Прагляд крыніцы для Першы Ўсебеларускі зьезд

[[Файл:Nacyjanalny akademičny teatar imia Janki Kupały.JPG|міні|290пкс|Будынак [[менск]]ага гарадзкога тэатру, у якім адбываўся І Усебеларускі зьезд, цяпер [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|Тэатар імя Янкі Купалы]]]]
'''Першы Ўсебеларускі зьезд''' — праводзіўся з {{Дата ў старым стылі|18 сьнежня|1917|5 сьнежня}} году ў [[Менск]]у [[Вялікая беларуская рада|Вялікай беларускай радай]].

== Падрыхтоўка скліканьня ==
Думка пра скліканьне агульнакраёвага сходу цыркулявала ў мясцовых арганізацыях самай рознай палітычнай накіраванасьці яшчэ зь вясны 1917 году<ref>Рудовіч, С. Час выбару: Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 годзе / Станіслаў Рудовіч; Ін-т гісторыі НАН Беларусі. — Мн.: Тэхналогія, 2001. — 200, [1] с. — С. 167. — {{ISBN|985-458-001-6}}.</ref>. На дэмакратычнай нарадзе, якая адбылася ў Маскве ў верасьні 1917 году, беларускія прадстаўнікі афіцыйна заявілі аб намеры склікаць свой Беларускі ўстаноўчы сход. Аб гэтым гаварылася таксама на другой сэсіі Цэнтральнай рады беларускіх арганізацыяў (ЦРБА) 17 кастрычніка, што ўскосна пацьвярджаецца лістом [[Язэп Варонка|І. Варонкі]] да чальцоў Вялікай беларускай рады (ВБР) [[Язэп Дыла|Я. Дылы]], [[Сымон Рак-Міхайлоўскі|С. Рак-Міхайлоўскага]], [[Алесь Гарун|А. Прушынскага]], [[Ігнат Дварчанін|І. Дварчаніна]], [[Язэп Мамонька|Я. Мамонькі]] і іншых ад 26 лістапада 1917 году<ref>Ладысеў, У. Ф. Першы Усебеларускі з’езд 1917 г. і яго наступствы / У. Ф. Ладысеў // Нарыс гісторыі беларускай дзяржаўнасці: XX стагоддзе / М. П. Касцюк, У. Ф. Ладысеў, В. М. Жук [і інш.]; Рэдкал.: А. А. Каваленя [і інш.]; НАН Беларусі, Ін-т гісторыі. — Мн.: Беларуская навука, 2008. — 615 с — С. 70. — {{ISBN|978-985-08-0999-5}}. [Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (далей — НАРБ). Ф. 325. Воп. 1. Спр. 2. Арк. 91.]</ref>.

Па сьверджаньні некаторых дасьледчыкаў, зьезд здолеў адбыцца і быць такім прадстаўнічым менавіта таму, што бальшавіцкае цэнтральнае кіраўніцтва, а дакладней — асабіста [[Уладзімер Ленін]] і [[Ёсіф Сталін]], падтрымала яго правядзеньне ў Менску<ref>[https://web.archive.org/web/20180225085334/http://zviazda.by/be/news/20180117/1516167450-1918-y-god-dlya-belarusi-nabytki-i-straty 1918-ы год для нашай дзяржаўнасці: набыткі і страты]</ref>: у Маскве бальшавіцкі Народны камісарыят па нацыянальных справах, якім тады кіраваў бальшавік Сталін, даў згоду і фінансавую падтрымку на правядзеньне беларускага зьезду ў Менску<ref>Латышонак, А. Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст. / А. Латышонак, Я. Мірановіч. — Вільня-Беласток : Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — С.148.</ref>.

У першай палове лістапада (дакладная дата невядома) была выдадзена адозва «Да ўсяго народа беларускага» выканкамаў Вялікай беларускай рады, [[Цэнтральная беларуская вайсковая рада|Цэнтральнай беларускай вайсковай рады]], а таксама Беларускага выканкаму Заходняга фронту. Адозва завяршалася заклікам прысылаць 5 сьнежня 1917 году дэлегатаў у [[Менск]] на Ўсебеларускі зьезд<ref>Турук, Ф. Белорусское движение: Очерк истории национального и революционного движения белорусов: С приложением образцов белорусской нелегальной литературы, важнейших документов белорусских политических партий и национальных организаций и этнографической карты белорусского племени, сост. Е. Ф. Карским / Предисл. А. Кавки. — Б.м., 1994 (Мн.:Картогр.ф-ка Белгеодезии). — 144 с + 1 л. карт. — С. 97—100.</ref>.

