Прагляд крыніцы для Япона-р'юкюскія мовы

{{Моўная група
| назва                = япона-р’юкюская сям’я
| альтэрнатыўная назва = 
| народнасьць          = [[японцы]], [[р’юкюсцы]]
| рэгіён               = [[Японія]]
| колькасьць носьбітаў = блізу 125 млн чал.
| колер сям’і          = алтайская
| сям’я                = уваходзіць у [[алтайскія мовы|алтайскую сям’ю]] (гіпатэтычна)
* '''япона-р’юкюскія'''
| мова1                = [[японская мова]],<br/>[[рэюкюскія мовы]],<br/>[[гая (мова)|гая]]
| мова2                = 
| мапа                 = Japanese dialects-en.png
| подпіс мапы          = <center>Япона-р’юкюскія мовы на Японскім архіпэлягу</center>
| мапа2                = 
| подпіс мапы2         = 
| памер мапы           = 250px
| sil                  = 
| назва sil            = 
| зацемка sil          = 
| sil2-3               = 
| назва sil2-3         = 
| iso2, iso3           = jpx
| iso5                 = jpx
}}
'''Япо́на-р’юкю́скія мовы''' — сям’я моваў, якая ўключае ў свой склад [[японская мова|японскую мову]], распаўсюджаную на вялікіх астравох Японскага архіпэлягу, а таксама [[р’юкюскія мовы]], распаўсюджаныя на астравох [[Р’юкю]]. Агульная [[прамова (лінгвістыка)|мова-продак]] — праяпонска-р’юкюская<ref>{{Кніга|аўтар = Miyake, Marc Hideo.|частка = |загаловак = Old Japanese: a Phonetic Reconstruction|арыгінал = |спасылка = http://books.google.by/books?id=MkSDqluKPxsC&pg=PA66&hl=ru|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2008|том = |старонкі = 66|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, якая, паводле дасьледаваньняў Сіра Хаторы, падзялілася на свае складовыя часткі за пэрыядам Ямата (250 — 710 гг. н. э.)<ref>Heinrich, Patrick. [https://web.archive.org/web/20110516043839/http://www.sicri-network.org/ISIC1/j.%20ISIC1P%20Heinrich.pdf «What leaves a mark should no longer stain: Progressive erasure and reversing language shift activities in the Ryukyu Islands,»] First International Small Island Cultures Conference at Kagoshima University, Centre for the Pacific Islands, February 7–10, 2005; citing Shiro Hattori. (1954) Gengo nendaigaku sunawachi goi tokeigaku no hoho ni tsuite («Concerning the Method of Glottochronology and Lexicostatistics»), Gengo kenkyu (Journal of the Linguistic Society of Japan), Vols. 26/27.</ref>.

Навуковыя дасьледаваньні падаюць шэраг нявырашаных пытаньняў, зьвязаных з мовамі сям’і ды яе паходжаньнем<ref>{{Кніга|аўтар = Blench, Roger M.|частка = 2|загаловак = Archaeology and language|арыгінал = |спасылка = http://books.google.by/books?id=DWMHhfXxLaIC&pg=PA201&hl=ru|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 201|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Найбольш трывалыя [[этымалёгія|этымалёгіі]] адсочваюцца на поўдні [[Рэспубліка Карэя|Карэі]], якія могуць мець паходжаньне з мовы [[гая (мова)|гая]] або зь іншых амаль незадакумэнтаваных моваў<ref>{{Кніга|аўтар = Christopher I. Beckwith.|частка = |загаловак = Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Princeton University Press|год = 2009|том = |старонкі = 105|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-691-13589-2|наклад = }}</ref>.

== Склад ==
* [[Японская мова]]
** Хацідзёскі дыялект (астравы Хацідзё, Дайта, Аагасіма)
** Дыялекты вялікіх Японскіх астравоў
*** Усходнеяпонскі дыялект
*** Заходнеяпонскі дыялект
**** [[Кюсю]]скі дыялект
***** Сацумскі дыялект (поўдзень Кюсю, часам адасабляецца ад дыялекту Кюсю)
* [[Р’юкюскія мовы]]
** Амамі-акінаўская галіна
*** [[Амамійская мова]]
*** Акінаўскія мовы
** [[Міякаская мова]]
** [[Яэямская мова]]
** [[Янагунская мова]]

Апрача гэтага, дасьледчыкам Крыстафэрам Бэкўітам датычна сям’і таксама ўлічваўся тапанімічны матэрыял з поўдню Карэі як доказ прысутнасьці япона-р’юкюскіх моваў на гэтых тэрыторыях за старажытным часам<ref>{{Кніга|аўтар = Christopher Beckwith.|частка = |загаловак = Koguryo, the Language of Japan’s Continental Relatives|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2007|том = |старонкі = 27-28|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, у прыватнасьці пракарская мова; аднак невядома, наколькі гэтая мова была зьвязаная з мовай пазьнейшага пляменнага зьвязу Гая, існага на поўдні Карэі.

