Прагляд крыніцы для Такіпона

{{штучная мова
|імя            = Такіпона
|арыгінальная назва = toki pona
|выява = [[Файл:Toki pona.svg|100px]]
|стваральнік = Соня Элен Кіса
|агульная колькасьць носьбітаў = 3.100 (2016)
|пісьмо         = скарочаная [[лацініца]] (14 літараў)
|ISO3 = tok
}}
'''Такіпона''' (''toki pona'') — [[штучная мова]], якую стварыла канадка Соня Элен Кіса й якая прэтэндуе на званьне самае простае са штучных моваў. Першая інфармацыя аб ёй зьявілася ў [[інтэрнэт|інтэрнэце]] ў 2001 годзе. Назва ''Toki Pona'' перакладаецца як «мова дабра» (магчымыя пераклады: «добрая мова», «простая мова», або «добрая размова»; гл. [[#Шматзначнасьць|далей пра шматзначнасьць]]). Кіса падчас распрацоўкі мовы была натхнёная вучэньнямі пра [[даасізм|дао]] й [[дзэн]], і працамі філёзафаў-прымітывістаў.

Сьветапогляд такіпоны знайшоў свае адлюстраваньне ў ейнай структуры й зьмесьце. У лексыцы мовы каля 120 каранёў − на погляд аўтаркі, самых неабходных. Мінімалізм лексыкі зьведзены таксама да таго, што, напрыклад, у мове адсутнічаюць назвы жывёлаў і расьлінаў. Зрэшты, у неафіцыйным слоўніку такіпоны ёсьць словы для краінаў, нацыяў, моваў, а таксама імёны людзей (''ma Nijon'' — [[Японія]], ''toki Epelanto'' — [[эспэранта]], ''jan Tana'' — Таня). Спрошчаная лексыка такіпоны спалучаецца з простымі [[фаналёгія]]й, [[граматыка]]й і [[сынтаксіс]]ам.

На такіпоне размаўляюць у асноўным у Інтэрнэце (у [[IRC]]-чатах і дыскусійнным сьпісе на [[Yahoo!]]Groups), а за ейнымі мяжамі — у [[Канада|Канадзе]], [[ЗША]], [[Эўропа|Эўропе]], [[Ізраіль|Ізраілі]], [[Японія|Японіі]] й [[Расея|Расеі]]. Такіпона не клясыфікуецца як [[мова міжнацыянальных зносінаў]]. Вядомая галоўным чынам сярод карыстальнікаў сеціва, яна служыць прыкладам інтэрнэт-культуры.

== Фанэтыка ==
Мова такіпона зьмяшчае 14 фанэмаў: 5 галосных (''a e i o u'') і 9 зычных (''j k l m n p s t w''). Зычныя фанэмы не падзяляюцца на звонкія/глухія ці на мяккія/цьвёрдыя.

Галосныя вымаўляюцца наступным чынам:
* a — вымаўляецца як беларуская ''a'';
* e — як беларуская ''э'';
* i — як беларуская ''і'';
* o — як беларуская ''o'';
* u — як беларуская ''у''.

Зычныя:
* k — вымаўляецца як беларуская ''к'';
* l — як беларуская ''л'', але можа быць зьмякчаным;
* m — як беларуская ''м'';
* n — як беларуская ''н'';
* p — як беларуская ''п'';
* s — як беларуская ''c'';
* t — як беларуская ''т'';
* w — як беларуская ''ў'';
* j — як беларуская ''й''.

Такіпона дапускае азванчэньне зычных у мове, то бок вымаўленьне ''p'' як ''b'', ''s'' як ''z'', ''t'' як ''d'' і ''k'' як ''g''. Націск заўжды ставіцца на першы склад, нават у запазычаных імёнах і назвах гарадоў і краінаў.

{| class=wikitable
|-
! ''Зычныя'' !![[Губныя зычныя|Губныя]] !! [[Пярэднеязычныя зычныя|Пярэднеязычныя]] !! [[Сярэднеязычныя зычныя|Сярэднеязычныя]]
|- align=center
! [[Насавыя зычныя|Насавыя]]
| m || n ||
|- align=center
! [[Выбухныя зычныя|Выбухныя]]
| p || t || k
|- align=center
! [[Фрыкатыўныя зычныя|Фрыкатыўныя]]
| || s ||
|- align=center
! [[Апраксыманты]]
| w || l || j
|}

== Пісьменства й марфалёгія ==
[[Файл:TokiPonaElopa.jpg|thumb|300px|Мапа Эўропы з назвамі краінаў на такіпоне]]
Афіцыйна словы запісваюцца з дапамогай лацінскага альфабэту, як апісана ў разьдзеле «фанэтыка». Словы вымаўляюцца як напісаныя. Не дапускаецца [[рэдукцыя (лінгвістыка)|рэдукцыя]] галосных ''о'' й ''е'' ў ненаціскным становішчы. У цяперашні час разглядаюцца варыянты запісу словаў мовы з дапамогай складовых азбукаў, узятых з розных натуральных моваў ці вынайдзеных адмыслова для такіпоны, ці нават герогліфаў.

