Прагляд крыніцы для Валёнія

[[Файл:Map of Wallonia.png|170пкс|значак|Валёнія на мапе Бэльгіі]]
[[Файл:Flag of Wallonia.svg|значак|170пкс|Сьцяг Валёніі]]

'''Валё́нія''' ({{мова-fr|Wallonie}}, {{мова-nl|Wallonie}}, {{мова-de|Wallonien}}, {{мова-wa|Waloneye}}), Валёнская акруга Бэльгіі — пяць паўднёвых правінцый [[Бэльгія|Бэльгіі]], дзе найболей распаўсюджанай зьяўляецца [[француская мова]]. Зьяўляецца суб’ектам фэдэрацыі нараўне з [[Фляндрыя|Флямандзкай]] і [[Брусэль|Брусэльскай сталічнай]] акругамі. [[Сталіца]] — [[Намюр]]. [[Насельніцтва]] — 3 395 942 чалавекі (2005), плошча — 16 844 км².

Найбуйнейшыя гарады — [[Льеж]], [[Намюр]], [[Шарлеруа]], [[Монс]], [[Турнэ]], [[Дынан]], [[Эйпэн]].

== Паходжаньне назвы ==
Слова Валёнія мае падобную этымалёгію са словам [[Ўэйлз]]. Абодва гэтыя тапонімы паходзяць ад старажытнагерманскага слова «walh», што значыць — чужынец. Так германцы звалі тэрыторыі, «чужых», гэта значыць не-германскія народы, што размаўляюць на не-германскіх мовах. Магчыма, што гэтае слова, у сваю чаргу, узыходзіць да этноніма кельцкага племені [[волькі|волькаў]].

== Адміністрацыйны падзел ==

Валёнія падзяляецца на пяць правінцый:

[[Файл:WalloniëProvincies.png|зьлева|150пкс]]

: 1 [[Валёнскі Брабант]]
: 2 [[Эно(правінцыя)|Эно]]
: 3 [[Льеж (правінцыя)|Льеж]]
: 4 [[Люксэмбург (правінцыя Бэльгіі)|Люксэмбург]]
: 5 [[Намюр (правінцыя)|Намюр]]

== Геаграфія ==

[[Файл:Dinant JPG01.jpg|250пкс|міні|Скалы Ардэн. Горад Дынан]]

Рэльеф правінцый Эна і Валёнскі Брабант — узгорыстая раўніна. Большую частку астатніх правінцый (правабярэжжа [[Маас]]а) займае [[Ардэнскае ўзвышша]]. Самы высокі пункт Ардэнаў — гара Батганж у правінцыі Льеж (694 мэтры, самы высокі пункт Бэльгіі). Нягледзячы на ня вельмі значную вышыню, Ардэнскае ўзвышша мясцовыя жыхары называюць горамі. Ляндшафт тут сапраўды нагадвае горны — з каменнымі скаламі, парожыстымі рэкамі і дарогамі, што ўюцца сэрпантынам. Ардэны пакрытыя [[лес]]ам.

Дзьве найвялікшыя ракі, што працякаюць па тэрыторыі Валёніі, — Маас і [[Шэльда (рака)|Шэльда]]. Большасьць іншых рэк Валёніі зьяўляюцца прытокамі Мааса — [[Самбра (рака)|Самбра]], [[Сэмуа (рака)|Сэмуа]], [[Лес (рака)|Лес]], [[Урт (рака)|Урт]]. Суднаходных рэк у Валёніі толькі тры — Шэльда, Маас і Самбра.

== Насельніцтва ==

[[Файл:Wallonische-reg.jpg|зьлева|150пкс|міні|Паказальнік на нямецкай мове]]

Большая частка насельніцтва Валёніі — [[валёны]], і яны размаўляюць па-француску. Акрамя таго, на тэрыторыі Валёніі (у правінцыі Льеж) разьмяшчаецца [[Нямецкамоўная супольнасьць Бэльгіі|нямецкамоўная супольнасьць]], дзе кампактна пражываюць 71 300 чалавек, абсалютная большасьць якіх [[нямецкая мова|нямецкамоўныя]]. У некаторых [[муніцыпалітэт (у Бэльгіі)|муніцыпалітэтах]] ля мяжы з Фляндрыяй дазваляецца абмежаванае выкарыстаньне [[нідэрляндзкая мова|нідэрляндзкай]] у справаводзтве.

[[Файл:Linguistic map of Wallonia.png|150пкс|міні|Лінгвістычная мапа Валёніі]]

Хоць афіцыйнай мовай Валёніі зьяўляецца француская, у побыце дагэтуль выкарыстоўваюцца [[шампанская мова|шампанская]], [[ларэнская мова|ларэнская]], [[пікардзкая мова|пікардзкая]] й [[валёнская мова|валёнская]] мовы. Самай распаўсюджанай зь іх зьяўляецца апошняя — валёнская. Доўгі час яны лічыліся дыялектамі францускай і стаўленьне да іх было грэблівым, аднак аж да пачатку XX стагодзьдзя яны дамінавалі ў грамадзтве, у той час як француская была мовай вышэйшых клясаў (буржуазіі).

[[Файл:Fosses-la-Ville JPG05W.jpg|зьлева|150пкс|міні|Таблічка з назвай вуліцы на валёнскай мове]]

У 1990 годзе гэтыя мовы былі прызнаныя рэгіянальнымі мовамі. Цяпер назіраецца [[Адраджэньне мовы|адраджэньне цікавасьці да гэтых моў]], асабліва да валёнскай як найболей распаўсюджанай. У некаторых школах валёнская выкладаецца ў якасьці факультатыву, часам яе можна пачуць па радыё, аднак адзінай афіцыйнай мовай застаецца француская.

