Прагляд крыніцы для Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў

{{Узброены канфлікт
|Назва                 = Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў
|Частка                = [[Войны Расеі і Рэчы Паспалітай]]
|Выява                 = Amścisłaŭ, Trubiackaja raźnia. Амсьціслаў, Трубяцкая разьня (1654, 1912).jpg
|Подпіс да выявы       = [[Трубяцкая разьня]]. Фрэска [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Амсьціслаў)|кармэліцкага касьцёла]] ў [[Амсьціслаў|Амсьціславе]]
|Дата                  = чэрвень 1654 — студзень 1667
|Месца                 = [[Рэч Паспалітая]]
|Прычына               = Падтрымка Маскоўскай дзяржавай [[Паўстаньне Хмяльніцкага|паўстаньня Хмяльніцкага]], імкненьне да [[анэксія|анэксіі]] ўсходу Рэчы Паспалітай і атрыманьня выхаду да марскіх шляхоў
|Вынік                 = Перамога Маскоўскай дзяржавы, [[Андрусаўскае замірэньне]]
|Тэрытарыяльныя зьмены = Масква атрымала [[Левабярэжная Ўкраіна|Левабярэжную Ўкраіну]] з [[Кіеў|Кіевам]] і [[Смаленскае ваяводзтва]]
|Супернік1             = {{Просты сьпіс|
* {{Сьцягафікацыя|Рэч Паспалітая}}
{{Сьцяг|Крым|Крымскія татары}} [[Крымскае ханства]] <small>(1654—1666)</small>
{{Сьцяг|Гетманшчына}} [[Гетманшчына|Войска Запароскае]] <small>(1660—1663)</small>
{{Сьцяг|Гетманшчына}} [[Гетманшчына|Правабярэжнае Войска Запароскае]] <small>(1663—1666)</small>
}}
|Супернік2             = {{Просты сьпіс|
* {{Сьцягафікацыя|Маскоўская дзяржава}}
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} [[Гетманшчына|Войска Запароскае]] <small>(1654—1657; 1659—1660)</small>
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} [[Гетманшчына|Левабярэжнае Войска Запароскае]] <small>(з 1663)</small>
}}
|Супернік3             = 
|Супернік4             =
|Камандуючыя1          = {{Просты сьпіс|
* {{Сьцяг|Рэч Паспалітая}} '''[[Ян Казімер]]'''
* {{Сьцяг|Рэч Паспалітая}} [[Стэфан Чарнецкі]] †
* {{Сьцяг|Рэч Паспалітая}} [[Станіслаў Рэвера Патоцкі|Станіслаў Патоцкі]]
* {{Сьцяг|Рэч Паспалітая}} [[Януш Радзівіл]] <small>(да 1655)</small>
* {{Сьцяг|Рэч Паспалітая}} [[Вінцэнт Корвін Гасеўскі|Вінцэнт Гасеўскі]] †
* {{Сьцяг|Рэч Паспалітая}} [[Павал Ян Сапега]] †
* {{Сьцяг|Рэч Паспалітая}} [[Міхаіл Пац]]
* {{Сьцяг|Крым|Крымскія татары}} '''[[Мехмед IV Герай]]'''
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} '''[[Іван Выгоўскі]]''' † <small>(1658—1659)</small>
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} '''[[Юры Хмяльніцкі]]''' <small>(1660—1663)</small>
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} '''[[Павал Цяцера]]'''
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} '''[[Пётар Дарашэнка]]''' <small>(1665—1666)</small>
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} [[Іван Багун]] †
}}
|Камандуючыя2          = {{Просты сьпіс|
* {{Сьцяг|Масковія}} '''[[Аляксей Міхайлавіч]]'''
* {{Сьцяг|Масковія}} [[Аляксей Трубяцкой]]
* {{Сьцяг|Масковія}} [[Васіль Шарамецеў]]
* {{Сьцяг|Масковія}} [[Васіль Бутурлін]] †
* {{Сьцяг|Масковія}} [[Рыгор Рамаданаўскі]]
* {{Сьцяг|Масковія}} [[Іван Хаванскі]]
* {{Сьцяг|Масковія}} [[Юры Барацінскі]]
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} '''[[Багдан Хмяльніцкі]]''' †
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} [[Іван Залатарэнка]] †
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} '''[[Іван Выгоўскі]]''' <small>(1657—1658)</small>
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} [[Іван Бяспалы]] †
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} '''[[Юры Хмяльніцкі]]''' <small>(1657; 1659—1660)</small>
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} [[Якім Самко]] †
* {{Сьцяг|Гетманшчына}} '''[[Іван Брухавецкі]]'''
}}
|Камандуючыя3          = 
|Камандуючыя4          =
|Сілы1                 = 
|Сілы2                 = 
|Сілы3                 = 
|Сілы4                 =
|Страты1               = 
|Страты2               = 
|Страты3               = 
|Страты4               =
|Агульныя страты       = 
|Дадаткі               = 
}}
{{Бітвы вайны Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў}}
'''Вайна́ Маско́ўскай дзяржа́вы з Рэ́ччу Паспалі́тай 1654—1667 гадо́ў''', '''Трынаццацігадо́вая вайна́''', '''(Крыва́вы) Пато́п''' — [[Вайна|узброены канфлікт]] [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з [[Рэч Паспалітая|Рэччу Паспалітай]] у 1654—1667 гадох, у выніку якога Масква атрымала [[Левабярэжная Ўкраіна|Левабярэжную Ўкраіну]] з [[Кіеў|Кіевам]], а таксама тэрыторыю [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Найбольш стратная і разбуральная вайна на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] за ўсю [[Гісторыя Беларусі|яе гісторыю]]<ref name="10viakou">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)|к}}</ref>, у час якой распачаўся шырокі [[Партызан (вайна)|партызанскі]] рух супраць маскоўскіх захопнікаў — першы ў беларускай гісторыі масавы добраахвотны рух супраціву<ref name="10viakou"/><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 138.</ref>.

