Прагляд крыніцы для Беларусь у Другой сусьветнай вайне

'''Беларусь у Другой сусьветнай вайне''' была [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]] у складзе [[СССР]]. Межы Беларускай ССР істотна пашырыліся на [[Заходняя Беларусь|захадзе]] ў выніку верасьнёўскага [[Паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Ўкраіну 1939 году|паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Ўкраіну 1939 году]]. Па сканчэньні вайны Беларуская ССР страціла большую частку [[Беластоцкая вобласьць|Беластоцкай вобласьці]]. У сьнежні 1943 году акупацыйны [[Генэральны камісарыят Беларусь|Генэральны камісарыят «Беларусь»]] утварыў [[Беларуская цэнтральная рада|Беларускую цэнтральную раду]] (БЦР). 23 лютага 1944 году БЦР заснавала [[Беларуская краёвая абарона|Беларускую краёвую абарону]], якая налічвала звыш 20 000 жаўнераў у складзе 44 [[батальён]]аў. [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі]], якім кіравалі камуністы, заснавалі супрацоўнікі [[НКУС]]. Улетку 1944 году [[Чырвоная армія]] заняла Беларусь у ходзе [[Апэрацыя Багратыён|апэрацыі «Багратыён»]]. У ходзе вайны Беларусь страціла чвэрць [[Насельніцтва Беларусі|насельніцтва]] і палову нацыянальнага багацьця, бо на яе землях адбылося шмат бітваў. Беларусы таксама ваявалі ў Італіі на баку саюзьнікаў у складзе [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] (арміі Андэрса).

== Далучэньне Заходняй Беларусі да БССР ==
{{Асноўны артыкул|Далучэньне Заходняй Беларусі да БССР}}
23 жніўня 1939 году ў Маскве міністры замежных справаў Нямеччыны і СССР [[Ёахім Рыбэнтроп]] і [[Вячаслаў Молатаў]] падпісалі [[Пакт Молатава — Рыбэнтропа|Дамову «Аб ненападзе»]]. Да Дамовы прыкладаўся Пратакол, паводле 2-га артыкула якога: «У выпадку тэрытарыяльных і палітычных пераўтварэньняў у абласьцях, якія належаць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай дзяржаве]], сфэры ўплыву Нямеччыны і СССР будуць разьмежаваныя прыблізна па лініі рэк [[Нараў]], [[Вісла]] і Сан»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Тацяна Процька]]|загаловак=Тэлеграма кайзэру і Пакт Молатава–Рыбэнтропа|спасылка=https://novychas.by/poviaz/telehrama-kajzeru-i-pakt-molatava-rybentropa-nep|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=28 траўня 2018|дата доступу=21 ліпеня 2018}}</ref>. 1 верасьня 1939 году Нямеччына пачала [[Польская кампанія 1939 году|ўварваньне ў Польскую Рэспубліку]]. 14 верасьня Нямецкае войска дайшло да [[Берасьце|Берасьця]], якое заняло 17 верасьня пасьля 3-дзённых [[Абарона Берасьцейскай крэпасьці (1939)|баёў за Берасьцейскую крэпасьць]]. Адначасна 17 верасьня 1939 году [[Паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Ўкраіну 1939 году|СССР далучыўся да ўварваньня]]. 800-тысячная [[Чырвоная армія]] ў складзе Беларускага і Ўкраінскага франтоў заняла адпаведна [[Заходняя Беларусь|Заходнюю Беларусь]] і [[Заходняя Ўкраіна|Заходнюю Ўкраіну]] («[[Крэсы|усходнія ўскраіны]]» Польскай Рэспублікі). [[Корпус аховы памежжа]] Польшчы ў складзе 25 батальёнаў на загад [[Эдвард Рыдз-Сьміглы|Эдварда Рыдз-Сьміглага]] адступіў у бок румынскай мяжы. 18 верасьня Польскае войска задушыла [[Скідальскае паўстаньне]]. У сваю чаргу чырвонаармейцы расстрэльвалі польскіх [[ваеннапалонны]]х зь ліку афіцэраў, у тым ліку генэрала [[Юзэф Альшына-Вільчынскі|Юзэфа Альшына-Вільчынскага]]. 22 верасьня 1939 году Чырвоная армія з баямі [[Абарона Горадні|заняла Горадню]]. Да 28 верасьня Чырвоная армія дасягнула рэк Нараў, [[Буг]], Вісла і Сан. 28 верасьня 1939 году ў Маскве нямецкі і савецкі міністры Рыбэнтроп і Молатаў падпісалі Дамову аб сяброўстве і граніцы. Паводле 1-га артыкула Дамовы, «Урад СССР і Нямецкі ўрад усталёўваюць у якасьці граніцы між узаемнымі дзяржаўнымі зацікаўленасьцямі на тэрыторыі былой Польскай дзяржавы лінію, якая нанесена на прыкладзеную пры гэтым мапу і больш падрабязна будзе апісана ў дадатковым пратаколе». 4 кастрычніка 1939 году ў Маскве Молатаў і нямецкі амбасадар у СССР [[Вэрнэр Шуленбург]] падпісалі Дадатковы пратакол. Паводле Пратаколу, мяжу ўсталявалі з поўначы на поўдзень па рэках [[Чорная Ганча]], Блізна, Піса і Нараў да гораду Астраленка (цяпер Мазавецкае ваяводзтва), далей на поўдзень па рэках Ож, Буг, Салокія і Сан.

