Прагляд крыніцы для Трубяцкая разьня

{{Падвойная выява|справа|Amścisłaŭski zamak. Амсьціслаўскі замак (1654, 1912).jpg|175|Amścisłaŭ, Trubiackaja raźnia. Амсьціслаў, Трубяцкая разьня (1654, 1912).jpg|175|Фрэскі [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Амсьціслаў)|кармэліцкага касьцёла]]: узяцьце маскавітамі замка (налева) і разьня мірнага насельніцтва (направа)}}

'''Трубяцка́я разьня́'''<ref name="holubieu">[[Валянцін Голубеў|Голубеў В.]], Кітурка І. Гісторыя Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст. — Санкт-Пецярбург: «Неўскі прастор», 2014. С. 90.</ref><ref name="sahanovic">{{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref><ref name="kiturka">Кітурка І. Гісторыя Беларусі: дапам. ― Горадня: ГрДУ, 2006. С. 70.</ref><ref>Канапацкая З. Войны і сацыяльна-палітычныя канфлікты: гістарычны аспект. [http://elib.bspu.by/bitstream/doc/246/1/001697.pdf Вучэбна-метадычны комплекс па вучэбнай дысцыпліне], [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]]</ref><ref>Сакалоў М., Шкуцько Л., Пракаповіч Л., Вялікі А., Канапацкая З. [http://elib.bspu.by/handle/doc/205 Вучэбна-метадычны комплекс па вучэбнай дысцыпліне «Гісторыя Беларусі»], [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]]</ref> — [[масавае забойства]] мірнага насельніцтва [[Амсьціслаў|Амсьціслава]], учыненае 22 ліпеня 1654 году [[Маскоўская дзяржава|маскоўскімі]] войскамі ў пачатку [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667). У разьні загінулі практычна ўсе жыхары [[места]]<ref>Пушкін І. Гістарычная спадчына горада Магілёва: курс лекцый. — Магілёў: УА МДУХ, 2006. С. 63. [https://web.archive.org/web/20191221211819/http://www.mgup.by/sites/default/files/userfiles/EF/GD/files/members/spadczyna_lock.pdf]</ref> (ад 10 да 15<ref name="holubieu"/><ref name="kiturka"/><ref>[[Андрэй Мяцельскі|Мяцельскі А.]] Мсціслаўскае княства і ваяводства ў ХІІ-ХVІІІ стст. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2010, 2014. С. 241.</ref><ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 373.</ref><ref name="tkacou-trusau">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], [[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Старажытны Мсціслаў. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1992. С. 22.</ref><ref>[[Андрэй Мяцельскі|Мяцельскі А.]] Старадаўні Крычаў. — Менск: «Беларуская навука», 2003. С. 114.</ref> тыс. чал.), сам Амсьціслаў амаль цалкам зьнішчылі<ref>Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. С. 512. [http://vsu.moy.su/Docs/i.p-krehn_i_insh-gistoryja_belarusi-ch.1-ad_staraz.pdf]</ref>.

Апроч Трубяцкой разьні, таксама зазначаецца разьня<ref>Касажэцкі К. Бітва пад Палонкай 28 чэрвеня 1660 г. [http://www.belhistory.eu/kshyshtaf-kasazhecki-bitva-pad-palonkaj-28-chervenya-1660-g/] // Беларускі Гістарычны Агляд. — 2004. — Т. 11. — Сш. 1—2.</ref> ў [[Берасьце|Берасьці]], учыненая маскоўскім войскам пад камандаю [[Іван Хаванскі|Івана Хаванскага]] 13 студзеня 1660 году. У выніку яе захопнікі забілі каля 1,7 тыс. чал.<ref>Курукин И. В., Булычев А. А. Повседневная жизнь опричников Ивана Грозного. — Москва: Молодая гвардия, 2010. С. 336.</ref>, а само места цалкам зьнішчылі<ref name="sahanovic"/><ref>Гладыщук А. А. Никитчик А. Д. Инвентари Берестейского замка и города после 1660 года // Вестник Брестского государственного технического университета. №6, 2013. С. 42. [https://web.archive.org/web/20181223012012/http://www.bstu.by/uploads/vestnik/13-6.pdf]</ref>. Яшчэ адну разьню 8 жніўня 1655 году маскоўскія захопнікі ўчынілі ў [[Вільня|Вільні]], дзе забілі палову жыхароў места<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 243.</ref>.