Словы ў такіпоне канструююцца са складоў. Калі склад знаходзіцца ў пачатку слова, то ён можа не зьмяшчаць першую зычную, у астатніх выпадках склад — гэта зычная + галосная + апцыянальная ''n''. ''n'' ня ставіцца, калі за ёй ідуць ''n'' ці ''m''. З усіх варыянтаў складоў у такіпоне забароненыя склады: ''ji'', ''ti'', ''wo'', ''wu'' (як цяжкія для вымаўленьня).

Словы ў такіпоне не зьмяняюцца з дапамогай канчаткаў, прыстаўкаў і суфіксаў. Многія словы могуць выступаць і як назоўнік, і як дзеяслоў, і як прыметнік, і як прыслоўе. Прытым гэтыя словы ў адрозьненьне ад беларускіх не зьмяняюцца ў напісаньні.

== Сынтаксіс ==
Сказы ў такіпоне маюць цьвёрда вызначаную структуру. Асноўныя законы пабудовы сказаў можна выказаць у наступных правілах:
# Слова, якое ўдакладняе іншае слова, ідзе пасьля гэтага слова: «прыметнік» ідзе за «назоўнікам», а «прыслоўе» — за «дзеясловам» (у двукосьсі, бо як такія гэтыя катэгорыі ў такіпоне адсутнічаюць, у любой сынтаксычнай роле можа выступаць любое значнае слова). Напрыклад: «''jan'' (чалавек) ''pona'' (добра)» значыць ''«добры чалавек»'', але не ''«чалавечае дабро»''.
# Выказьнік у сказе ідзе пасьля дзейніку, і, калі дзейнік ня ёсьць займеньнікам ''mi'' (я)'' або ''sina'' (ты), то бок выказьнік як бы знаходзіцца ў форме трэцяе асобы, дзейнік і выказьнік падзяляюцца службовым словам ''li''. Слова ''li''выкарыстоўваецца для аддзяленьня групы дзейніку ад групы выказьніку. Напрыклад, у сказе ''jan pona li tawa'' (добры чалавек ідзе): ''jan'' выказвае функцыю назоўніку (дзейнік), ''pona'' — прыметніку (азначэньне), ''tawa'' — дзеяслову (выказьніку). Калі б у гэтым сказе не было ''li'', ''tawa'' аказалася б другім азначэньнем.
# Прамое дапаўненьне ідзе за дзеясловам і ўводзіцца службовым словам ''e''. То бок, падобна да слова ''li'', яно аддзяляе групу выказьніку ад групы дапаўненья й дазваляе дзеяслоў удакладняць прыслоўямі. Прыклад: ''jan li lukin'' (глядзець) ''mute'' (шмат) ''e tomo'' (дом)'': ''mute'' будзе прыслоўем, а ''tomo'' — прамым дапаўненьнем.
# Акалічнасьць, якая мае значэньне для ўсяго сказу (напрыклад час дзеяньня: прошлы, цяперашні, будучы) ставіцца ў пачатку сказу й аддзяляецца словам ''la''. Прыклад: ''tenpo'' (час) ''ni'' (гэта) ''la mi pali'' (рабіць)'' можна перакласьці як: ''«сёньня я працую»''.
# У назоўнікаў у словазлучэньні можа быць некалькі азначэньняў (напрыклад ''waso'' (птушка) ''lili'' (маленькі) ''walo'' (белы) — маленькая белая птушка''). У гэтым выпадку другое азначэньне (''walo'') адносіцца да ўсяго злучэньня «назоўнік + першае азначэньне» (''waso lili'')). Калі азначэньне ў словазлучэньні ня ёсьць дапасаваным, то яно аддзеляецца ад азначанага назоўніку словам ''pi'', што ўказвае на выкарыстоўваньне прыналежнага склону. Напрыклад: ''tomo pona pi jan Tana'' — добры дом Тані.