Француская мова, што выкарыстоўваецца ў Валёніі некалькі адрозьніваецца ад францускай [[Францыя|Францыі]]. Характэрнай розьніцай зьяўляецца выкарыстаньне лічэбнікаў septante (семдзясят) і nonante (дзевяноста) замест soixante-dix і quatre-vingt-dix.

Акрамя вышэйпералічаных моў, у правінцыі Люксэмбург, у прымежных з аднайменнай дзяржавай раёнах, у хаду таксама [[люксэмбурская мова]]. Яна зьяўляецца не раманскай, а германскай, хоць і ўтрымлівае шмат францускіх запазычаньняў.

== Палітыка ==

Пасьля правядзеньня фэдэралізацыі Бэльгіі Валёнія стала аўтаномным суб’ектам фэдэрацыі са сваім урадам, парлямэнтам і бюджэтам. Галоўны заканадаўчы орган — Валёнскі парлямэнт, які складаецца з 75 сябраў і абіраецца ўсеагульным галасаваньнем раз у пяць гадоў. Галоўны выканаўчы орган — валёнскі ўрад.

== Эканоміка ==

У XIX стагодзьдзі Валёнія была адным зь першых рэгіёнаў кантынэнтальнай [[Эўропа (частка сьвета)|Эўропы]], куды прыйшла з [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] [[прамысловая рэвалюцыя]]. Тады асновай валёнскай прамысловасьці была вугальная і мэталічная галіны. Аднак у першай палове XX стагодзьдзя значэньне гэтых галін пачало падаць, і цэнтар эканамічнай актыўнасьці перамясьціўся ў Фляндрыю. У цяперашні час Валёнія атрымлівае грашовыя трансфэры з Фляндрыі, што выклікае ў Фляндрыі незадаволенасьць і спрыяе росту папулярнасьці вельмі правых рухаў, некаторыя зь якіх нават патрабуюць аддзяленьня Фляндрыі ад «жабракоў суседзяў».

Цяпер самай дынамічнай галінай, якая разьвіваецца ў валёнскай эканомікі, зьяўляецца турызм. Турыстаў прыцягвае прырода Ардэн і гістарычныя гарады [[Бастонь]], Дынан, [[Дзюбюі]], а таксама вядомае сваімі мінэральнымі водамі мястэчка [[Спа]].

Цяжкім застаецца эканамічнае становішча гарадоў Шарлеруа і Льеж, якія дагэтуль ня могуць акрыяць ад заняпаду традыцыйных галін прамысловасьці — вугальнай і мэталюргічнай.

== Транспарт ==

За эксплюатацыю [[аўтобус]]аў і [[трамвай|трамваяў]] (трамвай ёсьць толькі ў адным валёнскім горадзе — Шарлеруа) адказная кампанія Société Régionale Wallonne du Transport (SRWT), якая дзейнічае пад «камэрцыйнай» назвай TEC (Transport en commun). [[Чыгуначны транспарт|Чыгункі]] на тэрыторыі Валёніі эксплюатуюцца агульнабэльгійскай (фэдэральнай) кампаніяй «Грамадзтва бэльгійскіх чыгунак» ({{мова-fr|Société Nationale des Chemins de fer Belges, CNCB}}, {{мова-nl|Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen}}). Валёнская акруга адказны за эксплюатацыю аўтамабільных дарог сярэдняй важнасьці (найважнейшыя аўтадарогі зьяўляюцца фэдэральнай уласнасьцю, за мясцовыя дарогі адказныя асобныя муніцыпалітэты).

На тэрыторыі Валёніі ў горадзе Шарлеруа разьмешчаны міжнародны [[аэрапорт]], па незразумелых чыньніках афіцыйна названы Brussels South Airport, гэта значыць аэрапорт «Брусэль-Паўднёвы», хоць ён разьмешчаны ў 46 кілямэтрах ад Брусэля, а ўласна Брусэльскім аэрапортам зьяўляецца Нацыянальны аэрапорт Завэнтэм. Іншы буйны аэрапорт — аэрапорт Льежа (аэрапорт Брысэт, па назьве разьмешчанага непадалёк пасёлка). Гэта — другі па велічыні аэрапорт Бэльгіі, пасьля Завэнтэма. Аэрапорт Льежа спэцыялізуецца на грузавых перавозках.

Побач з Монсам разьмешчаны самы маленькі аэрапорт Бэльгіі — Сінт-Гіслэ (St.Ghislain). Даўжыня яго адзінай паласы — усяго 705 мэтраў, таму ён можа прымаць толькі маленькія (у асноўным спартовыя) [[самалёт]]ы. Побач з Намюрам разьмешчаны аэрапорт «Суарле» (Suarlee). Фактычна гэта проста травяное лётнае поле, аднак ён мае міжнародны код ідэнтыфікацыі аэрапортаў — EBNM (код ICAO).

== Галерэя ==
<gallery>
Anthée JPG01.jpg|Зімовы валёнскі пэйзаж з замкам
Ecaussinnes-Lalaing_Fe1aJPG.jpg|Нават сельскія сядзібы Валёніі часта нагадваюць [[замак (будынак)|замкі]]
Cherain JPG03.jpg|Тыповая валёнская сельская хата
Crupet JPG01.jpg|Старадаўняя вежа
</gallery>

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20080101094416/http://www.arsouye.be/ Л’Арсуй, валёнская кібэр-газёта]

{{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Бэльгіі}}

[[Катэгорыя:Валёнія| ]]