== Клясыфікацыя ==
Пытаньне сувязі япона-р’юкюскае сям’і зь іншымі мовамі або моўнымі таксонамі застаецца спрэчным. На цяперашні час існуе вызначаная колькасьць гіпотэзаў, ніводная зь якіх, аднак, не зьяўляецца агульнапрынятай; больш за тое, паводле кансэрватыўных поглядаў, р’юкюскія мовы лічацца дыялектамі японскае мовы — з гэтае прычыны япона-р’юкюскія мовы могуць разглядацца як адзіная японская мова, а японская мова праз гэта — як [[мова-ізалят]]. Традыцыйна япона-р’юкюскія мовы лічацца адасобленай моўнай сям’ёй.

Выказваюцца гіпотэзы пра сувязь япона-р’юкюскіх моваў з адной са старажытных моваў Карэйскага паўвостраву — [[кагуроская мова|кагуроскай мовай]], якая ў сваю чаргу можа мець сувязі са старакарэйскай мовай. Тым ня менш, паводле іншых меркаваньняў, япона-р’юкюскія й карэйская мовы могуць незалежна ўваходзіць у склад [[алтайскія мовы|алтайскае]] моўнае сям’і. Ступень мажлівасьці атаясамліваньня старакарэйскай і сучаснай [[карэйская мова|карэйскай]] на цяперашні час невядомая.

=== Кагуроская гіпотэза ===
Гіпотэза пра існаваньне сувязяў паміж японскай і кагуроскай мовамі ўзыходзіць да [[1916]] году, калі Сінмура Ісудзу зьвярнуў увагу на падабенства кагуроскіх [[лічэбнік]]аў 3, 5, 7, 10 да гэтых жа лічэбнікаў у японскай мове. Паводле гэтае гіпотэзы, японская зьяўляецца роднаснай вымерлым мовам, у мінулым распаўсюджаным у Карэі й паўночна-ўсходнім [[Кітай|Кітаі]] і носьбітамі якіх зьяўляліся прадстаўнікі пуёска-кагуроскае культуры. Найбольш задакумэнтаванай з гэтых моваў зьяўляецца кагуроская; зрэшты, апалягеты гіпотэзы таксама сьцьвярджаюць пра сваяцтва зь менш засьведчанымі пуёскімі мовамі — [[пэкчэ (мова)|пэкчэ]] ды [[пуё (мова)|пуё]].

Манаграфія К. Бэкўіта ўстанавіла каля 140 лексычных адзінак у лексычным [[корпус тэкстаў|корпусе]] кагуроскае мовы. Большасьць зь іх — часткі тапонімаў, якія зьмяшчаюць некаторыя [[марфэма|марфэмы]] (напрыклад, паказчык [[родны склон|роднага склону]] ''-no'' і прыметнікавы паказчык ''-sa'', якія, між іншым, знаходзяць паралелі ў японскай мове), частка зь іх можа паказваць сынтаксічныя зносіны. На думку Бэкўіта большасьць выяўленых кагуроскіх лексычных адзінак мае этымалягічную сувязь зь японскай мовай.

=== Карэйская гіпотэза ===
Брытанскі ўсходазнаўца Ўільям Джордж Астан<ref>https://web.archive.org/web/20080529111209/http://www.eai.cam.ac.uk/Aston-and-Korea.pdf</ref> у [[1879]] годзе ў часопісе Каралеўскага азіяцкага Таварыства высунуў гіпотэзу пра сваяцтва японскае мовы з карэйскай, у [[1910]] годзе гіпотэза была падтрыманая японскім дасьледчыкам Шасабура Канадзавам, таксама ў [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст. падобную гіпотэзу падтрымалі й іншыя дасьледчыкі<ref>Poppe 1965:137</ref>. Істотныя аргумэнты на карысьць роднасьці дзьвюх моваў былі прадстаўленыя амэрыканскім мовазнаўцам і спэцыялістам па карэйскай ды японскай мовах Сэм’юэлам Марцінам, пазьней таксама і ў іншых публікацыях. У падтрымку гэтае гіпотэзы таксама выступаюць Джон Ўітмэн, Барбара Э. Райлі і Сяргей Старасьцін, які здолеў прадаставіць адпаведныя лексыкастатыстычныя дасьледаваньні<ref>Алтайская праблема ды паходжаньне японскае мовы, М.:, 1991</ref>. Варта адзначыць, што гіпотэза сваяцтва карэйскае ды японскае моваў не выключае сувязяў японскай мовы (а значыць, і астатніх японска-р’юкюскіх моваў як роднасных японскай) з кагуроскай або [[алтайскія мовы|алтайскімі]].