22 кастрычніка 1939 году прайшлі выбары ў Народны сход Заходняй Беларусі (бязь [[Віленскі край|Віленскага краю]]). На 929 выбарчых участках прагаласавала 2 672 280 чалавек, якія складалі 96,7% выбарцаў. Сярод 929 абраных дэпутатаў быў 621 (66,8%) [[беларус]], 127 палякаў, 72 жыды, 53 украінцы і 43 расейцы. 28 кастрычніка 1939 году ў [[Беласток]]у адкрыўся Народны сход Заходняй Беларусі, які 29 кастрычніка зацьвердзіў Дэклярацыю аб уваходжаньні Заходняй Беларусі ў БССР. 14 кастрычніка 1939 году Вярхоўны Савет БССР пастанавіў прыняць Заходнюю Беларусь у склад Беларускай ССР, што Вярхоўны Савет СССР зацьвердзіў 2 лістапада. 4 сьнежня 1939 году Прэзыдыюм Вярхоўнага Савету СССР ухваліў Пастанову пра ўтварэньне 5 вобласьцяў на далучаных да БССР землях: [[Баранавіцкая вобласьць|Баранавіцкай]], [[Беластоцкая вобласьць|Беластоцкай]], Берасьцейскай, [[Вялейская вобласьць|Вялейскай]] і [[Пінская вобласьць|Пінскай]]. Улетку 1940 году Беларуская ССР страціла [[Гадуцішкаўскі раён|Гадуцішкаўскі]] і [[Сьвянцянскі раён (Вялейская вобласьць)|Сьвянцянскі]] раёны (Вялейская вобласьць) на карысьць [[Летувіская ССР|Летувіскай ССР]].

== Нямецкае ўварваньне ==
[[Файл:Eastern Front 1941-06 to 1941-12.png|значак|280пкс|[[Плян Барбароса]]:
{{Легенда|#fff8d5|да 9 ліпеня 1941 г.}}
{{Легенда|#ffd2b9|да 1 верасьня 1941 г.}}
{{Легенда|#ebd7ff|да 9 верасьня 1941 г.}}
{{Легенда|#ccffcd|да 5 сьнежня 1941 г.}}
]]
{{Асноўны артыкул|Плян Барбароса}}
22 чэрвеня 1941 году 4 млн нямецкіх жаўнераў пачалі ўварваньне ў СССР, у тым ліку ў Беларускую ССР. [[Група арміяў Цэнтар|Група арміяў «Цэнтар»]] у складзе 2-й і 3-й [[танк]]авых арміяў за месяц дайшла да [[Смаленск]]у (16 ліпеня) паводле вучэньня пра «[[Маланкавая вайна|маланкавую вайну]]». За імі сьледавалі 2-я, 4-я і 9-я арміі. За 6 дзён танкавыя войскі праехалі 650 км і дасягнулі [[Бярэзіна|Бярэзіны]]. У выніку сотні тысячаў савецкіх жаўнераў трапілі ў акружэньне. У ходзе [[Беластоцка-Менская бітва|Беластоцка-Менскай бітвы]] ўтварыліся Беластоцкі і Менскі катлы. 11 ліпеня [[Вэрмахт|нямецкія войскі]] перайшлі [[Дняпро]]. За правал у абароне Беларусі кіраўнікоў [[Беларуская вайсковая акруга|Заходняй асаблівай вайсковай акругі]] 22 ліпеня 1941 г. прысудзілі да [[расстрэл]]у ў [[Лефортава]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Павал Берасьнеў.|загаловак=Барацьба за нацыянальную самасвядомасьць беларусаў|спасылка=http://krytyka.by/by/page/talks/historya-navuka-talks/4686|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=23 сакавіка 2011|нумар=53 (26917)|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/76293/23sak-7.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>.

