Прагляд крыніцы для Чэрвеньская дэпартацыя 1941 году

[[Файл:MD027-11.jpg|значак|70 гадоў першай масавай дэпартацыі бэсарабцаў, 1941—2011 гг. <Small>Марка Малдовы, 2011 г.</Small>]]

'''Чэрвеньская дэпартацыя''' — сэрыя [[дэпартацыя|дэпартацый]], арганізаваных уладамі [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] з 22 траўня па 20 чэрвеня 1941 году з заходніх прыгранічных тэрыторыяў краіны — далучаных у выніку «[[Паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Ўкраіну 1939 году|польскага паходу РККА]]» ў верасьні 1939-га году і [[Акупацыя Балтыйскіх дзяржаваў|акупацыі прыбалтыйскіх рэспублік]].<ref name="memo">[https://web.archive.org/web/20090730233255/http://www.memo.ru/history/POLAcy/G_2.htm Маштабы дэпартацыі насельніцтва ў глыб СССР у траўні-чэрвені 1941 г.]</ref>

Агульная колькасьць высланых і арыштаваных склала паводле зьвестак таварыства [[Мэмарыял (арганізацыя)|Мэмарыял]] ад 200 да 300 тысячаў чалавек <ref>[https://web.archive.org/web/20170314042645/http://www.memo.ru/history/POLAcy/g2t30697.htm Колькасьць высланых у траўні-чэрвені 1941 году]</ref>. Многія з дэпартаваных загінулі <ref name="lat1">Ритварс Янсонс. [https://web.archive.org/web/20160808084410/http://www.kgbdocuments.eu/get_file.php?file=bm1WeG5XbW9iZEtWeUd0b2FwMWt6V3lYYnAyYXBYQ2duTmR1b3BtZFpxZktaVzJabDZocjBtakVuS0pzb0pQWmJXUndwSktkY1plYnhtbWthNXVTcnNxamJacVRwMjNaYTlabloyeVhhTnR3WkhDcGxhdHVsNVRPYUo1b20yS1lsWjZkcVpTbWF0RnJrcGlrYXBtV3lHMlpicWlYb1hGa204JTJCYVpKeWxacGpLbkcyZWxxVnN5cGpXYW1odHFXRE1tcDZicFplYm42aVprWjJiYjZGb3BacWJtMmRtYkpxVGE5TnNuV21ZYUtGeGgyMmltNnB2cTVuRGFxZHJxMmlZbUtpYnFtcG5uSk5ya1p5c2JKdG0zSnVhYXBpV2w1dVl4dFpybm11blpxZktaSENsYXAxd3kydWVaM1NX Рэпрэсіўныя дзеяньні камуністычнага рэжыму і іх наступствы ў Латвіі]</ref><ref>{{кніга|аўтар=Штейман І. |частка = Латвійскія габрэі ў Савецкім Саюзе і ўзброеных сілах СССР |загаловак= Габрэі Латвіі і Савецкая ўлада. 1928-1953 |горад = Рыга |выдавецтва = Інстытут філязоофіі і сацыялёгіі [[Латвійскі унівэрсытэт|Латвійскага унівэрсытэту]] |год = 2009 г. |старонкі= 227 |старонак= 344 |isbn= 978-9984-624-80-8}}</ref><ref name = "avv2">{{артыкул |аўтар = Антон Вайс-Вендт. |загаловак = Савецкая акупацыя Эстоніі ў 1940-41 і габрэі |спасылка = http: //eja.pri.ee/history/Weiss -Wendt_rus.pdf |выданьне = Holocaust and Genocide Studies |год = 1998 |тым = 12 |выпуск = 2}}</ref>.

Дэпартацыі закранулі насельніцтва [[Эстонія|Эстоніі]] (10 тыс. чал.), [[Латвія|Латвіі]] (15,5 тыс. чал.), [[Летува|Летувы]], [[Беларусь|Беларусі]], [[Украіна|Украіны]] і [[Малдова|Малдовы]] (29,8 тыс. чал).