Кароткія прыклады лексычных паралеляў у японскай і карэйскай мовах<ref>Выкарыстаныя, у прыватнасьці, матэрыялы паводле С. Марціна, 1966 г.</ref>:

{| class="wikitable"
|- align="center"
! colspan="14" | Параўнаньне
|- align="center"
! Стараяпонская
! Японская
! Пераклад
! Сярэднекарэйская
! Карэйская
! Пераклад
|-
|''midu''||''mizu''|| вада |||''myr'' ||''mul''|| вада
|-
|''midu''||''mizu''|| вада |||''mos''||''mot'' ~ ''mos-'' || сажалка
|-
|''ki'', ''ku'', ''ko''||''ki(te)'', ''ku(ru)'', ''ko(nai)''|| прыходзіць |||''ga-''||''ga-'' || ісьці
|-
|''kata-''||''kata-''|| станавіцца цяжкім |||''gut-''||''gut-''|| станавіцца цяжкім
|-
|''wi-''||''i-''|| сядзець (стараяпонская)<br>быць (у вызначаным месцы, пра адушаўлёны прадмет) |||''i-'' (пасьля кораню, што скончваецца на [[зычны]]) ~ няма гуку (пасьля кораню, што скончваецца на [[галосны]])||''i-'' (пасьля кораню, што скончваецца на зычны) ~ няма гуку (пасьля кораню, што скончваецца на галосны)|| быць (зьвязка)
|-
|''nap-''||''na-''|| няма, адсутнічае |||''ani''||''ani'', ''an''|| не
|-
|''mïna''||''mina''|| усё, усе |||''man-hɔ-''||''manh-''|| шмат
|-
|''kasa''||''kasa''|| капялюш<br>парасон |||''gat''||''gat'' ~ ''gas-'' || кат<br/>(традыцыйны карэйскі капялюш)
|-
|}

Словы з падобнай этымалёгіяй таксама назіраюцца і ў іншых мовах гіпатэтычнай алтайскай сям’і, асабліва ў [[тунгуса-маньчжурскія мовы|тунгуса-маньчжурскіх]] мовах (параўн. з [[нанайская мова|нанайскім]] ''muke'' — «вада», ''giagda-'' — «хадзіць пешшу»; ''anaa'', ''anna'' — «не»<ref>Зьвесткі паводле С. Старасьціна.</ref>). Поруч зь лексычнымі падабенствамі гіпотэза таксама грунтуецца на тыпалягічных і [[граматыка|граматычных]] падабенствах.

Некаторыя крытыкі гэтае гіпотэзы (прыкладам, Аляксандар Вовін) сьцьвярджаюць пра цяжкасьці пры ўсталяваньні дакладных [[фанэтыка|фанэтычных]] законаў і пра наяўнасьць агульных інавацыяў у японскай і карэйскай. Існуюць таксама выразныя адрозьненьні паміж японскай і карэйскай сыстэмамі зьлічэньня.

Ідэя японска-карэйскага адзінства не заўсёды карэлюе з гіпотэзай пра існаваньне алтайскае моўнае сям’і. Так, Сэм’юэл Марцін, адзін з асноўных прыхільнікаў гіпотэзы, выказвае толькі асьцярожную падтрымку далучэньня абедзьвюх моваў да алтайскае моўнае сям’і; алтаіст Талат Тэкін уключае ў алтайскую моўную сям’ю толькі карэйскую, ня робячы гэтага для японскай<ref>Georg et al. 1999:72, 74</ref>.

=== Алтайская гіпотэза ===
Паводле прыхільнікаў існаваньня алтайскае моўнае сям’і, тунгуса-маньчжурскія, [[цюрскія мовы|цюрскія]] і [[мангольскія мовы|мангольскія]] мовы складаюць алтайскую моўную сям’ю.