== Прычыны ==
Імкненьне валадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] супрацьстаяць аб’яднаньню [[Славянскія мовы|ўсходнеславянскіх]] земляў вакол [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] стала прычынай [[Літоўска-маскоўскія войны|шматлікіх ваенных канфліктаў]]. Прытым [[Масква]] спрабавала знайсьці ідэалягічнае абгрунтаваньне ўласнай вайсковай экспансіі. Кіраўнікі Маскоўскай мітраполіі, якая фактычна ўтварылася пад уладай [[Залатая Арда|Залатой Арды]] ў выніку пераезду мітрапаліта з захопленага і разрабаванага [[Кіеў|Кіева]] ўва [[Ўладзімер (горад)|Ўладзімер на Клязьме]] — бліжэй да ардынскай сталіцы [[Сарай|Сараю]], тытуляваліся «мітрапалітамі кіеўскімі і ўсяе [[Русь|Русі]]» (хоць самавольны перанос біскупскай катэдры забараняецца правілам 82 [[Картагенскі сабор|Картагенскага сабору]]<ref>[[Апанас (Мартас)|Мартос А.]] Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 88.</ref>) і на падставе гэтага імкнуліся падпарадкаваць сабе [[Літоўская мітраполія|Літоўскую (Кіеўскую) мітраполію]], створаную на вольных ад ардынскага панаваньня землях. З прычыны супярэчнасьцяў з Канстантынопалем, які вызнаў незалежную ад Арды Літоўскую мітраполію, у 1448 годзе Маскоўская мітраполія ў аднабаковым парадку выйшла з-пад юрысдыкцыі [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] (у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году колішняя мітраполія ўпершыню называецца «Царквой Маскоўскай»<ref>Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 116.</ref>), за што праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як [[схізма|схізму]]. У адказ на гэта ў канцы XV ст. у Маскве зьявілася канцэпцыя «[[Трэці Рым|Трэцяга Рыму]]», згодна зь якой яна абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай [[Рым]]у і [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] («Другога Рыму») і абаронцай чысьціні [[праваслаўе|праваслаўя]]<ref>Гнідець Р. [https://web.archive.org/web/20180614171451/https://www.saintjosaphat.org/statti/article/sv-khrest-iogo-forma-ta-riznovidi-v-ukrajini/ Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні] // Греко-Католицька Традиція № 9 (193), вересень 2013 р.</ref>. Да рэлігійнага чыньніку Масква таксама спрабавала далучыць дынастычны: на падставе прыналежнасьці да дынастыі [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]] маскоўскія валадары абвяшчалі сябе спадкаемцамі [[Кіеўская Русь|кіеўскіх князёў]].

Гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў XVI ст. дзеля абгрунтаваньня правоў маскоўскіх князёў на землі сучасных Беларусі і Ўкраіны ў Маскоўскай дзяржаве стварылі міт пра «літоўскую» ([[жамойты|жамойцкую]], [[летувісы|летувіскую]]) заваёву [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]], які ўпершыню зьявіўся ў літаратурна-пабліцыстычным творы «Сказание о князьях владимирских»<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Прадмова // Ермаловіч Мікола. Выбранае / Уклад., камент. К. Цвіркі. — {{Менск (Мінск)}}: Кнігазбор, 2010. С. 7.</ref>.

Лякальныя войны за памежныя ўдзельныя княствы ўпершыню перарасьлі ў глябальны канфлікт у 1558 годзе, калі маскоўскі гаспадар [[Іван Жахлівы|Іван IV Тыран]] абвясьціў сваёй спадчынай усходнюю частку [[беларусы|беларускай]] [[Этнічная тэрыторыя|этнічнай тэрыторыі]] зь местамі [[Полацак|Полацкам]], [[Віцебск]]ам, [[Ворша]]й, [[Магілёў|Магілёвам]] і інш. Распачатая ім [[Інфлянцкая вайна]] (1558—1583) стала адной з прычынаў эканамічнага і палітычнага заняпаду Вялікага Княства Літоўскага, улады якога дзеля захаваньня дзяржавы мусілі ў 1569 годзе скласьці [[Люблінская унія|Люблінскую унію]] з [[Каралеўства Польскае (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]].

У 1589 годзе па знаходжаньні ў схізьме на працягу 141 году [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская царква]] атрымала ад Канстантынопалю вызнаньне і аўтакефалію. Адначасна яна фактычна пагадзілася з тым, што праваслаўныя прыходы на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (у тым ліку сучаснай Беларусі) засталіся ў юрысдыкцыі Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату. Такім чынам Масква вызнала тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага [[кананічная тэрыторыя|кананічнай тэрыторыяй]] Канстантынопальскага патрыярхату і пазбавілася рэлігійна-канфэсійных правоў на гэтыя землі. У 1613 годзе па абраньні на маскоўскі сталец прадстаўніка дынастыі [[Раманавы]]х, якая ня мела ніякіх роднасных зьвязкаў з валадарамі Кіева — Рурыкавічамі, маскоўскія князі страцілі дынастычныя правы на тэрыторыі, падуладныя кіеўскім князям. Такім чынам, усе наступныя памкненьні Маскоўскай дзяржавы захапіць землі Вялікага Княства Літоўскага ня мелі ніякіх юрыдычных падставаў, апроч г.зв. «[[права моцнага]]».

У пачатку XVII ст. агрэсіўная палітыка Маскоўскай дзяржавы прывяла да спусташэньня яе тэрыторыі войскамі Рэчы Паспалітай і канчатковага прызнаньня [[Смаленск]]у, які пераходзіў з рук у рукі, за Вялікім Княства Літоўскім. Аднак Масква, нягледзячы на складаньне ў 1634 годзе [[Палянаўскі мір|Палянаўскага міру]], не адмовілася ад плянаў захопу ўсходнеславянскіх тэрыторыяў. Нагодай да новай агрэсіі стала [[Паўстаньне Хмяльніцкага|казацкае паўстаньне]], якое выбухнула ў 1648 годзе пад кіраўніцтвам [[Багдан Хмяльніцкі|Багдана Хмяльніцкага]]. Паўстанцы, што былі пераважна з казакоў і ўкраінскіх сялянаў, атрымалі некалькі перамог над войскам Каралеўства Польскага і склалі з Варшавай [[Збораўская мірная дамова|Збораўскую дамову]], якая надала казакам аўтаномію. Неўзабаве, аднак, вайна аднавілася гэтым разам няўдала для казакоў, якія пацярпелі ў чэрвені 1651 году цяжкую паразу пад [[Берастэчка]]м. У 1653 годзе Хмяльніцкі зьвярнуўся да Масквы з просьбай прыняць украінскія тэрыторыі ў яе склад. У кастрычніку 1653 году [[Земскі сабор]] пастанавіў задаволіць просьбу Хмяльніцкага і абвясьціў вайну Рэчы Паспалітай. У студзені 1654 году ў [[Пераяслаў|Пераяславе]] адбылася [[Пераяслаўская Рада|Рада]], якая аднадушна выказалася за ўваходжаньне Ўкраіны ў склад Маскоўскай дзяржавы. Хмяльніцкі перад маскоўскім пасольствам даў прысягу на вернасьць маскоўскаму гаспадару [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксею Міхайлавічу]].

