Прагляд крыніцы для Протаплянэтны дыск

[[Файл:Protoplanetary disk of RX J1615 (eso1640b).jpg|значак|250пкс|Протаплянэтны дыск вакол зоркі RX J1615 у сузор’і [[Скарпіён (сузор’е)|Скарпіён]]а (за 600 сьветлавых гадоў ад Зямлі).]]
[[Файл:Boulevard of Broken Rings.jpg|значак|250пкс|Канцэнтрычныя колцы вакол маладой зоркі HD 141569A (за 370 сьветлавых гадоў).]]
'''Протаплянэ́тны дыск''' або '''праплід''' — [[калязорны дыск]] шчыльнага [[газ]]у, які круціцца вакол маладой, нядаўна сфармаванай зоркі, [[Пратазорка|пратазоркі]], [[Зорка тыпу T Цяльца|зоркі тыпу T Цяльца]] або [[Зорка Гербіга Ae/Be  |зоркі Гербіга (Ae/Be)]], зь якога пасьля ўтвараюцца [[Плянэта|плянэты]]. Протаплянэтны дыск таксама можа лічыцца [[Акрэцыйны дыск|акрэцыйным дыскам]], паколькі газападобны матэрыял зь ягонага ўнутранага радыюсу можа падаць на паверхню зоркі.

[[Файл:Artist's impression of the disc around a young star.ogv|значак|250пкс|Мастацкая мадэль фармаваньня дыску вакол маладой зоркі HL [[Цялец (сузор’е)|Цяльца]].]]
[[Файл:Protoplanetary disk.svg|значак|250пкс|Тэарэтычная мадэль протаплянэтнага дыску на даўжынях хваляў 3 мм (зьлева) і 160 мікронаў (справа)]]
Протаплянэтныя дыскі былі выяўлены вакол некалькіх маладых зорак [[Млечны Шлях|нашай Галяктыкі]]. Першым зь іх быў адкрыты дыск вакол зоркі β Жывапісца ў 1984 г. Неўзабаве назіраньні арбітальнага [[Габл (тэлескоп)|тэлескопу «Габл»]] выявілі плянэтныя сыстэмы, што фармуюцца ў [[Туманнасьць Арыёна|туманнасьці Арыёна]]. Астраномы адкрылі велізарныя дыскі з газапылавой матэрыі, падобныя на протаплянэтныя, вакол зорак [[Вэга]], [[Фамальгаўт]] і Гема (або Альфека, α [[Паўночная Карона (сузор’е)|Паўночнай Кароны]]).

== Фармаваньне ==

[[Пратазорка]] зазвычай фармуецца з [[Малекулярнае воблака|воблака малекулярнага газу]], якое пераважна складаецца з малекул [[вадарод]]у. Разьмеркаваньне рэчыва ў такіх аблоках не бывае раўнамерным — некаторыя вобласьці заўсёды будуць мець троху большую шчыльнасьць за іншыя. Такія вобласьці пачынаюць сьцягвацца адна да адной, і калі сьціснутая вобласьць малекулярнага воблака дасягае крытычнага памеру, масы або шчыльнасьці, пачынаецца яе [[гравітацыйны каляпс]]. Па меры ўшчыльненьня воблака выпадковыя рухі рэчыва, першапачаткова прысутнага ў гэтым воблаку, мяняюць кірунак у адпаведнасьці з чыстым [[Кутавы момант|кутавым момантам]] фармаванай зоркі, і ў сілу захаваньня [[Момант імпульсу|моманту імпульсу]] павялічваецца [[кутавая хуткасьць]] усёй туманнасьці. Павелічэньне хуткасьці прыводзіць да таго, што рэчыва, якое засталося па пэрыфэрыі ад стваранай зоркі, з-за ўплыву на яго цэнтрабежнай сілы разьмяркоўваецца ў экватарыяльнай [[Роўніца|роўніцы]] — воблака становіцца «сплясканым». Каляпс утваранай зоркі займае каля 100 тыс. гадоў, пасьля чаго тэмпература ейнай паверхні дасягае такога ж значэньня, як у зоркі з [[Галоўная пасьлядоўнасьць|галоўнай пасьлядоўнасьці]] аналягічнай масы, і маладое сьвяціла становіцца бачным. Такім чынам утвараецца [[Зорка тыпу Т Цяльца|зорка тыпу Т Цяльца]]. Акрэцыя газу на зорку працягваецца каля 10 мільёнаў гадоў<ref>{{Артыкул|аўтар = Mamajek, E.E., Meyer, M.R., Hinz, P.M., Hoffmann, W.F., Cohen, M., & Hora, J.L.|загаловак = Constraining the Lifetime of Circumstellar Disks in the Terrestrial Planet Zone: A Mid-Infrared Survey of the 30 Myr old Tucana-Horologium Association|арыгінал = |спасылка = |адказны = |аўтар выданьня = |выданьне = The Astrophysical Journal|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2004|выпуск = 1|том = 612|нумар = |старонкі = 496—510|isbn = |мова = |bibcode=2004ApJ...612..496M| doi= 10.1086/422550}}</ref> перад тым, як дыск зьнікне, а далей ён можа быць зьнесены [[Сонечны вецер|сонечным ветрам]] маладой зоркі ці проста перастаць выпраменьваць. Найстарэйшы протаплянэтны дыск з выяўленых мае ўзрост у 25 млн гадоў<ref>{{Артыкул|аўтар = White, R.J. & Hillenbrand, L.A.|загаловак = A Long-lived Accretion Disk around a Lithium-depleted Binary T Tauri Star|арыгінал = |спасылка = |адказны = |аўтар выданьня = |выданьне = The Astrophysical Journal|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2005|выпуск = 1|том = 621|нумар = |старонкі = L65—L68|isbn = |мова = | bibcode=2005ApJ...621L..65W| doi= 10.1086/428752}}</ref>.