Г. Рамстэт у сваёй працы «Ўводзіны ў алтайскую лінгвістыку» (''Einführung in die altaische Sprachwissenschaft'') далучаў карэйскую мову ў склад алтайскае сям’і. Рой Эндру Мілер у сваім дасьледаваньні «Японская ды іншыя алтайскія мовы» (''Japanese and the Other Altaic Languages'') у склад алтайскіх моваў уключаў таксама й японскую. Найбольш з важных нядаўніх працаў на карысьць пашырэньня алтайскае сям’і зьяўляюцца этымалягічны слоўнік алтайскіх моваў аўтарства С. Старасьціна, А. Дыбо і А. Мудрака, які выйшаў у [[2003]] годзе.

Алтайская сям’я не зьяўляецца агульнапрынятай і сама можа ўключаць розную колькасьць моваў (цюрскія, мангольскія і тунгуса-маньчжурскія мовы або тыя ж мовы разам з карэйскай ды японскай).

Доказамі роднасьці японскай (а значыць, і япона-р’юкюскіх — з прычыны ўваходжаньня японскае ў склад япона-р’юкюскіх) зьяўляюцца некаторыя паралелі ў лексыцы, разам з гэтым ставіліся спробы рэканструкцыі некаторых [[суфікс]]аў<ref>Паводле http://starling.rinet.ru/cgi-bin/query.cgi?root=config&basename=\data\alt\altet</ref>:

{| class="wikitable" |
!Японская
![[Турэцкая мова|Турэцкая]]{{Заўвага|Як адна зь цюрскіх моваў.}}
!Пераклад
!Заўвагі
|-
|''take'' 岳 (*taka)
|''dağ'' (*dāg)
|гара
|
|-
|''i-, yo-'' (*yə)
|''yeğ'' (*yęg)
|добры
|
|-
|''isi'' 石 (*isi)
|''taş'' (*diāĺ)
|камень
|
|-
|''yo'' 四 (*yə)
|''dört'' (*dȫrt)
|чатыры
|
|-
|''kura'' 鞍 (*kura)
|''kürtün'' (*kürtün)
|сядло
|
|-
|''yak-'' (*yak-)
|''yak-'' (*yak-)
|гарэць
|Турэцкае ''yak-'' зьяўляецца пераходным дзеясловам, непераходны адпаведнік — ''yan-''
|-
|''kir-'' (*kir-)
|''kır-'' (*Kır-)
|рэзаць
|Турэцкае ''kır-'' мае крыху іншае значэньне і азначае «ламаць», «дзяліць», «рэзаць [дрэва]», «складваць», «зьнішчаць» і г.д.; для значэньня ''рэзаць'' больш пасуе дзеяслоў ''kes-''.
|-
|''inu'' 犬 (*inu)
|''it'' (*ıt ~ it)
|сабака
|параўн. з [[маньчжурская мова|маньчжурскім]] ''indahŭn'', нанайскім ''ida'', [[айнская мова|айнскім]] ''seta'', [[чэджускі дыялект|чэджускім]] ''gaŋsæŋi'' — «шчанюк»
|-
|''kuro'' 黒 (*kurua)
|''kara'' (*Kara)
|чорны
|параўн. з айнскім ''kur'' — «цень», *''kur-ne'' → ''kunne'' «чорны, цёмны»
|-
|''so-re'' それ (*sə)
|''şu'' (*-sı)
|гэты
|Турэцкі прыналежны суфікс трэцяй асобы
|-
|''nani'' 何 (*nV)
|''ne, neme'' (*nē-)
|што
|параўн. з айнскім ''ne'' (пытальная аснова) як у ''nep'' — «што», ''nen'' — «хто, каго»; карэйскім ''nugu'' — «хто, каго»
|}

=== Гіпотэзы настратычнай і эўраазіяцкай макрасем’яў ===
У [[1897]] годзе нямецкім [[індалёгія|індолягам]] Германам Якабі была высунутая прапанова пра роднасьць японскае мовы з алтайскімі і [[дравідыйскія|дравідыйскімі]]<ref>Compositum und Nebensatz, ст. 106–131</ref>, ім жа былі адзначаныя й структурныя падабенствы з [[праіндаэўрапейская мова|праіндаэўрапейскай]] мовай<ref>[https://web.archive.org/web/20150122101553/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/books/pies03.html Proto-Indo-European Syntax: 3.1. Attributive Modifiers], Winfred P. Lehmann</ref>. Прадпрымаліся й іншыя спробы знайсьці сувязі паміж японскай ды [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскімі]] мовамі, якія, аднак, ня сталі шырока прызнанымі<ref>[https://web.archive.org/web/20041021155735/http://www.icfcst.kiev.ua/formes/forme158.htm A resemblance in sounding and semantics of a number of linguistic units in the Japanese and Indo-European languages], V.L. Serdyuk</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20131227220637/http://kanashi.net/2012/06/02/japanese-concordances-with-indo-european-ie-languages/ Japanese Concordances with Indo-European (IE) Languages], Gretchen E. Leonhardt</ref>. Джозэф Грынбэрг прапаноўваў уключэньне японскае мовы ў гіпатэтычную эўраазіяцкую моўную сям’ю. У адрозьненьне ад Сяргея Старасьціна, ён выступае супраць далучэньня карэйскае мовы ў склад алтайскіх і аб’ядноўвае япона-р’юкюскія, карэйскія і айнскую мовы ў якасьці асобнага таксону ўнутры эўраазіяцкае моўнае сям’і.