== Гісторыя ==
Па захопе [[Рослаў|Рослава]], у ліпені 1654 году маскоўскія войскі на чале з [[Аляксей Трубяцкі|Аляксеем Трубяцкім]] узялі ў аблогу [[Амсьціслаў]], сталіцу [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|аднаго]] зь дзевяці ваяводзтваў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Пад ахову ваяводзкага места з магутным [[Замак|горадам (замкам)]] зьбегся паспаліты люд з далёкіх ваколіцаў, захапіўшы з сабой дакумэнты і ўсю магчымую рухомую маёмасьць: «''…все панове обывателе воеводства Мстиславского… до города Мстиславского з жонами, з детьми, з справами и зо всеми маетностями заехавшы спровадили''»{{Заўвага|№143 — 1660 г. Июля 20. Заявление зем. Александра Плескачевского об участии в обороне Мстиславского замка от московских войск, при чем были утрачены им все документы и имущество и он сам попал в плен // Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. — Вильна, 1909. Т. 34. С. 157.}}. Неўзабаве на дапамогу амсьціслаўцам падышло войска рослаўскага ўрадніка М. Похалаўскага. Аднак у баі маскоўскія захопнікі разьбілі гэтае войска, у выніку чаго больш за 500 чалавек трапіла ў палон<ref name="evkl">Мялешка В. Мсціслава абарона // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 320.</ref><ref name="be">Мялешка В. Мсціслава абарона // {{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 536.</ref><ref name="ehb">Мялешка В. Мсціслава абарона // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 224.</ref>.

Амсьціслаў абараняла ваколічная [[шляхта]] і [[мяшчане]] пад камандаю [[Ян Станкевіч (амсьціслаўскі гараднічы)|Яна Станкевіча]]. Маскоўскія ваяводы даволі хутка захапілі і спалілі астрог, але здабыць замак ня здолелі. Тады яны паабяцалі амсьціслаўцам «''великие дары и волности''», агітавалі здацца, аднак абаронцы места, «''сурова отповедаючы''» адбіваліся і спадзяваліся на дапамогу.

У выніку прыступу 22 ліпеня «''великою потугою и усилством през штурм''»{{Заўвага|№10 — 1654 г. Июля 24. Заявление земянки Екатерины Кисель о пропаже документов во время взятия русскими города Мстиславля // Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. — Вильна, 1909. Т. 34. С. 9.}} захопнікі авалодалі местам. Паводле шматлікіх сьведчаньняў відавочцаў тых падзеяў, пераможцы «''места агнём выпалілі і людзей пасеклі''»<ref>{{Літаратура/Замкі Беларусі|к}} С. 92.</ref>; «''народ усялякі шляхецкі, мяшчанаў і жыдоў, а таксама простых людзей у пень высеклі, потым адтрубіўшы, сярод трупаў жывых знаходзілі і ў палон на Маскву забіралі, а скарбы ўсялякія забраўшы, замак і паркан увесь агнём спалілі і дазваньня спустошылі''»{{Заўвага|№310 — 1664 г. Июля 18. Заявление земянина Яна Котла о злоключениях при осаде Мстиславского замка Московскими войсками // Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. — Вильна, 1909. Т. 34. С. 349.}}<ref name="sahanovic"/><ref name="tkacou-trusau"/>. У часе ўзяцьця места, як сьцьвярджаюць гістарычныя крыніцы, захопнікі зьнішчылі шмат помнікаў пісьменства.