Такім чынам, фармальнымі прычынамі ўварваньня дэкляраваліся заступніцтва за Ўкраіну і абарона праваслаўных, якія ня прынялі [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]]. Аднак у сапраўднасьці маскоўскія ўлады кіраваліся чыста захопніцкімі інтарэсамі<ref name="10viakou"/>.

== Падрыхтоўка ==
Падрыхтоўка да вайны вялася ад пачатку гаспадараньня Аляксея Міхайлавіча, а з сакавіка 1653 году ёю заняліся асабліва актыўна. Дзеля наступу былі створаны тры арміі — паўночна-заходняя (у Вялікіх Луках), цэнтральная (знаходзілася ў Маскве) і паўднёва-заходняя (у Бранску), на дапамогу якой [[Багдан Хмяльніцкі]] выслаў 20 тыс. казакоў, на чале з [[Іван Залатарэнка|Іванам Залатарэнкам]]. Агульная колькасьць маскоўскіх войскаў складала каля 80—100 тыс. чалавек.

[[Вялікае Княства Літоўскае]] ў адказ магло выставіць 10—12 тыс. войска на чале зь [[Януш Радзівіл|Янушам Радзівілам]]. Вальны сойм у Берасьці, скліканы [[Сьпіс каралёў польскіх|каралём]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Ян Казімер|Янам Казімерам]] 24 сакавіка 1653 году, ухваліў каштарыс на 15 тысячаў жаўнераў. Даведаўшыся ад злоўленых маскоўскіх шпіёнаў, што іхны гаспадар найперш хоча ўдарыць па Смаленску, [[сойм]] даслаў рэвізораў дзеля агляду смаленскіх умацаваньняў з тым, каб забясьпечыць гэтую фартыфікацыю зброяй, боезапасамі, правіянтам, падправіць муры і валы. Умацоўвалі таксама замкі ў Віцебску і Полацку, павялічвалі іх залогі. Усходнія паветы Вялікага Княства Літоўскага вызваляліся ад абавязку высылаць [[паспалітае рушаньне]] да галоўнага абозу, каб яны маглі самі абараняць сваю тэрыторыю. Шляхецкі соймік [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага ваяводзтва]] ў жніўні 1653 году вызначыў нормы мабілізацыі рушаньня: з трох службаў, паводле старых разьлікаў, трэба было выстаўляць аднаго чалавека з мушкетам ці ручніцай і сякерай, а таксама з запасам пораху, волава і харчу на 4 дні. Але ўсіх захадаў было мала, каб стрымаць шматлікія маскоўскія арміі.

== Пачатак ==
Беспасярэдняй падставай да пачатку вайны стала памылка паслоў Рэчы Паспалітай у напісаньні тытулу Аляксея Міхайлавіча. Усе тры маскоўскія арміі мусілі былі ўдарыць адначасна. Галоўныя сілы пачалі рухацца з Масквы 15 траўня 1654 году. Ход вайны ад самага пачатку агрэсіі разгортваўся надта ўдала для заваёўнікаў. Добра ведаючы канфэсійныя праблемы Вялікага Княства Літоўскага, маскоўскі ўрад рабіў стаўку на яго праваслаўных жыхароў, пэўная частка якіх бачыла ў маскоўскіх адзінаверцах «выратаваньне» на грунце веры. Маскоўскія граматы, што папярэдне засылаліся ў Рэч Паспалітую, мусілі пераконваць людзей у ляяльнасьці Масквы да іх, схіляць праваслаўных на бок усходніх захопнікаў.

29 ліпеня маскоўскія войскі захапілі [[Полацак]]. 25 чэрвеня яны ўзялі ў аблогу Смаленск і па моцным супраціве захапілі места 29 верасьня. 24 жніўня з прычыны здрады [[Канстанцін Паклонскі|Канстанціна Паклонскага]] здаўся [[Магілёў]], 29 жніўня захапілі Друю і Дзісну. 12 кастрычніка здалася Дуброўна, па чым з [[замак|гораду]] выгналі ўсіх людзей, шляхту адправілі маскоўскаму гаспадару пад Смаленск, а сам горад спалілі. 22 лістапада маскоўскі ваявода Шарамецьеў з баямі ўзяў Віцебск, па чым зноў разаслаў усіх, хто чыніў супраціў, у розныя гарады Маскоўскай дзяржавы. Працягваў абараняцца толькі Стары Быхаў, моцная крэпасьць.

== Кампанія 1654 году ==
18 чэрвеня [[Януш Радзівіл]] атрымаў ад караля і вялікага князя на Варшаўскім сойме булаву [[Гетман вялікі літоўскі|гетмана вялікага]]. Проста з сойму ён рушыў на тэрыторыю ваенных дзеяньняў і стаў зьбіраць пад Оршай абоз. У канцы чэрвеня гетман фармальна меў {{Лік|11261}} чалавека. Але на справе зь іх было нямала хворых і параненых.

Януша Радзівіл намагаўся разьбіць маскоўскія аддзелы паасобку — на злучэньне з [[Якаў Чаркаскі|Чаркаскім]] сьпяшаўся ваявода [[Аляксей Трубяцкой|Трубяцкой]]. 12 жніўня 1654 году адбылася [[бітва пад Шкловам]]. Пры вялізнай дыспрапорцыі сілаў (у Чаркаскага было ня менш за 20 тысячаў) гетман змог нанесьці непрыяцелю надзвычай цяжкія страты — ад 3 да 7 тысячаў, захапіць 610 палонных, тым часам ліцьвінаў загінула толькі каля 700 чалавек. Потым, каб пазьбегнуць новай сутычкі зь большымі сіламі супраціўніка, войскі Вялікага Княства Літоўскага пачалі адыход. На думку расейскіх гісторыкаў, перамогу атрымала Масква.

Войскі Трубяцкога і Чаркаскага злучыліся і пачалі перасьлед Януша Радзівіла. 13 жніўня да сілаў Вялікага Княства Літоўскага прыбыла дапамога ад князя [[Багуслаў Радзівіл|Багуслава Радзівіла]] і [[Юры Нямірыч|Юрыя Нямірыча]] — 2500 жаўнераў. Януш Радзівіл здолеў аб’яднацца пад [[Галоўчын]]ам з аддзеламі [[Вінцэнт Гасеўскі|Вінцэнта Гасеўскага]] і адысьці да [[Бялынічы|Бялынічаў]], а потым скіравацца да [[Барысаў|Барысава]]. Аднак яго ўжо насьцігала войска Трубяцкога, і 24 жніўня адбылася навязаная Янушу Радзівілу [[бітва пад Шапялевічамі]], у якой літоўскае войска пацярпела першую паразу за апошнія 30 гадоў ад нашмат большага маскоўскага войска. У бітве загінула каля тысячы чалавек, што было вялікімі стратамі для 6-8-тысячнага літоўскага корпусу. Сам гетман быў паранены. Разьбітае войска расьсеялася ў лесе і спыніла сваё існаваньне. Аднак ужо ў верасьні 1654 году Януш Радзівіл абвясьціў, што войска Вялікага Княства адроджана і гатовае да дзеяньняў. Праўда, сабраная сіла была намнога меншая, чым ухваленыя соймам 15 тысячаў жаўнерскіх ставак. Сам гетман лічыў, што яго мабільныя часткі могуць скласьці толькі 6 тысячаў, астатніх лепей скарыстаць дзеля ўмацаваньня гарадоў. Баявыя дзеяньні 1654 году скончыліся толькі глыбокай восеньню.