Высяленьне адбывалася ў межах кампаніі савецкіх уладаў, афіцыйна названай ''«ачысткай»'' ад ''«антысавецкага, крымінальнага і [[Сацыяльна небясьпечны элемэнт|сацыяльна небясьпечнага элемэнту]]» '' і сваякоў іх сем’яў <ref>[[Дзюкаў А . Р.]] '' [https://web.archive.org/web/20111213200230/http://common.regnum.ru/documents/mif-o-genocide.pdf Міф аб генацыдзе]</ref>. На думку сучасных гісторыкаў краінаў Балтыі, гэта высяленьне зьяўлялася [[Злачынствы супраць чалавецтва|злачынствам супраць чалавецтва]] ў выглядзе ''«шырокамаштабнага і сыстэматычнага нападу на любых грамадзянскіх асоб, калі такое напад зьдзяйсьняецца сьвядома»'' <ref>[http://www.estemb.ru/static/files/048/conclusions_ru.pdf Справаздача Міжнароднай камісіі па злачынствах супраць чалавечнасьці пры прэзыдэнце Эстоніі]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20190117231014/https://www.mfa.gov.lv/ru/latvia/history/History-of-Occupation/briefing-paper4/ Савецкія масавыя дэпартацыі з Латвіі]</ref> альбо трактуецца імі як акт [[генацыд]]у <ref>«Белая кнізга», [[Март Лаар]]</ref>.

== Агульны плян ==
Дэпартацыя адбывалася ў адпаведнасьці з «Дырэктывай НКВД СССР аб высяленьні сацыяльна-чужога элемэнта з рэспублік Прыбалтыкі, Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі і Малдовы», падпісанай [[Народны камісарыят унутраных спраў СССР|Народным камісарам ўнутраных спраў СССР]] [[Лаўрэнці Берыя|Лаўрэнцім Берыяй]] <ref name ="memo"/>.

Высяленьню падлягалі наступныя катэгорыі асобаў (згодна савецкім дакумэнтам) <ref name ="memo"/>:
# Удзельнікі [[Контррэвалюцыя|контррэвалюцыйных]] партыяў і антысавецкіх [[Нацыяналізм|нацыяналістычных]] арганізацыяў;
# Былыя [[Жандармэрыя|жандары]], ахоўнікі, кіруючы склад паліцыі, турмаў, а таксама шараговыя паліцэйскія і турэмшчыкі пры наяўнасьці кампраметуючых дакумэнтаў;
# Памешчыкі, буйныя гандляры, фабрыканты і чыноўнікі [[Буржуазія|буржуазных]] дзяржаўных апаратаў;
# Былыя афіцэры і белагвардзейцы, у тым ліку афіцэры царскай арміі і афіцэры, якія служылі ў тэрытарыяльных карпусах Чырвонай Арміі (створаных з частак і злучэньняў былых нацыянальных армій незалежных дзяржаваў Летувы, Латвіі і Эстоніі пасьля іх уключэньня ў склад СССР);
# Крымінальнікі;
# Прастытуткі, зарэгістраваныя ў паліцыі, якія працягвалі займацца ранейшай дзейнасьцю;
# Сваякі сем’яў асобаў, ўлічаных па пунктах 1-4;
# Сваякі сем’яў удзельэікаў контррэвалюцыйных нацыяналістычных арганізацыяў, кіраўнікі якіх асуджаныя да [[вышэйшая мера сацыяльнай абароны|вышэйшай меры сацыяльнай абароны]] альбо хаваюцца і перайшлі на нелегальнае становішча;
# Тыя, хто бег з былой Польшчы і якія адмовіліся прымаць савецкае грамадзянства;
# Асобы, якія прыбылі зь Нямеччыны ў парадку рэпатрыяцыі, а таксама немцы, зарэгістраваныя на выезд і адмаўляючыеся выехаць у Нямеччыну.

Агульнадзяржаўны дакумэнт, на падставе якога адбываліся дэпартацыі, гісторыкамі пакуль ня знойдзены. Выяўлена толькі сумеснае Пастанова [[Цэнтральны Камітэт КПСС|ЦК ВКП (б)]] і [[Савет народных камісараў СССР]] № 1299—526сс ад 14 мая 1941 году «Аб выйманьні контррэвалюцыйных арганізацый у заходніх абласьцях УССР», якое тычыцца барацьбы з [[Арганізацыя ўкраінскіх нацыяналістаў|АУН]] ў Заходняй Украіне <ref name ="memo"/>.