== Падзеі на зьедзе ==
[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Žyvie Biełaruś. Бел-чырвона-белы сьцяг, Жыве Беларусь (1917).jpg|thumb|Гэтая картка, якую знайшлі падчас рэстаўрацыі Купалаўскага тэатра магчыма, служыла пропускам на зьезд.<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=201664&lang=be На АНТ расказалі пра Першы Усебеларускі з’езд, але абрэзалі бела-чырвона-белы сцяг ФОТАФАКТ]</ref>]]
Паседжаньні адбываліся ў пэрыяд 18—31 сьнежня (ст. ст. 5—18) 1917 году з матэрыяльнай падтрымкай Народнага камісарыяту [[РСФСР]]. Зьезд сабраў шматлікіх беларускіх палітычных дзеячоў, якія прадстаўлялі наступныя губэрні:

* [[Менская губэрня|Менскую]]
* [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую]]
* [[Віцебская губэрня|Віцебскую]]
* [[Смаленская губэрня|Смаленскую]]
* [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]]

Таксама на зьезд прыбылі прадстаўнікі беларускамоўных паветаў [[Ковенская губэрня|Ковенскай]] і [[Віленская губэрня|Віленскай]] губэрняў.

Да 27 (14) сьнежня было зарэгістравана 1872 дэлегаты, прычым 1167 з правам голасу, а 705 з дарадчым голасам<ref>Кароткі нарыс беларускага пытаньня: — Менск: І. П. Логвінаў, 2009. С. 55</ref>. У большасьці настаўнікі, вайскоўцы і чыноўнікі. Старшынём зьезду быў абраны [[Ян Серада]].

Усебеларускі зьезд абвясьціў права беларускага народу на незалежнасьць і самавызначэньне, а таксама прыняцьце дэмакратычнай формы ўраду. Падчас паседжаньня можна было заўважыць розьніцу ў палітычных поглядах паміж дэлегатамі з захаду і ўсходу [[Беларусь|Беларусі]]. І калі першыя казалі пра будзь-якую форму аўтаноміі альбо незалежнасьць краіны, то другія бачылі будучыню Беларусі ў складзе дэмакратычнай [[Расея|Расеі]].

Зьезд выбраў Раду Зьезду, у склад якой увайшоў 71 прадстаўнік розных палітычных партыяў.

== Разгон ==
У ночы з 30 сьнежня на {{Дата ў старым стылі|31 сьнежня|1917|17 на 18}} году будынак, у якім праходзіў Усебеларускі зьезд, быў атачоны бальшавіцкімі атрадамі. У залю паседжаньня ўвайшлі народны камісар ўнутраных справаў [[Людвіг Рэзаўскі|Рэзаўскі]] разам з кіраўніком гораду [[Мікалай Крывашэін|Мікалаем Крывашэіным]], якія паведамілі пра роспуск зьезду і арышт прэзыдыюму. У залю ўварваліся ўзброеныя салдаты Першага менскага пяхотнага палка на чале з прапаршчыкам Рамнёвым, акружыўшы Прэзыдыюм.

Мікалай Крывашэін падышоў да [[Зінаіда Юр’ева|Зінаіды Юр’евай]], «''грэнадзерскага выгляду дзяўчыны''», і сказаў: «''Ты, красотка, поедешь со мной в автомобиле''». З галавы яго паляцела шапка, Юр’ева моцна пабіла Крывашэіна, паводле іншых зьвестак — ледзь не застрэліла<ref>[[Віталь Скалабан]]. [https://web.archive.org/web/20140614152026/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/15/15art_skalaban.htm Усебеларускі з’езд 1917 года: перспектывы вывучэння] // [[Białoruskie Zeszyty Historyczne]] nr 15</ref>.

У залі распачалася пабудова барыкадаў, кулачныя баі. Аднак, нягледзячы на гэта, прэзыдыюм быў арыштаваны і накіраваны ў Савет народных камісараў, дэлегаты зьезду разагнаныя.

Рада зьезду нелегальна сабралася на наступны дзень.

== Дадатковыя зьвесткі ==
Зьезд быў дастаткова палярызаваны. Падчас яго разгарнулася вострая барацьба паміж «радаўцамі» (прыхільнікамі Вялікай Беларускай рады і Цэнтральнай Беларускай вайсковай рады ў Менску). Радаўцы былі гатовы да адносна рашучых крокаў па стварэньні беларускай дзяржаўнасьці, пад той час як «абласьнікі» (прыхільнікі Беларускага абласнога камітэту ў Петраградзе), арыентаванай толькі на цесную палітычную сувязь Беларусі з Расеяй. Гэтыя погляды выявіліся ў поглядах удзельнікаў зьезду на беларускую мову. Адзін зь яго дэлегатаў пазьней узгадваў такі момант:
 