Зь іншага боку, пры адступленьні [[Чырвоная армія]] ажыцьцявіла 2 [[контарнаступ]]ы ў Беларусі. 6—10 ліпеня 1941 году адбыўся контарнаступ на 50 км у раёне [[Лепель|Лепеля]], [[Сянно|Сянна]] і [[Багушэўск]]а ў выніку [[Бітва пад Сянно|бітвы]] з удзелам звыш 1000 [[танк]]аў. 13—17 ліпеня 1941 году {{Артыкул у іншым разьдзеле|63-і стралковы корпус||ru|63-й стрелковый корпус}} пад загадам генэрал-лейтэнанта [[Леанід Пятроўскі|Леаніда Пятроўскага]] наступаў 50 км ад [[Рагачоў|Рагачова]] праз [[Жлобін]] да [[Бабруйск]]а і ўтрымліваў Жлобін і Рагачоў да 14 жніўня<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Натальля Голубева]].|загаловак=«Чорны корпус» генэрала Пятроўскага|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20210218/1613666233-chorny-korpus-generala-pyatrouskaga-abo-belaruski-kashmar-gitlera|выданьне=Зьвязда|тып=|год=18 лютага 2021|нумар=[https://zviazda.by/be/number/32-29401 32 (29401)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/19lut-2021_20-20.pdf 20]—[https://zviazda.by/sites/default/files/19lut-2021_21-21.pdf 21]|issn=}}</ref>.

Супрацоўнікі [[НКУС]] пры адступленьні расстралялі палітычных вязьняў у 32 турмах Беларускай ССР. На 3 жніўня пераважна ў [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейскую СФСР]], [[Казаская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Казаскую]] і [[Туркмэнская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Туркмэнскую ССР]] вывезьлі звыш 700 тыс. жыхароў Беларусі (6,6%), зь іх 190 тыс. [[Жыды ў Беларусі|жыдоў]] (27%)<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Эмануіл Ёфэ]].|загаловак=Невядомыя старонкі эвакуацыі|спасылка=http://news.21.by/society/2010/09/15/154469.html|выданьне=Зьвязда|тып=|год=15 верасьня 2010|нумар=180 (26788)|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/66054/15ver-3.indd.pdf 3]|issn=}}</ref>.

== Нямецкая акупацыя ==
[[Файл:Gen Okrug Belarus Administrative.png|значак|220пкс|[[Генэральная акруга Беларусь|Генэральная акруга «Беларусь»]]]]
{{Асноўны артыкул|Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)}}
Нямецкія акупацыйныя ўлады стварылі ў Беларусі 260 [[канцлягер]]аў і іх аддзяленьняў, куды на пачатку зьмясьцілі звыш 900 000 савецкіх ваеннапалонных. Найбольшым зь іх быў [[Трасьцянец]], дзе загінулі 206,5 тыс. чалавек. Сярод ахвяраў быў правадыр [[Беларуская незалежніцкая партыя|Беларускай незалежніцкай партыі]] ксёндз [[Вінцэнт Гадлеўскі]], якога нямецкія акупанты закатавалі ў Трасьцянцы 24 сьнежня 1942 году. У 277 гарадах і мястэчках Беларусі заснавалі 299 жыдоўскіх [[гета]] ([[Менскае гета]]), дзе забілі звыш 600 000 жыдоў ([[Галакост на Беларусі]]). Нямецкія карныя атрады правялі звыш 140 карных апэрацыяў, у ходзе якіх спалілі 628 беларускіх вёсак разам з жыхарамі, зь якіх 186 не аднавіліся пасьля вайны<ref>{{Артыкул|загаловак=186 Хатыней — 186 трагедий|мова=ru|выданьне=7 дней|год=2008|нумар=13|старонкі=2}}</ref>. У ліпені-жніўні 1941 году нямецкія карнікі ўчынілі першую апэрацыю «[[Прыпяцкія балоты (апэрацыя)|Прыпяцкія балоты]]», у ходзе якой забілі 13 788 чалавек. Да [[Прымусовая праца|прымусовай працы]] прыцягнулі звыш 2 млн жыхароў Беларусі (1/4 насельніцтва)<ref>{{Артыкул|аўтар=Вераніка Канюта.|загаловак=Вызваленьне: дух перамогі і горыч стратаў|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20130921/1379751403-vyzvalenne-duh-peramogi-i-gorych-strat|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=21 верасьня 2013|нумар=178 (27542)|старонкі=1, [http://csl.bas-net.by/press-nan/2013/09/21_vyzvalenne_duh_peramogi_i_gorych_strat.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. Зь іх каля 400 000 чалавек вывезьлі на прымусовую працу ў Нямеччыну, дзе загінула звыш 186 000 беларусаў. Усё гэта прывяло да прытоку на пачатак 1943 году звыш 56 000 чалавек (56 брыгадаў) у [[савецкі партызанскі рух у Беларусі]].