== Кампанія 1655 году ==
Кампанія 1655 году пачалася ў студзені наступам войскаў Януша Радзівіла на маскоўскія войскі пад Старым Быхавам. 5 лютага Паклонскі перайшоў на бок Рэчы Паспалітай і дазволіў увайсьці ў Магілёў войскам Вялікага Княства Літоўскага. Але тыя змаглі заняць толькі Ніжні замак. Гетман ня змог вызваліць Верхні замак і ў траўні зьняў [[Абарона Магілёва (1655)|аблогу]].

На пачатак году галоўныя маскоўскія сілы былі накіраваны на Вялікае Княства Літоўскае. Мэтай кампаніі стаў захоп астатняй тэрыторыі дзяржавы: [[Вільня|Вільні]], [[Стары Быхаў|Старога Быхава]], [[Слуцак|Слуцку]], [[Берасьце|Берасьця]]. Паход пачаўся ў сакавіку. У гэтым месяцы казацкае войска Залатарэнкі, якое знаходзілася на службе ў маскоўскага гаспадара, здолела ўзяць [[Бабруйск]], [[Казімер (горад)|Казімер]] (Каралеўскую Слабаду) і [[Глуск]]. У траўні з Бранску на Магілёў рушыла армія Трубяцкога. Казакі ж разам з Шарамецьевым спрабавалі здабыць старабыхаўскую крэпасьць. У той жа час войска Вялікага Княства Літоўскага было фізычна стомленае і дэмаралізаванае. Гаспадарка краіны была падарваная вайной, каля паловы тэрыторыі знаходзілася пад акупацыяй. У земскі скарб дзяржавы зборы амаль не паступалі. Улетку 1655 году замест 2 мільёнаў злотых падымнага падатку рэальна можна было сабраць толькі 200 тысячаў, праз што было немагчымым наняць добрае наёмнае войска. [[Паспалітае рушаньне]] канчаткова страціла сваё значэньне. На [[Менск]] рухаўся перадавы, вялікі і старажавыя палкі цэнтральнай арміі і 3 ліпеня, маскоўскія войскі захапілі места. Шлях на Вільню быў адкрыты. Абараніць сталіцу было немагчыма, а на дапамогу [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]] надзеяў не было, бо ўжо ў сакавіку на Рэч Паспалітую пачала агрэсію [[Швэцыя]]. У 20-х днях ліпеня на галоўны Віленскі тракт пачалі выходзіць і авангардныя часткі маскоўскага войска, і 20-тысячнае казацкае злучэньне Залатарэнкі. 8 жніўня войскі Чаркаскага і Залатарэнкі разам пайшлі на штурм Вільні і захапілі яе, учыніўшы ў месьце разьню, у якой загінула каля 8 тысячаў месьцічаў — каля паловы жыхароў<ref name="Arlou-2012-243">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 243.</ref>.

Па захопе Вільні Януш Радзівіл падпісаў з [[Швэцыя]]й [[Кейданская унія|Кейданскую унію]], паводле якой Вялікае Княства Літоўскае пераходзіла пад пратэктарат Швэцыі. Але праект уніі не падтрымала большая частка [[шляхта|шляхты]].

У верасьні з [[Кіеў|Кіева]] на лодках выйшаў у паход аддзел маскоўскіх войскаў на чале з князем Валконскім. 15 верасьня захапіў [[Тураў]], 20 верасьня спаліў [[Столін]], потым [[Пінск]]. Паводле скаргі ацалелых пінчукоў, перад падпалам места захопнікі «''па-тыранску, па-разбойніцку як мужчынаў, так і самых кабет, і дзетак немалую колькасьць рознымі нечуванымі мукамі мучылі і на сьмерць пазабівалі… усе скарбы, гатовыя сумы, розныя тавары, золата, срэбра, волава, медзь, званы касьцельныя і царкоўныя, рознае збожжа і ўсе хатнія набыткі дашчэнту выбраўшы, да байдаў і чаўноў панасілі і павазілі''»<ref name="Sahanovic-1995">{{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>.

== Кампанія 1655—1657 гадоў ==
Два гады вайны прывялі [[Вялікае Княства Літоўскае]] да небясьпечнага стану. У [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўстве Польскім]] па цяжкіх паразах ад швэдаў (29 верасьня пад Гарадком, 30 верасьня пад Новым Дваром і 3 кастрычніка каля Войнічу), па капітуляцыі [[Варшава|Варшавы]] і [[Кракаў|Кракава]] і ад’езду караля [[Ян Казімер Ваза|Яна Казімера]] ў [[Сылезія|Сылезію]] дзяржава і войска былі канчаткова разваленыя.

[[Ваявода віцебскі]] [[Павал Ян Сапега|Павал Сапега]] з восені 1655 году стаў пераймаць ролю галоўнага начальніка над рэшткамі арміі Вялікага Княства Літоўскага. Ягоную ўладу добраахвотна прызналі канфэдэраты, якія кінулі Януша Радзівіла. Да яго пачалі сыходзіцца дробныя вайсковыя аддзелы, што агулам склалі каля 6 тысячаў. Уся гэтая сіла фактычна бязьдзейнічала, бо Павал Сапега вёў перамовы адначасна і з [[Гетман вялікі каронны|кароннымі гетманамі]], і з маскоўскімі ваяводамі, і з швэдамі, якія дамагаліся яго пераходу на бок [[Швэцыя|Швэцыі]]. Пры канцы 1655 году Павал Сапега напісаў каралю [[Карл Х Густаў|Карлу Х Густаву]], што і ён згаджаецца на швэдзкую пратэкцыю, аднак па гэтым захоўваў адданасьць каралю.

Тым часам Януш Радзівіл закрыўся ў [[Тыкоцін]]е на [[Падляшша|Падляшшы]]. Тыкоцінскі замак аблажылі войскі Паўла Сапегі, які лічыў гетмана сваім асабістым сапернікам. Тут, у аблозе, 31 сьнежня 1655 году, абвешчаны ворагам Айчыны, Януш Радзівіл памёр.