=== Памяць ===
Цяпер у [[Эстонія|Эстоніі]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Летува|Летуве]] дзень 14 чэрвеня абвешчаны [[Нацыянальная жалоба|Днём нацыянальнай жалобы]]<ref>{{cite web
|author=Дзяржаўная канцэлярыя
|datepublished=2 студзеня 2014
|url=https://www.eesti.ee/rus/temy/grazhdanin/riik/eesti_vabariik_2/riiklikud_puhad_ja_lipupaevad
|title=Дзяржаўныя сьвяты і выбітныя даты
|publisher=Дэпартамэнт дзяржінфасыстэмы
|accessdate=2014-6-28
}}</ref><ref>{{cite web|url=https://ria.ru/world/20160614/1447131320.html|title=В Литве проходят мероприятия в честь Дня скорби и надежды|publihser=РИА Новости|author=Алексей Филиппов|date=2016-06-14|accessdate=2016-11-06}}</ref>

== Дэпартацыя з Заходняй Беларусі ==
Дэпартацыі зь Беларусі праводзіліся ў 4 этапы:
* 23 лютага 1940 году ў аддаленыя раёны СССР было адпраўлена 33749 [[асаднік]]аў і 17561 служачы лясной аховы.
* 13 красавіка 1940 году з заходніх абласьцей БССР было выселена 26777 чалавек, у асноўным паліцыянтаў, настаўнікаў, сьвятароў, сябраў некамуністычных партыяў.
* 29 чэрвеня 1940 году прайшла наступная хваля дэпартацыі ў колькасьці 22879 чалавек, якія былі адпраўленыя ў Сыбір. Пад гэтую чыстку патрапілі ў тым ліку ўцекачы з цэнтральных абласьцей Польшчы, пераважна жыды.
* Нарэшце ў чэрвені 1941 году з рэспублік была прымусова вывезена 22353 чалавекі.
Высяленьні праводзіліся незалежна ад нацыянальнага паходжаньня. Аднак арышты і дэпартацыі праводзіліся па прыкмеце калектыўнай адказнасьці, асабістыя погляды і дзеяньні чалавека не ўлічваліся <ref>{{артыкул |аўтар = Юры Грыбоўскі |загаловак= Савецкія рэпрэсіі ў Заходняй Беларусі (кастрычнік 1939 - чэрвень 1941) |мова= be |аўтар выданьня = [[Якаў Басін|Басін Я. З.]] |выданьне= Рэпрэсіўная палітыка савецкай улады ў Беларусі |тып= навуковы зборнік |месца= Менск |выдавецтва = Мэмарыял |год = 2007 |выпуск = 2 |старонкі= 262 -263}}</ref>.

== Дэпартацыя з Латвіі ==
14 чэрвеня 1941 году ворганы ўнутраных спраў СССР пры падтрымцы Чырвонай Арміі і камуністычных актывістаў дэпартавалі з Латвіі 15 424 чалавек ці 0,79% насельніцтва. 10 161 чалавек былі пераселены, а 5263 — арыштаваныя. 46,5% дэпартаваных складалі жанчыны, 15% — дзеці да 10 гадоў <ref name="lat1"/>. Агульная колькасьць памерлых ахвяраў дэпартацыі склала 4884 чалавек (34% ад агульнай колькасьці), зь іх расстраляна 341 чалавек.<ref name= "SAB">[https://web.archive.org/web/20110518145706/http://vip.latnet.lv/lpra/strukturanalize.html ČETRDESMITO GADU DEPORTĀCIJAS. STRUKTŪRANALĪZE] {{ref-lv}}</ref> Паводле ацэнкі, расейскага гісторыка А. Дзюкава, 81,27% дэпартаваных складалі латышы, 11,70% жыды, 5,29% расейцы <ref>Дзюкаў А. Р. [http://a-dyukov.livejournal.com/1239157.html Дэпартацыя чэрвеня 1941 г. з Латвіі: статыстычныя дадзеныя]</ref>.