== Шматзначнасьць ==
Амаль усе словы ў такіпоне маюць мноства значэньняў. Напрыклад ''pona'' — добры, дабро, просты, рамантаваць. Праз гэта, напрыклад, сказ ''jan li pona'' можна перакласьці некалькімі спосабамі: ''чалавек добры'' ці ''чалавек рамантуе'', й інш. Таму часта пераклад падбіраецца зыходзячы з кантэксту або ўдакладняецца. Напрыклад, калі ў папярэднім прыкладзе трэба падкрэсьліць, што чалавек рамантуе, можна назваць рэч, якую ён рамантуе: ''jan li pona e tomo'' «чалавек рамантуе будынак». Калі аб’ект рамонту ня названы, то амаль заўжды можна лічыць, што «pona» мае сэнс «добры, просты».

== Лексыка ==
[[Файл:BodyTokiPona.jpg|значак|Назвы частак цела]]
У цяперашні час выкарыстоўваюцца каля 125 [[корань (мовазнаўства)|каранёў]]<ref>Паводле сьцьверджаньняў носьбітаў такіпоны, існуе г. зв. «клясычны сьпіс», сфармаваны прыкладна да 2007 году, ён складаецца са 118 каранёў. У сувязі са значнай, але незавершанай працай па рэфармаваньні сьпісу словаў і іхніх значэньняў Соняй Элен Кісай на афіцыйным сайце з 2008—2009 гг. да сучаснага моманту супольнасьцю выкарыстоўваецца 123—126 словаў. Падрабязьней гл. [https://web.archive.org/web/20181030131846/http://www.tokipona.net/tp/ClassicWordList.aspx тут] і [http://forums.tokipona.org/viewtopic.php?f=5&t=1216 тут]</ref> паводле прынцыпу добраахвотнага спрашчэньня з ігнараваньнем складанасьці.

Празь невялікую колькасьць каранёў, словы іншых моваў часта перакладаюцца на такіпону з выкарыстоўваньнем некалькіх каранёў, напрыклад «вучыць», «навучаць» будзе ''pana e sona'', літаральна «даваць веды». Хаця пра такіпону часта кажуць як пра «мову са 120 словаў», скептыкі лічаць, што гэтэ не зусім так: у ёй выкарыстоўваецца шмат словазлучэньняў і стандартных зваротаў, якія неабходна завучваць, як асобныя лексычныя адзінкі.

З пункта ж гледжаньня такіпаністаў уяўленьні пра «завучваньне словазлучэньняў і зваротаў» памылковыя. Такіпаніст сам камбінуе паняцьці зь вядомых яму словаў, а «словазлучэньні й стандартныя звароты», што выкладаюцца ў сеціве — толькі рэкамэндацыі. Увогуле казаць пра нешта стандартнае ў такіпоне (акрамя, зразумела, граматыкі й базавага слоўніку) не прыходзіцца: усё залежыць ад кантэксту й ад самаго такіпаніста. Напрыклад, слова «стол», у залежнасьці ад кантэксту, можа перакладацца як ''supa sitelen'' «мэбля для пісьма», ''supa moku'' «мэбля для ежы» або нават ''supa kiwen ike'' «мэбля цьвёрдая й кепская», калі, напрыклад, гаворачы пра ўдар аб яго.

== Прыклад тэксту ==
Паводле [[Оскар Ўайлд]]а:

<blockquote>
tenpo pini mute-mute la jan mije li lon ma sewi.
ona li jo e jan meli olin.
jan meli ona li pona lukin.
ona mute li pilin pona.
taso jan meli li moli.
jan mije li pilin ike.
oko ona li jo e telo mute-mute.
jan mije li toki tawa jan sewi li toki e ni: «ona li moli tan seme?» taso jan sewi li kute ala e ona.

jan mije li pali e sitelen pi pilin ona — e sitelen pi pilin ike.
ona li kepeken e kiwen.
kiwen ni li pona lukin.
jan mute li lukin e sitelen li jo e telo lon oko pi ona mute.

tenpo li tawa.
jan mije li wile pali e sitelen pi pilin pona.
taso ona li jo ala e kiwen pona.
ona li lukin e suno li sona mute.
ona li pakala e sitelen pi pilin ike li pali e sitelen ante.
nimi pi sitelen ni li «sitelen pi pilin pona».
</blockquote>

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://forums.tokipona.org/ Форум такіпоны]
* [[wikiasite:tokipona|Wikia li toki pona]] — свабодная энцыкляпэдыя на такіпоне. На травень 2014 году зьмяшчае менш за 500 артыкулаў.
* [http://tokipona.org/ Афіцыйны сайт мовы, не абнаўляецца]{{ref-en}}
* [irc://irc.freenode.net/tokipona irc.freenode.net #tokipona] — IRC-канал

{{штучныя мовы}}

[[Катэгорыя:Штучныя мовы]]