці краіны шляхам адмовы ад сяброўскіх зносінаў з [[Аўстрыя]]й і [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччынай]], забесьпячэньня міру і цесных сувязяў Караі з [[Францыя]]й.

Аднак Антанта лічыла Вугоршчыну спадчыньніцай Аўстра-Вугоршчыны, якая ваявала з краінамі Антанты падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]], праз што на дыпляматычным узроўні Вугоршчыне было паведамлена пра немажлівасьць аднаўленьня яе тэрыторыі на ўзор часоў Аўстра-Вугоршчыны. 20 сакавіка 1919 году францускі кіраўнік місіі Антанты ў Вугоршчыне ўручыў Караі ноту, згодна зь якой вызначаліся пасьляваенныя межы Вугоршчыны. Вугорскае кіраўніцтва палічыла дадзеную акалічнасьць непрымальнай<ref>{{Кніга|аўтар = Romsics, Ignác.|частка = |загаловак = Magyarország története a XX. században|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Budapest|выдавецтва = Osiris Kiadó|год = 2004|том = |старонкі = 123|старонак = |сэрыя = |isbn = 963-389-590-1|наклад = }}</ref>. Вугорскі ўрад разумеў, што ў выніку прыняцьця ўмоваў урад пойдзе на парушэньне тэрытарыяльнае цэласьці, аднак яго чальцы ня мелі моцай яго адхіліць. У знак пратэсту супраць гэтых абставінаў сышоў у адстаўку Дэнэш Бэрынкеі — новы прэм’ер-міністар краіны.

Караі перадаў улад кааліцыі левых палітыкаў, якая складалася з сацыял-дэмакратаў і камуністаў. Апошнія запэўнілі, што тэрытарыяльныя страты могуць быць адноўленыя з дапамогаю [[РСФСР|Савецкае Расеі]]. Нягледзячы на тое, што ў кааліцыі большасьць складалі сацыял-дэмакраты, камуністы на чале з [[Бэла Кун]]ам адразу захапілі ўладу і 21 сакавіка 1919 году абвесьцілі Вугорскую Савецкую Рэспубліку. Савецкая рэспубліка ў Вугоршчыне вырашылася пайсьці на шэраг захадаў: так, пры яе непасрэдным удзеле была абвешчаная [[Славацкая Савецкая Рэспубліка]] (тэрыторыя [[Славаччына|Славаччыны]] ўваходзіла ў склад Вугоршчыны падчас існаваньня Вугоршчыны ў складзе Аўстра-Вугоршчыны), а ў сучасным [[Украіна|украінскім]] [[Закарпацьце|Закарпацьці]] (таксама ўваходзіла ў склад Вугоршчыны) была створаная аўтаномія (г. зв. «[[Руска Краіна]]»).

=== Часовыя ўрады ===
Пасьля падзеньня савецкае рэспублікі ў Вугоршчыне 1 жніўня 1919 году да ўлады прыйшлі сацыял-дэмакраты на чале зь Дзьюла Пэйдлем (таксама вядомы як «прафсаюзны ўрад»)<ref>{{Кніга|аўтар = Romsics, Ignác.|частка = |загаловак = Magyarország története a XX. században|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Budapest|выдавецтва = Osiris Kiadó|год = 2004|том = |старонкі = 132|старонак = |сэрыя = |isbn = 963-389-590-1|наклад = }}</ref>. На наступны дзень быў выдадзены ўказ пра аднаўленьне формы ўлады і назвы краіны<ref name=gyula/>. Падчас свайго кароткага знаходжаньня пры ўладзе ўрад Пэйдля стаў скасоўваць указы, прынятыя пад кіраваньнем камуністаў.

6 жніўня гэтага ж году Іштван Фрыдрых, лідэр г. зв. [[правыя (палітыка)|правага]] «Таварыства сяброў Белага дому», пры падтрымцы [[Каралеўства Румынія|румынскай]] каралеўскай арміі захапіў уладу ў краіне ў выніку бяскрыўнага перавароту<ref name=poloskei/>. На наступны дзень [[Ёсіф Аўгуст Аўстрыйскі]] абвесьціў сябе [[рэгент]]ам Вугоршчыны. Ёсіф Аўгуст патрымаўся на новай пасадзе да 23 жніўня таго ж году, пакуль ня быў вымушаны сысьці ў адстаўку<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=Die amtliche Meldung über den Rücktritt|арыгінал=|спасылка=http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?apm=0&aid=nfp&datum=19190824&seite=2&zoom=2|аўтар выданьня=|выданьне=|тып=|месца=|выдавецтва=Österreichische Nationalbibliothek|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=2|isbn=}}</ref>. Аўгуст, знаходзячыся на сваёй пасадзе, пасьпеў прызначыць на пасаду прэм’ер-міністра Іштвана Фрыдрыха. 24 лістапада яго зьмяніў Карай Хусар, які цягам некалькіх месяцаў спалучаў пасаду прэм’ер-міністар й прэзыдэнта.

1 сакавіка 1920 году рэспубліканскі лад у краіне быў скасаваны і было абвешчанае Каралеўства Вугоршчына.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Richard Overy. ''History of the 20th Century'', The Times, Mapping History. London, 2003
* Peter Rokai; Zoltan Đere; Tibor Pal; Aleksandar Kasaš. ''Istorija Mađara''. Beograd, 2002
* András Siklós. «Revolution in Hungary and the Dissolution of the Multinational State. 1918», ''Studia Historica'', Vol. 189. Budapest: Academiae Scientiarum Hungaricae, 1988

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20160303234947/http://terkepek.adatbank.transindex.ro/kepek/netre/167.gif Мапа вайсковых дзеяньняў у тагачаснай Вугоршчыне]{{ref-hu}}

[[Катэгорыя:Колішнія дзяржавы Эўропы]]
[[Катэгорыя:Колішнія непрызнаныя дзяржавы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Вугоршчыны]]
[[Катэгорыя:Распад Аўстра-Вугоршчыны]]