== Выпадкі хуткага зьнікненьня ==

Як меркавалася раней, утварэньне плянэт з пылу протаплянэтнага дыска, г. зн. ягонае зьнікненьне, павінна праходзіць на працягу сотняў тысяч і мільёнаў гадоў. Аднак у ліпені 2012 году астраномы з [[ЗША]] і [[Аўстралія|Аўстраліі]] паведамілі аб зьнікненьні протаплянэтнага дыску, які выразна назіраўся вакол зоркі TYC 8241 2652 яшчэ ўсяго колькі гадоў таму<ref>{{Спасылка|аўтар = Ирина Шлионская.|імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11 ліпеня 2012|url = https://www.pravda.ru/science/planet/space/11-07-2012/1121593-tyc_8241-0/|загаловак = Кто украл протопланетный диск?|фармат = |назва праекту = Наука и техника » Экология » Космос|выдавец = Правда.ру|дата доступу = 10 ліпеня 2018|мова = ru|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>. Сьвячэньне дадзенага протаплянэтнага дыску было ўпершыню зафіксаванае ў 1984 годзе, і з тых часоў на працягу каля 20 гадоў было добра даступна для назіраньняў. Але ў 2009 годзе выявілася, што ягоная яркасьць паменшылася на {{Дроб|2|3}}, а да 2010 году дыск стаў амаль нябачным. Гэта значыць, дыск зьнік усяго толькі прыблізна за тры гады, што зьяўляецца абсалютным рэкордам і ніколі не назіралася раней.

Спачатку ў тлумачэньне падзеі рушыла здагадка, што, дыск, імаверна, ня зьнік, а толькі апынуўся схаваны нейкім іншым аб’ектам, аднак пасьля гэтая гіпотэза не пацьвердзілася.

Іншае магчымае тлумачэньне незвычайнай зьявы складаецца ў меркаваньні пра частковае выцясненьне матэрыялу дыску фотавыпаральным ветрам на больш далёкую адлегласьць, аднак у такім выпадку павінна была б падвысіцца ягоная [[сьвяцільнасьць]] у апошнія гады, чаго не назіралася.

Яшчэ адна гіпотэза мяркуе, што TYC 8241 2652 ня меў протаплянэтнага дыску з самага пачатку, а дыск, які назіраўся з 1984 году, — гэта разагрэты пыл, выкінуты ў касьмічную прастору ў ходзе сцэнару, аналягічнага з [[Гіпотэза гіганцкага сутыкненьня|мэгаімпактнай мадэльлю фармаваньня Месяца]]. Пасьля гэты пыл мог альбо рассеяцца, альбо асесьці на паверхні зоркі. Але да дадзенай здагадкі таксама паўстае пытаньне адносна занадта хуткага часу.

Адным з тлумачэньняў можа быць тое, што з дыску за гэткі кароткі час сфармаваліся плянэты, і тады атрымліваецца, што ўтварэньне плянэт адбываецца нашмат хутчэй і больш эфэктыўна, — як лічыць Карл Мэліс.

Зрэшты, далейшыя, больш дэталёвыя назіраньні і даследаваньне зьвестак па протаплянэтных дысках з мэтай выявіць, ці зьменшылася за апошнія гады яркасьць якога-небудзь яшчэ зь іх, імаверна, дапамогуць вырашыць дадзеную праблему.

== Сувязь з [[Узьнікненьне жыцьця|абіягенэзам]] ==

Паводле аднаго з апошніх дасьледаваньняў мэтадам [[Кампутарнае мадэляваньне|кампутарнага мадэляваньня]], складаныя [[Арганічныя рэчывы|арганічныя малекулы]], якія складаюць непасрэдную аснову [[Жыцьцё|жыцьця]], маглі ўтварыцца з [[Касьмічны пыл|часьцінак пылу]] ў протаплянэтным дыску Сонца яшчэ да фармаваньня Зямлі. Паводле зьвестак кампутарнага дасьледаваньня падобныя працэсы могуць адбывацца і ў [[Пазазямное жыцьцё|іншых плянэтных сыстэмах]]<ref name="Space-20120329">{{Спасылка|аўтар = Clara Moskowitz.|імя = Clara|прозьвішча = Moskowitz|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 29 сакавіка 2012|url = https://www.space.com/15089-life-building-blocks-young-sun-dust.html|загаловак = Life's Building Blocks May Have Formed in Dust Around Young Sun|фармат = |назва праекту = Space.com|выдавец = |дата доступу = 10 ліпеня 2018|мова = en|копія = http://www.webcitation.org/69kxWIHDI|дата копіі = 8 жніўня 2012|камэнтар = }}</ref>.

== Глядзіце таксама ==

* [[Пратазорка]]
* [[Аб’ект Гербіга — Аро]]
* [[Плянэтная сыстэма]]
* [[Фармаваньне і эвалюцыя Сонечнай сыстэмы]]

== Крыніцы ==
{{зноскі}}

== Літаратура ==

* Williams, J. P.; Cieza, L. A. (2011). «Protoplanetary Disks and Their Evolution». Annual Review of Astronomy and Astrophysics 49: 67.
* Armitage, P. J. (2011). «Dynamics of Protoplanetary Disks». Annual Review of Astronomy and Astrophysics 49: 195—236.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}

{{Міжзорнае асяродзьдзе}}

[[Катэгорыя:Астрафізыка]]
[[Катэгорыя:Зорная эвалюцыя]]
[[Катэгорыя:Плянэты]]