Па савецкіх крыніцах часоў перабудовы, выслана было 9926 чалавек (5520 сем’яў), арыштавана 4550<ref>''Каралюн В.'' Аб перамяшчэньні праціўнікаў Савецкай улады, капіталістычных і дэклясаваных элемэнтаў 14 чэрвеня 1941 году //Латвія на мяжы эпох II. Рыга: Авотс, 1988. ISBN 5-401-00286-6</ref>

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Küüditamine Eestist Venemaale. Deportation from Estonia to Russia (6. osa). Juuniküüditamine 1941 ja küüditamised 1940—1953. Koostanud Leo Õispuu. Toimetanud Ülo Ojatalu. 896 lk, eesti ja inglise keeles. Tallinn: Memento 2001. ISBN 9985-9096-5-8.
* Küüditatud 1941: üldnimestik Tartu Instituudi arhiivis ja arhiivraamatukogus (Torontos) ning Eesti Represseeritute Registri Büroos (Tallinnas) leiduva andmestiku põhjal seisuga 24. veebruar 1993. Koostanud Vello Salo. Toronto : Maarjamaa, 1993.
* Rudolf Sirge. «Maa ja rahvas.» Romaan. (Suurtalu peremehe küüditamise episood.) Tallinn, Eesti Riiklik Kirjastus 1956. Järgnevad trükid vt.: [http://ester.nlib.ee/search~S1*est?/aSirge%2C+Rudolf/asirge+rudolf/1%2C5%2C57%2CB/exact&FF=asirge+rudolf+1904+1970&1%2C50%2C]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* Valge raamat eesti rahva kaotustest okupatsioonide läbi 1940—1991. (Teos on valminud Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riikliku Komisjoni töö tulemusena ning Riigikogu, Eesti Vabariigi valitsuse ja Justiitsministeeriumi toetusel. Komisjoni esimees: Vello Salo. Autorid: Jaak Kangilaski, Virve Kask, Kalev Kukk, Jaan Laas, Heino Noor, Aigi Rahi-Tamm, Rein Ratas, Anto Raukas, Enn Sarv, Peep Varju. Peatoimetaja Vello Salo. Toimetajad Ülo Ennuste, Erast Parmasto, Peep Varju (Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riikliku Komisjoni tegevesimees). Tallinn: Eesti Entsüklopeediakirjastus 2005 ISBN 9985-70-194-1 [https://web.archive.org/web/20070610203523/http://www.just.ee/orb.aw/class=file/action=preview/id=12707/ValgeRaamat.pdf]
* Александр Дюков: «Миф о геноциде: Репрессии Советских властей в Эстонии (1940—1953)», Москва 2007, ISBN 978-5-903588-05-3 (Aleksandr Djukovi monograafia «Müüt genotsiidist: nõukogude võimude repressioonid Eestis 1940—1953») [http://scepsis.ru/library/id_1882.html]
* Aleksandr Djukov: Deporteerimised Eestis. Kuidas see toimus tegelikult. Nõukogude võimude repressioonidest Eestis 1940—1953, Tallinn: Tarbeinfo 2009, ISBN 978-9985-9721-9-9
* {{кніга|аўтар=Toivo Miljan.|назва=Historical Dictionary of Estonia|выдавецтва=Scarecrow Press|год=2004|allpages=624|isbn=9780810865716|ref=Miljan}}
* Olev Ott, ''«Deportationerna i Estland 1941»'', Stockholm [http://kultuur.elu.ee/ke493_ott.htm]
* Елена Замура. Умеем ли мы хранить память? 70-летие первой волны депортаций в Молдове.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20110823012215/http://www.erm.ee/kyyditamine/kyyditamineRUS/index.html Эстонскі нацыянальны музэй: Дэпартацыі. «14 чэрвеня 41-га. Няма чалавека — няма праблем»]
* [https://web.archive.org/web/20100512123306/http://www.history.ee/register/doc/kyyt.html 14. juuni 1941 massioperatsiooni ohvrite koondnimekiri (на эстонскай)]
* «Direktiiv sotsiaalselt võõra elemendi väljasaatmise kohta Balti liiduvabariikidest» [http://forum.inosmi.ru/forum//themes/printpost?post=37669]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* Statistiline ülevaade [https://web.archive.org/web/20030529041941/http://www.okupatsioon.ee/nimekirjad/raamat/raamat2001/sissejuhatus/index_est.html] {{ref-et}}
* Александр Дюков: [http://scepsis.ru/library/id_1897.html Июньская депортация 1941 года. Версия эстонских историков]
* Aleksandr Djukov: Koopiad Eesti NKVD ettekanded NSVL NKVD-e (küüditatute arvudega) [http://scepsis.ru/library/id_1958.html scepsis.ru]
* [https://web.archive.org/web/20080703071151/http://www.jt.ee/120608/esileht/arvamus/20009146.php Juuniküüditamine määras saatuse] — Järva Teataja, 12. juuni 2008 {{ref-et}}
* [[Lauri Mälksoo]], [https://web.archive.org/web/20200926100123/http://www.sirvilauad.ee/?q=node%2F46 14. juuni 1941.a küüditamine ja rahvusvaheline õigus: mõtteid vastutusest] {{ref-et}}