У жніўні 1941 году нямецкія акупанты ўтварылі на частцы земляў заходняй і сярэдзіннай Беларусі [[Генэральная акруга Беларусь|Генэральная акругу «Беларусь»]], якую 1 верасьня ўзначаліў галоўны камісар [[Вільгельм Кубэ]]. Той праводзіў «[[Вайсрутэнізацыя|вайсрутэнізацыю]]». 10 верасьня 1941 году выдаў Інструкцыю пра абавязковую 7-гадовую школьную адукацыю. 13 кастрычніка 1941 году стварыў [[Беларуская народная самапомач|Беларускую народная самапомач]] для збору сродкаў на лякарні. У кастрычніку 1941 году дазволіў аднавіць дзейнасьць [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква|Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царкве]], якая правяла 30 жніўня — 2 верасьня 1942 году Ўсебеларускі царкоўны сабор з абвяшчэньнем аўтакефаліі. 16 ліпеня 1942 году заснаваў [[Беларускі корпус самааховы]], які да роспуску ў красавіку 1943 году налічваў звыш 15 000 супрацоўнікаў у складзе 20 батальёнаў<ref>{{Артыкул|аўтар=Павал Берасьнеў.|загаловак=Неажыцьцёўлены праект (частка 5)|спасылка=http://palesse.blogspot.com/2011/01/1942.html|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=5 студзеня 2011|нумар=2 (26866)|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/71929/5stu-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>. 13 траўня 1943 году адчыніў Магілёўскі мэдычны інстытут. 3 чэрвеня 1943 году выдаў Дэкрэт аб прыватызацыі зямлі.

23 верасьня 1943 году савецкая партызанка [[Алена Мазанік]] забіла мінай Вільгельма Кубэ. 7 сьнежня 1943 году ў выніку сьмяротнага нападу памёр бургамістар Менску [[Вацлаў Іваноўскі]], які быў старшынём [[Беларуская рада даверу|Беларускай рады даверу]]. Па яго сьмерці галоўны камісар Беларусі [[Курт фон Готбэрг]] пераўтварыў Беларускую раду даверу ў [[Беларуская цэнтральная рада|Беларускую цэнтральную раду]] (БЦР), якую ачоліў [[Радаслаў Астроўскі]]. 23 лютага 1944 году БЦР заснавала [[Беларуская краёвая абарона|Беларускую краёвую абарону]] на чале з [[Францішак Кушаль|Францішкам Кушалем]], якая налічвала звыш 20 000 жаўнераў у складзе 44 [[батальён]]аў ([[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне]]).