Пакуль групоўка Паўла Сапегі стаяла на Падляшшы і [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыне]], Ян Казімер дасылаў яму загады з патрабаваньнем ісьці да [[Сандамір]]у і ваяваць супраць швэдаў разам з ваяводам [[Стэфан Чарнецкі|Стэфанам Чарнецкім]]. Аднак Павал Сапега накіраваў туды толькі 2 тысячы на чале з [[Аляксандар Гіляры Палубінскі|Аляксандрам Гілярыем Палубінскім]]. Прыкладна ў сярэдзіне лютага 1656 году Павал Сапега быў афіцыйна прызначаны [[Гетман вялікі літоўскі|гетманам вялікім]] і атрымаў [[Віленскае ваяводзтва]], а ўвесну ён ужо павёў асноўныя сілы ў Польшчу на дапамогу каралеўскай арміі. Па гэтым войска Вялікага Княства Літоўскага вяло баявыя дзеяньні ў асноўным супраць [[швэды|швэдаў]].

Умяшаньне маладога Карла Густава ў вайну выклікала абвастрэньне супярэчнасьцяў паміж [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавай]] і Швэцыяй, у выніку чаго [[Аляксей Міхайлавіч]] абвясьціў вайну апошняй.

Яшчэ на пачатку 1656 году ўрадавыя колы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] распрацавалі праграму выратаваньня дзяржавы. Плянавалася паслабіць пазыцыі швэдаў, схіліць на свой бок брандэнбурскага электара Фрыдрыха Вільгельма, пасварыць з Масквой [[казакі|казакаў]], дамагчыся дапамогі ад крымскага хана, нэўтралізаваць трансыльванскага князя Георга Ракаці і падпісаць мір з Аляксеем Міхайлавічам. У справе апошняга кароль Ян Казімер заручыўся пасярэдніцтвам цэзара [[Фэрдынанд III|Фэрдынанда III]]. Аўстрыйскія паслы браліся дапамагчы замірыць дзьве варожыя краіны. Тады была падпісаная г. зв. [[Віленская дамова]], якая спыняла баявыя дзеяньні паміж Маскоўскай дзяржавай і Рэччу Паспалітай.

== Кампанія 1658—1660 гадоў ==
16 верасьня 1658 году адбылося падпісаньне [[Гадзяцкіая дамова|Гадзяцкай дамовы]], якая вызначала дачыненьні Ўкраіны і Каралеўства Польскага. 14 лютага 1659 году маскоўскія войскі штурмам узялі Стары Быхаў, дзе знаходзіліся казацкія войскі, што перайшлі на бок Рэчы Паспалітай, і жорстка расправіліся зь імі. У 1659 год адбылася аблога маскоўскімі войскамі Чачэрску.

Пачынаючы з 1659 году амаль усё Вялікае Княства Літоўскае ахапілі паўстаньні «[[шышы|шышоў]]» (узброеныя аддзелы сялянаў і мяшчанаў) супраць маскоўскіх войскаў. Гэтыя выступленьні выкарысталі кіроўныя колы Рэчы Паспалітай дзеля вяртаньня сваёй улады. Такім чынам 18 чэрвеня 1660 году пад Ляхавічамі быў разьбіты шматлікі корпус на чале з маскоўскім ваяводам [[Іван Андрэевіч Хаванскі|Хаванскім]]. 28 чэрвеня 1660 году адбылася вырашальная [[бітва пад Палонкай]], пад час якой аб’яднанае войска Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага на чале з ваяводам рускім [[Стэфан Чарнецкі|Стэфанам Чарнецкім]] і [[Гетман вялікі літоўскі|гетманам вялікім літоўскім]] [[Павал Ян Сапега|Паўлам Янам Сапегам]] разграміла маскоўскае войска пад камандаю Хаванскага. Пазьней, 3 ліпеня, гэтае ж аб’яднаньне вызваліла [[Менск]] і тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага да ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]]. Перамога сарвала маскоўскую [[Аблога Ляхавічаў|аблогу]] [[Ляхавіцкі замак|Ляхавіцкага замку]] і прывяла да вызваленьня літоўскіх земляў па [[Дняпро]] на ўсходзе і [[Дзьвіна|Дзьвіну]] на поўначы. 8 кастрычніка 1660 году літоўскія і польскія войскі адбілі каля Чавусаў наступленьне Масквы і вымусілі яе адступіць да Смаленску.

== Кампанія 1661—1667 гадоў ==
1 лютага 1661 году выбухнула [[Магілёўскае паўстаньне (1661)|паўстаньне ў Магілёве]]. У выніку месьцічы зьнішчылі 3-тысячную залогу маскоўскіх стральцоў, узялі ў палон жаўнераў і трох ваяводаў. Пазьней, у красавіку таго ж году, антымаскоўскія паўстаньні адбыліся ў Дзісьне, Себежы і Гомлі.

3 лістапада 1661 пацярпела паразу група маскоўскіх войскаў на чале з Хаванскім і Ардын-Нашчокіным пад Вільняй каля вёскі Кушлікаў. На тры дні пазьней войскі Вялікага Княства Літоўскага на чале з С. Чарнецкім разьбілі каля Глыбокага маскоўскае войска (больш за 18 тыс. чалавек) на чале з Хаванскім. 2 сьнежня літоўскія войскі вызвалілі Вільню. Па гэтым варожыя бакі ня мелі ні сілаў, ні сродкаў дзеля актыўнага працягу вайны.

{{Цытата|
{{пачатак цытаты}}5) (7)170 г. ({{Год|1661}}), ноября вь 18 д., Государю, царю... Петрушка Долгоруково съ товарищи челомъ бьютъ»
...Да полковники жъ Венедиктъ Змѣевъ, Василей Челюсткинъ, Христофоръ Мынгаусъ говорили вамъ, что черезъ Днѣпръ вскорѣ перейти не мочно, потому что въ Днѣпрѣ вода нынѣ велика, и переходить де имъ Днѣпръ подъ Оршею или подъ Дубровною, и тѣ де мѣста всѣ отъ твоихъ ратныхъ людей по Днѣпру развоевавы и деревни вызжены, и жилецкихъ людей отнюдь никого нѣтъ, а драгуны де ихъ полковъ розбѣжались, дѣлать мосту будетъ некѣмъ, а близко Шклова и Копоси за Днѣпръ переходить нельзя, чтобъ де изъ тѣхъ городовъ на перевозѣ какіе шкоды не учинилось, и за тѣмъ де на Днѣпрѣ будетъ мотчанье...{{Ref-ru}}<ref>{{артыкул|аўтар = | частка = |загаловак =1661 г. № 523-й. Октября 19/ноября 18, — 1) Указъ именной о посылкѣ изъ Смоленска рейтаръ подъ Борисооглѣбовъ; 2, 3) грамоты о томъ кн. П. А. Додгорукову; 4 и 5) отвѣтныя отписки его|арыгінал = |спасылка =http://starieknigi.info/Knigi/A/Akty_moskovskago_gosudarstva_03_1660-1664.pdf|адказны =Д. Я. Самоквасовъ|выданьне=Акты Московскаго государства. Изданные Императорскою Академіею наукъ. Разрядный приказъ. Московскій столъ. 1660 — 1664.|тып= |месца=[[Санкт-Пецярбург|Санктпетербургъ]]|выдавецтва=Типографія Императорской Академіи наукъ|год=1901|выпуск=|том=3|нумар= | старонкі=445—447|isbn=}}{{Ref-ru}}</ref>{{канец цытаты}}}}