У дакумэнтах Маскоўскай дзяржавы адзначалася, што пры захопе Амсьціслава агулам забілі больш за 10 тысячаў чалавек, у некаторых маскоўскіх актах{{Заўвага|Записка о военных действиях во время Польского похода 1655 года, с росписью покоренных Русскими войсками городов // Акты, собранные в библиотеках и архивах России. Т. 4. — СПб., 1836. С. 128.}} сустракаюцца паведамленьні пра 15 тысячаў ахвяраў. У жывых пакінулі толькі 700 чалавек, пераважна рамесьнікаў, якіх прывялі да прысягі маскоўскаму гаспадару. Неўзабаве многіх зь іх гвалтоўна вывезьлі ў глыб Масковіі<ref name="sahanovic"/>. Невялікую частку жыхароў Амсьціслава, што выжылі, доўгі час называлі «недасекамі»<ref>Іванова В. Лісты з асабістага архіва Івана Грыгаровіча // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 8 / Рэдкалегія: Э. Савіцкі (гал. рэд.) і інш. — {{Менск (Мінск)}}: БелНДІДАС, 2007. С. 224.</ref>.

Маскоўскі гаспадар [[Аляксей Міхайлавіч]] у сваёй грамаце [[Багдан Хмяльніцкі|Б. Хмяльніцкаму]] пісаў<ref name="evkl"/><ref name="be"/><ref name="ehb"/>, што Амсьціслаў
{|
|-
|{{пачатак цытаты}}
узяты прыступам і шляхты, палякаў і літвы і іншых служылых людзей і ксяндзоў і езуітаў і іншага іх чыну забіта больш за дзесяць тысячаў чалавек.
{{арыгінал|ru|взяты взятьем и шляхты, поляков и литвы и иных служылых людей и ксендзов и езвуитов и иного их чину побито больши десяти тысяч человек.}}
{{канец цытаты}}
|}

Паводле гісторыка [[Генадзь Сагановіч|Генадзя Сагановіча]], з 33 тысячаў жыхароў Амсьціслава па разьні засталося жыць ня больш за тры тысячы<ref name="10viakou">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)|к}}</ref>. Неўзабаве ў ваколіцах места разгарнуўся найбольш актыўны ў Вялікім Княства Літоўскім народны партызанскі рух. Напрыклад, у ліпені 1654 году трохтысячны аддзел сялянаў з Калесьнікаўскай воласьці заатакаваў пад Амсьціславам войска ваяводы Трубяцкога, у якім налічвалася да 15 тысячаў ратнікаў<ref name="10viakou"/>.

Археоляг [[Леанід Аляксееў]] у сваёй лічбе аб раскопках на [[Амсьціслаўскі замак|Замчышчы]] адзначаў, што культурны пласт падзяляецца на тры часткі: ніжні — рэшткі жыцьцядзейнасьці места да 1654 году, сярэдні — папялішча, якое датуецца 22 ліпеня 1654 году, верхні — агароды<ref>Абрамчук Р. [https://ais.by/story/15533 Апакаліпсіс мясцовага значэння: жыццё і смерць Мсціслаўскага замка (1135—1660)] // Архитектура и строительство. № 1 (231), 2013 г.</ref>. Спалены Амсьціслаў назаўжды страціў былое значэньне, а замак спыніў сваё існаваньне<ref>Алексеев Л. В. Мстиславльский детинец XII—XIV вв. // Российская археология. № 3, 1995. С. 75.</ref>.

У [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Амсьціслаў)|касьцёле Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] захавалася фрэска XVII ст., прысьвечаная Трубяцкой разьні. На ёй адлюстроўваецца аблога места і забіцьце манахаў. Прозьвішчы палеглых законьнікаў: Ігумен (прыёр) а. Мэльхіёр Таргоўскі, прапаведнік а. Аляксей Борх, а таксама а. Арсень Гладышэвіч.