У адрозьненьне ад Грынбэрга, значная колькасьць лінгвістаў адмаўляюцца ад гіпотэзы існаваньня эўраазіяцкае моўнае сям’і.

=== Іншыя гіпотэзы ===
Фаналягічныя падабенствы й геаграфічная блізкасьць японскае мовы да [[аўстранэзійскія мовы|аўстранэзійскіх]] моваў далі падставу некаторым лінгвістам высунуць тэорыю пра своеасаблівы характар японскае мовы як крэольскае мовы, якая ўзьнікла праз аб’яднаньне алтайскага [[супэрстрат (лінгвістыка)|супэрстрат]]у і аўстранэзійскага [[субстрат (лінгвістыка)|субстрат]]у. Радзей сустракаецца гіпотэза пра сувязь японскае мовы з дравідыйскімі, якая, між іншым, узьнімалася Робэртам Колдўэлам, Сусуму Сібам, Акіра Фудзіварам і Сусуму Она.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Miyake, Marc Hideo. (2003). ''Old Japanese: a Phonetic Reconstruction''. London: RoutldegeCurzon. 10-ISBN 0415305756/13-ISBN 9780415305754; OCLC 51163755
* Shimabukuro, Moriyo. (2007). ''The Accentual History of the Japanese and Ryukyuan Languages: a Reconstruction''. London: Global Oriental. 10-ISBN 190190363X/13-ISBN 9781901903638; OCLC 149189163
* Aston, William George. 1879. «A comparative study of the Japanese and Korean languages.» ''Journal of the Royal Asiatic Society of Britain and Ireland, New Series'' 11, 317-364.
* Beckwith, Christopher I. 2004. ''Koguryo: The Language of Japan’s Continental Relatives: An Introduction to the Historical-Comparative Study of the Japanese-Koguryoic Languages''. Leiden: Brill.
* Beckwith, Christopher I. 2006a. «Methodological observations on some recent studies of the early ethnolinguistic history of Korea and vicinity.» ''Altai Hakpo'' 16, 199-234.
* Beckwith, Christopher I. 2006b. [https://web.archive.org/web/20090226195328/http://www.historyfoundation.or.kr/Data/DataGarden/Journal%2802-2%29%282%29.pdf «The ethnolinguistic history of the early Korean peninsula region: Japanese-Koguryoic and other languages in the Koguryo, Paekche, and Silla kingdoms.»] (ст. 33 ff.) ''Journal of Inner and East Asian Studies'' 2.2, 34-64.
* Benedict, Paul K. 1990. ''Japanese/Austro-Tai''. Ann Arbor: Karoma.
* Caldwell, Robert. 1875. ''A Comparative Grammar of the Dravidian or South-Indian Family of Languages'', second edition. London: Trübner.
* Georg, Stefan, Peter A. Michalove, Alexis Manaster Ramer, and Paul J. Sidwell. 1999. [https://web.archive.org/web/20160303180656/http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract;jsessionid=A7D36A55C4A29AEB34AA39715F46F706.tomcat1?fromPage=online&aid=17033 «Telling general linguists about Altaic.»] Journal of Linguistics 35, 65-98. Cambridge: Cambridge University Press.
* Kanazawa, Shōsaburō. 1910. ''The Common Origin of the Japanese and Korean Languages''. Tokyo: Sanseidō.
* Miller, Roy Andrew. 1971. ''Japanese and the Other Altaic Languages''. Chicago: University of Chicago Press.
* {{Кніга|аўтар = С. Старостин.|частка = |загаловак = Алтайская проблема и происхождение японского языка|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М.|выдавецтва = Наука|год = 1991|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}

{{Алтайскія мовы}}

[[Катэгорыя:Япона-рукюскія мовы]]