=== Успаміны дэпартаваных ===
* [https://web.archive.org/web/20111117131548/http://www.maamajandus.ee/index.php?old_rubriik=2609&old_num=714 Metsa vari ei unune] — Maaleht, 14. juuni 2001 {{ref-et}}
* [http://www.ohtuleht.ee/index.aspx?id=107726 Tapivagunist välja heidetud jumalagajätt jõudis pojani 12 aastat hiljem]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} — Õhtuleht, 14. juuni 2001 {{ref-et}}
* [http://www.ohtuleht.ee/index.aspx?id=107796 Harry Kõlar küüditati Kirovisse koos saksofoni ja fotoaparaadiga]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} — Õhtuleht, 15. juuni 2001 {{ref-et}}
* [http://www.ohtuleht.ee/index.aspx?id=124129 Küüditatu: «Stalini surm oli tõeline pidupäev!»] — Õhtuleht, 14. juuni 2002 {{ref-et}}
* [http://www.omasaar.ee/index.php?content=artiklid&sub=12&artid=3376&sec=13 Kirovi oblasti Nagorski rajooni neljas spetsposjolok] — Oma Saar, 24. august 2007 {{ref-et}}
* [https://web.archive.org/web/20110307184152/http://www.epl.ee/artikkel/419759 Kiri Siberist] — Eesti Päevaleht, 22. veebruar 2008 {{ref-et}}

=== Падрабязнасьці пра дэпартацыю прэзыдэнта першай Эстонскай Рэспублікі ===
* [https://web.archive.org/web/20070920181810/http://vp1992-2001.vpk.ee/est/k6ned/K6ne.asp?ID=4243 Vabariigi President eesti rahva leinapäeval Sakala kultuurikeskuses 14. juunil 1993] {{ref-et}}
* [http://vp1992-2001.vpk.ee/est/k6ned/Avaldus.asp?ID=4463 Vabariigi Presidendi, Riigikogu esimehe ja peaministri pöördumine Leinapäeval 14. juunil 1998]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-et}}
* [http://vp1992-2001.vpk.ee/est/k6ned/Avaldus.asp?ID=4454 Vabariigi Presidendi, Riigikogu esimehe ja peaministri ühisavaldus Leinapäeval 14. juunil 1999]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-et}}
* [http://vp1992-2001.vpk.ee/est/k6ned/Avaldus.asp?ID=4446 Vabariigi Presidendi ajaloomälestuste võistlus]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-et}}
* [https://web.archive.org/web/20070920184800/http://vp1992-2001.vpk.ee/est/k6ned/K6ne.asp?ID=3909 Vabariigi President Valgu Kroogi talus 10. juunil 2001] {{ref-et}}

{{Рэпрэсіі ў СССР}}

[[Катэгорыя:Падзеі 1941 году]]
[[Катэгорыя:Падзеі 14 чэрвеня]]
[[Катэгорыя:Масавыя дэпартацыі ў СССР]]
[[Катэгорыя:Дэпартацыі народаў]]