Але ўжо ў 1664 казацкія і маскоўскія войскі аблажылі Пінск і Магілёў, у апошнім быў спалены замак.

== Акупацыйная палітыка ==
Палітыка Маскоўскай дзяржавы адзначалася жорсткасьцю да насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="10viakou"/>. Акупанты кіраваліся прынцыпам: «''уніі ня быць, лацінству ня быць, жыдам ня быць''», што прывяло да закрыцьця ўсіх каталіцкіх сьвятыняў і навучальных установаў, вернікаў [[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Кіеўскай (Літоўскай) мітраполіі]] [[Сьвяты Пасад|Сьвятога Пасаду]] гвалтоўна далучалі да [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Разам з тым, каб знайсьці падтрымку мясцовых жыхароў, [[Аляксей Міхайлавіч]] пакідаў [[Магдэбурскае права]] местам, прывілеі і г. д. Таксама падтрымлівалася адабраная ад [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] і далучаная да [[Маскоўскі патрыярхат|Масквы]] Кіеўская мітраполія, ёй раздавалі землі тых, хто чыніў супраціў. Аднак на справе незалежна ад канфэсійнай прыналежнасьці жыхары Вялікага Княства Літоўскага моцна цярпелі ад дзеяньняў маскоўскіх войскаў, асабліва цяжка было жыдоўскаму насельніцтву. Сярод усіх магчымых ваенных трафеяў палон лічыўся найбольш каштоўнай здабычай маскоўскіх салдатаў. Да катэгорыі ваеннапалонных Масква далучала і мірнае насельніцтва, захопленае на непрыяцельскай тэрыторыі. Шмат жыхароў гвалтоўна перасялялі ў Маскоўскую дзяржаву. Тыя, хто застаўся, мусілі ўтрымліваць маскоўскія залогі, якія нярэдка мелі не[[расейцы|расейскі]] этнічны склад. Напрыклад, у 1656 годзе поп Маскоўскай царквы Іван, які ў гэты час быў у Менску, напісаў ліст свайму гаспадару Аляксею Міхайлавічу, у якім прасіў грошай, а таксама засьведчыў, што акупацыйная маскоўская залога{{Заўвага|Беларускі Архіў. Т.3. — Менск, 1930. С. 192.}}<ref name="Sahanovic-1995"/>:
{{Цытата|
усе татары ды мардва, — расейскага нічога ня ведаюць
{{арыгінал|ru|все татары да мордва, — рускава ничего не знают}}
{{канец цытаты}}
}}

Частымі былі выпадкі гвалту з боку маскоўскіх войскаў. Пра гэта сьведчыць, напрыклад, загад Аляксея Міхайлавіча<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20131018135404/http://www.gs.by/ru/153/slonim/7575/%D0%97%D0%A0%D0%A3%D0%99%D0%9D%D0%90%D0%92%D0%90%D0%9D%D0%90%D0%AF-%D0%86-%D0%97%D0%90%D0%91%D0%AB%D0%A2%D0%90%D0%AF-%D0%97-%D0%93%D0%86%D0%A1%D0%A2%D0%9E%D0%A0%D0%AB%D0%86-%D0%92%D0%81%D0%A1%D0%9A%D0%86-%D0%92%D0%90%D0%A1%D0%86%D0%9B%D0%95%D0%92%D0%86%D0%A7%D0%AB.htm Зруйнаваная і забытая: з гісторыі вёскі Васілевічы] // Газета Слонімская. — 2011. — 26 кастрычніка.</ref>, які выкарыстоўваў у распачатай ім вайне тактыку «выпаленай зямлі»<ref name="Arlou-2012-243"/>:
{{Цытата|
уверх Нёманам ракой з абодвух бакоў і тыя месты ваяваць, сёлы і вёскі і хлеб і сена і ўсякія конскія кармы паліць, а людзей забіваць і браць у палон і з усім дашчэнту спусташаць
{{арыгінал|ru|вверх по Неману реке по обе стороны и те города воевать, села и деревни и хлеб и сена и всякие конские кормы жечь, а людей побивать и в полон имать и со всем без остатку разорять}}
{{канец цытаты}}
}}

У выніку ўчыненай 22 ліпеня 1654 году [[Трубяцкая разьня|Трубяцкой разьні]] маскоўскія акупанты забілі амаль усіх жыхароў [[Амсьціслаў|Амсьціслава]] (ад 10 да 15<ref>[[Андрэй Мяцельскі|Мяцельскі А.]] Мсціслаўскае княства і ваяводства ў ХІІ-ХVІІІ стст. — Менск: Беларуская навука, 2010, 2014. С. 241.</ref><ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 373.</ref><ref name="holubieu">[[Валянцін Голубеў|Голубеў В.]], Кітурка І. Гісторыя Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст. — Санкт-Пецярбург: «Неўскі прастор», 2014. С. 90.</ref><ref name="kiturka">Кітурка І. Гісторыя Беларусі: дапам. ― Горадня: ГрДУ, 2006. С. 70.</ref><ref>Канапацкая З. Войны і сацыяльна-палітычныя канфлікты: гістарычны аспект. [http://elib.bspu.by/bitstream/doc/246/1/001697.pdf Вучэбна-метадычны комплекс па вучэбнай дысцыпліне], [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]]</ref><ref name="tkacou-trusau">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], [[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Старажытны Мсціслаў. — Менск: Полымя, 1992. С. 22.</ref><ref>[[Андрэй Мяцельскі|Мяцельскі А.]] Старадаўні Крычаў. — Менск: «Беларуская навука», 2003. С. 114.</ref> тыс. чал.), у выніку ўчыненай 13 студзеня 1660 году разьні ў [[Берасьце|Берасьці]] — забілі каля 1,7 тыс. чал.<ref>Курукин И. В., Булычев А. А. Повседневная жизнь опричников Ивана Грозного. — Москва: Молодая гвардия, 2010. С. 336.</ref>, а само места цалкам зьнішчылі<ref>Гладыщук А. А. Никитчик А. Д. Инвентари Берестейского замка и города после 1660 года // Вестник Брестского государственного технического университета. — № 6. — 2013. С. 42. [https://web.archive.org/web/20181223012012/http://www.bstu.by/uploads/vestnik/13-6.pdf]</ref>, а ўчыненая 8 жніўня 1655 году разьня ў [[Вільня|Вільні]] забрала жыцьці паловы жыхароў места<ref name="Arlou-2012-243"/>. Існавалі выпадкі частага пераходу на бок Вялікага Княства Літоўскага асобаў, якія першапачаткова бачылі ў Маскве разьвязаньне тых або іншых праблемаў (у прыватнасьці, [[Канстанцін Паклонскі]]).