«''Прыпамінаю сабе адзін факт з Усебеларускага зьезду. Калі нейкі дэлегат пачаў гаварыць прамову чыста па-беларуску, то выступіў з задніх радоў адзін маскальскага духу чалавек і, дражнячы беларускую гаворку, пачаў пытацца ў таго дэлегата, што значаць такія словы, як працаваць, жыта і г. д. Дык ці паверыце, усе дэлегаты, колькі іх было, асабліва ваенныя, так азьверыліся на таго маскаля, што заля аж загудзела ад гоману.''<br />
— ''Скуль ты прыехаў, — крычалі адны, — што не знаеш нашай мовы?''<br />
— ''Тут зьезд не маскоўскі, а беларускі, — крычалі другія.''<br />
— ''Вон яго, — крычалі трэція.''»<ref>{{Спасылка|author =Станіслаў Рудовіч| date =2002| url = http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/brama/kraj1-2-2002/13.htm| title =Рух за беларускую дзяржаўнасць і праблема грамадзянскага статуса беларускай мовы ў 1915-1918 гадах | work = часопіс «Край»|publisher =Беларуская інтэрнэт-бібліятэка «Камунікат»| accessdate  = 2013-01-31| lang =}}</ref>

== Дэлегаты ==
''Гл. таксама [[:Катэгорыя:Удзельнікі Першага ўсебеларускага кангрэсу]]''

* а. [[Вінцэнт Гадлеўскі]], адзін зь лідэраў беларускага хрысьціянска-дэмакратычнага руху
* [[Людвіка Сівіцкая]] (Зоська Верас), паэтэса і грамадзкі дзеяч
* [[Аляксандар Уласаў]], адзін з заснавальнікаў газэты «[[Наша Ніва]]», у будучыні радны БНР і сэнатар Польскай Рэспублікі
* [[Фабіян Ярэміч]], у будучыні радны БНР і дэпутат Польскага сойму
* Будучыя старшыні Рады БНР: [[Ян Серада]], [[Пётра Крачэўскі]], [[Язэп Лёсік]], [[Васіль Захарка]]
* [[Аркадзь Смоліч]], у будучыні міністар БНР, потым адзін з стваральнікаў [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Акадэміі навук Беларусі]]
* [[Павал Жаўрыд]], у будучыні адзін з кіраўнікоў [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага Збройнага Чыну]]
* [[Алесь Гарун]] (віцэ-старшыня зьезду), паэт, пісьменьнік, публіцыст, у будучыні радны БНР
* [[Кастусь Езавітаў]], палітык, у будучыні радны БНР, міністар вайсковых справаў БНР
* [[Міхась Міцкевіч]], настаўнік, малодшы брат паэта Якуба Коласа, у будучыні дзеяч беларускай дыяспары ў ЗША
* [[Васіль Русак]], у будучыні ўдзельнік [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага Збройнага Чыну]], выдавец, прадпрымальнік, дзеяч беларускай дыяспары ў Чэхаславаччыне
* [[Язэп Мамонька]], палітычны дзеяч, публіцыст, у будучыні сябра прэзыдыюму Рады БНР і палітычны вязень
* [[Радаслаў Астроўскі]], у будучыні ўдзельнік Слуцкага Збройнага Чыну, Прэзыдэнт [[БЦР]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Артыкул| аўтар  =[[Аляксандар Агееў|Агееў, Аляксандар Рыгоравіч]].| загаловак  =Удзел Магілёўскіх дэлегатаў у падрыхтоўцы і працы Першага Усебеларускага з'езда. | спасылка  =https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/218386/1/159-162.pdf | мова = | аўтар выданьня =рэдкал. : А. Д. Кароль і інш. | выданьне  =1917 год у гістарычных лёсах Беларусі. Секцыя 4. Першы Усебеларускі з’езд: на шляху да беларускай дзяржаўнасці | тып =зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. | месца  =[[Менск|Мінск]] | выдавецтва  =Выд. цэнтр БДУ| год =2017 | том  = | старонкі   =159—162 | isbn  =978-985-553-529-5 | issn  = }}
* {{Артыкул| аўтар  =[[Віталь Вячорка|Вячорка, Віталь Юр’евіч]].| загаловак  =І Усебеларускі з'езд. Падрыхтоўка да правядзення. | спасылка  =https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/218387/1/162-166.pdf | мова = | аўтар выданьня =рэдкал. : А. Д. Кароль і інш. | выданьне  =1917 год у гістарычных лёсах Беларусі. Секцыя 4. Першы Усебеларускі з’езд: на шляху да беларускай дзяржаўнасці | тып =зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. | месца  =[[Менск|Мінск]] | выдавецтва  =Выд. цэнтр БДУ| год =2017 | том  = | старонкі   =162—166 | isbn  =978-985-553-529-5 | issn  = }}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/00196/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9_%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%81%D1%8A%D0%B5%D0%B7%D0%B4.html Першы Ўсебеларускі зьезд. Каляж беларускай прэсы 1917 г.]
* {{YouTube|G3uIVWxjcOo|Першы Усебеларускі з'езд}}
* {{YouTube|nW3sS5in4OM|Гісторыя пад знакам Пагоні / Усебеларускі з’езд 1917 года}}

{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}

[[Катэгорыя:Першы Ўсебеларускі кангрэс| ]]
[[Катэгорыя:Падзеі 1917 году]]