Паводле гісторыка і этнографа [[Міхал Без-Карніловіч|Міхала Без-Карніловіча]], памяць пра падзеі 1654 году пад назвай «Рэзь Трубяцкога» захоўвалася ў народных паданьнях яшчэ ў сярэдзіне XIX ст.<ref>Без-Корнилович М. О. Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии присовокуплением и других сведений к ней же относящихся. — СПб, 1855. С. 190.</ref>

== Савецкая цэнзура ==
У 1985 годзе выйшла апошняя кніга [[Уладзімер Караткевіч|Ўладзімера Караткевіча]] (памёр у 1984 годзе) «Мсціслаў: эсэ пра гісторыю і людзей адной зямлі», у якой савецкая цэнзура без аніякіх тлумачэньняў цалкам выразала фрагмэнт пра Трубяцкую разьню<ref>Жаўняровіч П. Публіцыстычны дыскурс Уладзіміра Караткевіча / П. Жаўняровіч; навук. рэд. В. Іўчанкаў. — {{Менск (Мінск)}}: РІВШ, 2011. С. 147.[https://web.archive.org/web/20170517115038/http://pdf.kamunikat.org/24446-1.pdf]</ref>.

Савецкі гісторык [[Лаўрэнці Абэцэдарскі]], якога вінавацяць у сьвядомай аднабаковасьці<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] [https://web.archive.org/web/20111118081704/http://old.knihi.com/vy/falsifik.html …І робіцца трывожна] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 1. — Менск, 1991.</ref><ref name="vh">[[Валянтын Грыцкевіч|Грыцкевіч В.]] Гісторыя і міфы. — Менск: «БелФранс», 1998. [http://knihi.com/Valancin_Hryckievic/Historyja_i_mify.html]</ref><ref name="urban">[[Паўла Урбан|Урбан П.]] У сьвятле гістарычных фактаў. — Мюнхэн, Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972. [http://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html]</ref> і фальсыфікацыях<ref name="smalancuk">[[Алесь Смалянчук|Смалянчук А.]] Феномен беларускай савецкай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 10, 2004. [http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=2135]</ref><ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] Еўфрасіння Полацкая. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1992. С. 6.</ref><ref>Весялкоўскі Ю. Беларуска-польская канфэрэнцыя гісторыкаў // Голас Часу. № 14 (5), 15 (6). — Лёндан 1991.</ref> дзеля адмаўленьня нацыянальнага пачатку ў гісторыі [[Беларусь|Беларусі]], якую ён лічыў часткай гісторыі [[Расея|Расеі]]<ref>[[Валянцін Грыцкевіч|Грыцкевіч В.]] Абэцэдарскі Лаўрэнцій Сямёнавіч // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 24.</ref><ref name="pam">{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 484</ref>, спрабаваў аспрэчыць факт разьні<ref>Абецедарский Л. С. Белоруссия и Россия. Очерки русско-белорусских связей второй половины XVI—XVII вв. Минск, 1978. С. 150—153.</ref>, грунтуючыся на пазьнейшых маскоўскіх дакумэнтах<ref name="krol">Кроль П. Беларуская кампанія 1654 г. (да бітвы пад Шапялевічамі) // Беларускі Гістарычны Агля. — 1999. — Т. 6. — Сш. 1—2.</ref>. Апроч таго, Абэцэдарскі ставіў пад сумнеў праўдзівасьць актаў, апублікаваных уладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў 34 томе «Актов, издаваемых Виленскою комиссиею для разбора древних актов», сьцьвярджаючы, што такім чынам шляхта хацела ўтоіць уцёкі і здаваньне замку<ref name="krol"/>. Пры гэтым ён ніяк не камэнтаваў і, увогуле, ігнараваў наяўнасьць дакумэнтаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], у якіх паведамляецца пра разьню і вялікую колькасьць забітых жыхароў Амсьціслава.

== Глядзіце таксама ==
* [[Генацыд]]
* [[Русіфікацыя Беларусі]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* Абрамчук Р. [https://ais.by/story/15533 Апакаліпсіс мясцовага значэння: жыццё і смерць Мсціслаўскага замка (1135—1660)] // Архитектура и строительство. № 1 (231), 2013 г.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БелЭн|10}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667}}
* {{Літаратура/ЭГБ|5}}

{{Расейска-беларускія бітвы}}

[[Катэгорыя:Амсьціслаў]]
[[Катэгорыя:Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў]]
[[Катэгорыя:Этнічныя чысткі]]
[[Катэгорыя:Генацыды]]
[[Катэгорыя:Злачынствы супраць чалавечнасьці]]