== Народны супраціў ==
Сяляне Вялікага Княства Літоўскага зь першых месяцаў вайны пачалі ўтвараць аддзелы самааховы<ref name="10viakou"/>. На акупаваных землях яны сыходзілі ў лясы, узбройваліся прыладамі працы і спрабавалі абараніць ад захопнікаў свае паселішчы, перашкаджалі выводзіць мясцовых людзей у няволю, а таксама дапамагалі войску Вялікага Княства Літоўскага і часам уступалі ў адкрыты бой з маскоўскімі войскамі. Так пачаўся шырокі партызанскі рух — першы ў беларускай гісторыі масавы добраахвотны рух супраціву<ref name="10viakou"/>. Асабліва актыўнымі былі сяляне [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыны]]. Напрыклад, у ліпені 1654 году трохтысячны аддзел сялянаў з Калесьнікаўскай воласьці заатакаваў пад Амсьціславам войска ваяводы Трубяцкога, у якім налічвалася да 15 тысячаў ратнікаў<ref name="10viakou"/>. На [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленшчыне]] ў партызанскім руху бралі ўдзел праваслаўныя сьвятары<ref name="10viakou"/><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 139.</ref>. У 1658 годзе антымаскоўскія выступленьні набылі характар народнай вайны, якая да лета 1659 году ахапіла амаль усю тэрыторыю Беларусі<ref name="historyja163">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 163.</ref>.

Змаганьне з маскоўскімі захопнікамі таксама вялі і жыхары местаў Вялікага Княства Літоўскага. Апрача [[Магілёўскае паўстаньне (1661)|Магілёўскага паўстаньня 1661 году]], мяшчане зьнішчылі або выгналі маскоўскія залогі ў [[Дзісна|Дзісьне]], [[Амсьціслаў|Амсьціславе]], [[Себеж]]ы, [[Гомель|Гомлі]], [[Быхаў|Старым Быхаве]], [[Шклоў|Шклове]]. Партызаны здолелі вызваліць [[Бешанковічы]], [[Глыбокае]], [[Лукомаль]], заблякаваць маскоўскую залогу ў [[Віцебск]]у<ref name="Arlou-2012-248">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 248.</ref>.

Маскоўскія акупанты мусілі накіроўваць у Вялікае Княства Літоўскае адмысловыя карныя экспэдыцыі з артылерыяй, якія палілі партызанскія вёскі, распраўляліся з узятымі ў палон, але супраціў не спыняўся. Шырокі народна-вызвольны рух паспрыяў пераходу войскаў Рэчы Паспалітай да наступальных дзеяньняў<ref name="Arlou-2012-248"/>.

== Замірэньне ==
{{Асноўны артыкул|Андрусаўскае замірэньне}}
Працяглая вайна значна аслабіла ня толькі Рэч Паспалітую, якая ня мела дастаткова рэсурсаў, каб адваяваць захопленую ворагам тэрыторыю, але і Маскоўскую дзяржаву, якая зь цяжкасьцю кантралявала акупаваныя землі. Зь іншага боку ў гэты час актывізавалася [[Асманская імпэрыя]], што была пагрозай ня толькі для Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы, але і для [[Аўстра-Вугорская імпэрыя|Аўстра-Вугорскай імпэрыі]]. У 1661 годзе [[Аўстра-Вугорская імпэрыя|імпэратар]] [[Леапольд I]] выправіў [[Аўгуст Мэербэрг|Аўгуста Мэербэрга]] паслом у [[Масква|Маскву]], каб той паспрыяў складаньню міру з Рэччу Паспалітай.

Вайна скончылася 30 студзеня 1667 году, калі камісары [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] з аднаго боку, і маскоўскія паслы з другога, у вёсцы Андрусаве, што паміж [[Смаленск]]ам і Амсьціславам, падпісалі [[Андрусаўскае замірэньне|дамову аб замірэньні]] тэрмінам на 13 з паловай гадоў. Паводле яе ўмоваў, Смаленская, Чарнігаўская і Ноўгарад-Северская землі заставаліся ў складзе Маскоўскай дзяржавы, а беларускае Падзьвіньне вярталася Вялікаму Княству Літоўскаму. Украіна падзялялася па Дняпры: левабярэжжа адыходзіла да Масквы, правабярэжжа замацоўвалася за Рэччу Паспалітай. Вывезены ў час вайны шматтысячны палон вяртаньню не падлягаў. Кіеў перадаваўся ў валоданьне Масквы на 2 гады, але пазьней так і ня быў вернуты.

== Вынікі ==
Вайна мела катастрафічныя вынікі для Вялікага Княства Літоўскага, яе наступствы на некалькі стагодзьдзяў вызначылі дэмаграфічнае, эканамічнае і культурнае аблічча краіны<ref name="Arlou-2012-251">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 251.</ref>. [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|Беларускія землі]] апынуліся ў стане эканамічнага заняпаду, колькасьць насельніцтва скарацілася ў 2 разы (з 2,9 да 1,4 мільёна жыхароў<ref name="historyja164">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 164.</ref>). Асабліва пацярпелі паўночныя і ўсходнія раёны, якія найдаўжэй заставаліся пад акупацыяй, дзе засталося менш за траціну ад даваеннай колькасьці жыхароў<ref name="10viakou"/><ref>[[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] Якія былі прычыны заняпаду Вялікага Княства Літоўскага // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 47.</ref>.