== Савецкая адваёва ==
[[Файл:Eastern Front 1943-08 to 1944-12.png|значак|280пкс|Савецкі наступ з 1 жніўня 1943 г.
{{легенда|#fff8d5|да 1 сьнежня 1943 г.}}
{{легенда|#ffd2b9|да 30 красавіка 1944 г.}}
{{легенда|#ebd7ff|да 19 жніўня 1944 г.}}
{{легенда|#ccffcd|да 31 сьнежня 1944 г.}}
]]
{{Асноўны артыкул|Апэрацыя Багратыён}}
У траўні 1944 году Чырвоная армія засяродзіла на ўсход ад Беларусі 10-кратна больш [[танк]]аў і 7-кратна больш [[самалёт]]аў, чым нямецкая [[Група арміяў Цэнтар|Група арміяў «Цэнтар»]] у Беларусі. 22 чэрвеня 1944 году больш як 2,5 млн чырвонаармейцаў пачалі Беларускую наступальную [[Апэрацыя Багратыён|апэрацыю «Багратыён»]]. 27 чэрвеня [[БЦР]] правяла ў Менску [[Другі Ўсебеларускі кангрэс]] з удзелам 1039 прадстаўнікоў, які абвясьціў пра незалежнасьць Беларусі. На наступны дзень звыш 800 удзельнікаў Кангрэсу разам зь сем’ямі зьехалі ў Нямеччыну. Да 19 жніўня 1944 году Група арміяў «Цэнтар» страціла каля 400 000 [[жаўнер]]аў забітымі і палоннымі ад агульнага ліку блізу 800 000 жаўнераў. 3 ліпеня 1944 году савецкія войскі занялі Менск, у выніку чаго звыш 50 000 нямецкіх жаўнераў трапілі ў акружэньне. Разам з тым, нават у найбольш пасьпяховай [[Бабруйская апэрацыя|Бабруйскай апэрацыі]], якая прайшла 24—29 чэрвеня 1944 году, Чырвоная армія страціла на 40% больш жаўнераў, чым Нямецкае войска.

== Пацярпелыя ==
На жнівень 2013 году ў Беларусі пражывала звыш 24 000 вэтэранаў [[Нямецка-савецкая вайна|Нямецка-савецкай вайны]], зь іх звыш 16 700 [[інвалід]]аў і ўдзельнікаў вайны. Яшчэ звыш 33 100 грамадзянаў Беларусі пацярпелі ад наступстваў вайны, у тым ліку: звыш 30 600 былых вязьняў нямецкіх [[канцлягер]]аў, звыш 1600 чальцоў сем’яў савецкіх [[Вайсковец|вайскоўцаў]], якія загінулі на вайне, і 937 інвалідаў зь дзяцінства ў выніку раненьня, кантузіі і калецтва<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Дрыла.|загаловак=Пачалася распрацоўка праекта ўказа аб матэрыяльнай дапамозе вэтэранам вайны|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20130801/1375365084-pachalasya-raspracouka-praekta-ukaza-ab-materyyalnay-dapamoze-veteranam|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=1 жніўня 2013|нумар=[http://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-141-27506-ot-01082013 141 (27506)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/08/1375361473_2.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>.

9 лістапада 2022 году [[Генэральная пракуратура Беларусі|генэральны пракурор Беларусі]] [[Андрэй Швед]] паведаміў пра бягучыя вынікі [[Расьсьледаваньне|расьсьледаваньня]] справы аб [[генацыд]]зе беларускага народу ў гады Нямецка-савецкай вайны з боку нямецкіх захопнікаў і іх пасобнікаў: «Лічба зьнішчаных, у тым ліку спаленых разам зь людзьмі населеных пунктаў, значна большая, чым раней гэта было ў афіцыйнай хроніцы: ня менш за 10 215 населеных пунктаў было спалена. Колькасьць [[Канцэнтрацыйны лягер|лягераў сьмерці]] на тэрыторыі БССР у тыя гады была значна большая, чым пра гэта сьведчыла афіцыйная гісторыя. Мы выявілі дадаткова яшчэ 50 лягераў сьмерці»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Швед аб генацыдзе беларускага народу: маштабы трагедыі такія вялікія, што расьсьледаваньне зойме не адзін год|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/shved-ab-genatsydze-belaruskaga-naroda-mashtaby-tragedyi-takija-vjalikija-shto-rassledavanne-zojme-ne-121488-2022/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=9 лістапада 2022|копія=https://zviazda.by/be/news/20221109/1668004076-shved-ab-genacydze-belaruskaga-naroda-mashtaby-tragedyi-takiya-vyalikiya|дата копіі=9 лістапада 2022|дата доступу=10 лістапада 2022}}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://nashkraj.by/news/obshchestvo/prapushchany_dar/ Баі ў Берасьцейскай вобласьці ў 1941 годзе]

{{Накід:Беларусь}}
{{Гісторыя Беларусі}}

[[Катэгорыя:Другая сусьветная вайна на Беларусі]]
[[Катэгорыя:Вайсковая гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Акупаваныя тэрыторыі Другой сусьветнай вайны]]