Большасьць местаў і сёлаў зруйнавалі або разрабавалі<ref name="historyja164"/> (так, у [[Менск]]у засталося толькі 170 жыхароў, у Полацку з 1500 даваенных [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]] — толькі 102, у Віцебску з 981 — 56<ref name="Arlou-2012-250">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 250.</ref>). Мескае рамяство дэградавала, істотна скараціўся аб’ём рамеснай вытворчасьці. Зьменшылася колькасьць ворыўных земляў, не хапала работнікаў для іх апрацоўкі. Каб адрадзіць сельскую гаспадарку сялянству Вялікага Княства Літоўскага спатрэбілася больш за два дзесяцігодзьдзі<ref name="historyja164"/>.

Аслабла каралеўская ўлада, значна пашырыліся правы [[магнат]]аў. У Рэчы Паспалітай узмацніўся ціск на [[Пратэстанцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім|пратэстант]]аў, [[арыяне|арыянаў]], [[Праваслаўная царква ў Вялікім Княстве Літоўскім|праваслаўных]], што прывяло да скасаваньня рэлігійнай талерантнасьці. Дзяржава ўступіла ў паласу працяглага [[крызіс]]у.

Адным з наступстваў таксама стала сьвядомая [[палянізацыя]] найвышэйшых станаў Вялікага Княства Літоўскага, якія такім чынам спрабавалі адасобіцца ад патэнцыйнага агрэсара і прыбраць падставы для імаверных тэрытарыяльных прэтэнзіяў. Гэта прычынілася да паступовага зьмяншэньня ролі [[Старабеларуская мова|беларускай мовы]] з заменай яе [[Польская мова|польскай]] і [[Лацінская мова|лацінскай]] як менш падобнымі да [[Расейская мова|расейскай]]{{Заўвага|Яшчэ за часамі [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны з Маскоўскай дзяржавай]] (1558—1582) у 1576 годзе ў прадмове да лацінскага перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус]], агучваючы фантастычныя сьцьверджаньні на падставе легенды пра [[Палямон]]а (што ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>), у якасьці наймацнейшага аргумэнту на карысьць зьмены дзяржаўнай мовы на лаціну прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}.

Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]: вайна з Маскоўскай дзяржавай у сярэдзіне XVII ст. выявілася нацыянальнай трагедыяй [[беларусы|беларусаў]], да якой узыходзяць вытокі многіх сучасных праблемаў<ref name="Arlou-2012-251"/>.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Абрамчук Р. [https://ais.by/story/15533 Апакаліпсіс мясцовага значэння: жыццё і смерць Мсціслаўскага замка (1135—1660)] // Архитектура и строительство. № 1 (231), 2013 г.
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БелЭн|3}}
* ''[[Вадзім Болбас|Болбас В.]]'' Вайсковыя падзеі на тэрыторыі [[Шацілавіцкі раён|Светлагорскага раёна]] ў сярэдзіне XVII стагоддзя // [https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=explorer&chrome=true&srcid=0B2dBhRLaMLu6Y2EyNmU1MTEtZWM0ZC00ZTI5LWFkZTYtNTg4ODEzNGUzYmUy&hl=en_US Шацілкаўскія чытанні : матэрыялы ІІ гісторыка-краязнаўчай канферэнцыі (да 450-годдзя Шацілак) у Светлагорску, 16 красавіка 2010 г.] / Светлагорскі гіст.-краязн. музей; уклад.: Т. Маслюкоў, В. Раманцоў. — Светлагорск, 2011. — 90 с., іл. Бібліяграф. у канцы артыкулаў. Рэз. на [[Ангельская мова|англ.]], [[Расейская мова|руск.]] мовах. — С. 50—52.
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}}
* {{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667}}
* {{Літаратура/ЭГБ|2}}
* Bobiatyński K. Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654—1655. — Zabrze, 2004. {{ISBN|83-89943-00-X}}.
* Gawęda М. Połonka-Basia 1660. — Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2005. {{ISBN|83-11-10211-2}}.
* Kossarzecki K. Kampania roku 1660 na Litwie. — Zabrze, 2005. {{ISBN|83-89943-01-8}}.
* Kroll P. Od ugody Hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w latach 1658—1660. — Warszawa, 2008.
* Kubala L. Wojna Moskiewska. 1654—1655. Том III. — Warszawa, 1910.
* {{Кніга|аўтар =|частка = |загаловак =Акты Московскаго государства. Изданные Императорскою Академіею наукъ. Разрядный приказъ. Московскій столъ. 1635 — 1659.|арыгінал = |спасылка =http://starieknigi.info/Knigi/A/Akty_moskovskago_gosudarstva_02_1635-1659.pdf|адказны =Д. Я. Самоквасовъ|выданьне = |месца =[[Санкт-Пецярбург|Санктпетербургъ]]|выдавецтва =Типографія Императорской Академіи наукъ|год =1894|том =2|старонкі =357 — 773|старонак =XLV, 773|сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар =|частка = |загаловак =Акты Московскаго государства. Изданные Императорскою Академіею наукъ. Разрядный приказъ. Московскій столъ. 1660 — 1664.|арыгінал = |спасылка =http://starieknigi.info/Knigi/A/Akty_moskovskago_gosudarstva_03_1660-1664.pdf|адказны =Д. Я. Самоквасовъ|выданьне = |месца =[[Санкт-Пецярбург|Санктпетербургъ]]|выдавецтва =Типографія Императорской Академіи наукъ|год =1901|том =3|старонкі = |старонак =XXX, 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* Заборовский Л. В. Великое княжество Литовское и Россия во время польского Потопа (1655—1656 гг.): Документы, исследование. — М.: «Наука», 1994. — {{ISBN|5-02-010078-1}}.
* Малов А. В. Русско-польская война 1654—1667 гг. — М.: Цейхгауз, 2006 г. {{ISBN|5-94038-111-1}}
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак  = Матеріалы для исторіи московскаго купечества. Томъ 1. Приложеніе 2. Переписные книги Мещанской слободы 1676г.,1684г. |арыгінал = |спасылка =http://elib.shpl.ru/ru/nodes/41331-t-1-pril-2-perepisnye-knigi-meschanskoy-slobody-1676-i-1684-gg-m-1886#mode/inspect/page/26/zoom/4|адказны =сост. Н. А. Найденов |выданьне = |месца = Москва |выдавецтва =Типо-лит. И. Н. Кушнеревъ и К° |год =1886 |том =1. Приложеніе 2|старонкі =|старонак =124 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://knihi.com/Hienadz_Sahanovic/Nieviadomaja_vajna_1654-1667.html «Невядомая вайна»]. Кніга [[Генадзь Сагановіч|Генадзя Сагановіча]].

{{Войны Маскоўскай дзяржавы й Расеі з ВКЛ і Рэччу Паспалітай}}
{{Расейска-беларускія бітвы}}
{{Гісторыя Беларусі}}

[[Катэгорыя:Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў| ]]