Прагляд крыніцы для Зараастрызм

{{Арыі}}
'''Зараастрызм''' альбо маздаізм — [[рэлігія]], заснаваная ў VIII ці VII стагодзьдзях да н. э. рэфарматарам старажытнае іранскае рэлігіі [[Заратустра|Заратуштрам]] (грэцкае Зараастр).

== Асновы веравызнаньня ==
Зараастрызм зьяўляецца дагматычнай рэлігіяй з разьвітым артадоксам, які склаўся падчас апошняй кадыфікацыі Авэсты ў сасанідзкі пэрыяд і збольшага ў пэрыяд ісламскага заваяваньня. Пры гэтым у зараастрызму ня склалася строгай дагматычнай сыстэмы. Гэта тлумачыцца асаблівасьцямі вучэньня, у аснову якога пакладзены рацыянальны падыход, і гісторыяй інстытуцыйнага развіцьця, якое было перапынена мусульманскім заваяваньнем [[Пэрсія|Пэрсіі]]. Сучасныя зараастрыйцы звычайна падкрэсьліваюць сваё рэлігійнае вучэньне ў выглядзе 9 асноваў:
* Вера ў [[Ахура Мазду]] — «Мудрага Госпада» як добрага Творцы.
* Вера ў Заратуштру як адзінага прарока Ахура Мазды, які ўказаў чалавецтву шлях да праведнасьці і чысьціні.
* Вера ў існаваньне духоўнага сьвету (міну) і ў два духі (Сьвятога і Злога), ад выбару паміж якімі залежыць лёс чалавека ў духоўным сьвеце.
* Вера ў ''Ашу (Арту)''- пачатковы Сусьветны Закон праведнасьці і гармоніі, усталяваны Ахура Маздой, на падтрыманьне якога павінны быць накіраваныя намаганьні чалавека, які абраў дабро.
* Вера ў чалавечую сутнасьць, у аснове якой ''даэна'' (вера, сумленьне) і ''храту'' (розум), якія дазваляюць кожнаму чалавеку адрозьніваць дабро ад зла.
* Вера ў сем [[Амэшаспэнты|Амэшаспэнтаў]] як сем ступеняў разьвіцьця і раскрыцьця чалавечай асобы.
* Вера ў ''Дадодахеш'' і ''Ашудад'' — гэта значыць ўзаемадапамога, дапамога тым, хто жыве ў нястачы, узаемную падтрымку людзей.
* Вера ў сьвятасьць прыродных стыхіяў і жывой прыроды як тварэньняў Ахура Мазды (агню, вады, ветру, зямлі, расьлінаў і жывёлы) і неабходнасьць клопату пра іх.
* Вера ў Фрашо-керэці (Фаршкард) — [[эсхаталёгія|эсхаталягічнае]] цудадзейнае пераўтварэньне быцьця, канчатковую перамогу Ахура Мазды і выгнаньне зла, што адбудзецца дзякуючы сумесным намаганьням усіх праведных людзей на чале з [[Саошьянт]]ам — Збаўцам сьвету.

=== Ахура Мазда ===
Ахура Мазды (пэхл. Ормазд) — Творца духоўнага і фізычнага сусьветаў, Адзіны Бог, асноўныя эпітэты якога «Сьветлы» і «Слаўны» (дакладней «Поўны [[хварн]]у», бліскучай царскай славы).

=== Аша і Друдж ===
У аснове этычнага вучэньня зараастрызм супрацьпастаўленьне двух паняцьцяў: Аша і Друдж. Аша (aša-з * arta) — гэта закон сусьветнай гармоніі, ісьціна, праўда, дабро. Бацька Ашы — Ахура Мазда. Друдж — гэта антытэза Ашы, літаральна «хлусьня», разбурэньне, дэградацыя, гвалт, рабаваньне, карупцыя. Усе людзі падзяляюцца на дзьве катэгорыі: ''ашаваны'' (прыхільнікі Ашы, праведныя, тыя, хто імкнецца несьці сьвету дабро) і ''друджванты'' (ілжывыя, якія нясуць сьвету зло). Дзякуючы падтрымцы Ахура Мазды праведныя павінны перамагаць Друдж і перашкаджаць яе прыхільнікамі губіць сьвет.

=== Два Духа ===
«Дух» у зараастрыйскім разуменьні гэта mainyu (перс. minu), гэта значыць «думка». Два пачатковых духа — Сьвяты і Злы (Спэнта і Ангра) — сымбалізуюць дзтве супрацьнакіраваныя мэнтальнасьці: накіраваную на стварэньне і накіраваную на разбурэньне. Апошняя (Ангра Маінью, [[Ахрыман]]) аб’яўляецца галоўным ворагам Ахура Мазды і яго сьвету, яго разбуральнікам і перш за ўсё згубіцелем чалавечай сьвядомасьці, чыё разбурэньне абарочваецца дэградацыяй грамадзтва і затым усяго сьвету. Адсюль вынікае задача зараастрыйца — прытрымлівацца Спэнта Маінью (Сьвятога Духа, стваральнаму мысьленьню) і падобна свайму Творцы Ахура Маздзе ўвасабляць у сваіх дзеяньнях Ашу (сусьветны закон дабра) і адкідваць Друдж (хлусьня, зло, разбурэньне).

=== Заратуштра ===
Заратуштра — адзіны прарок Ахура Мазды, які прынёс людзям добрую веру і заклаў асновы маральнага разьвіцьця. У крыніцах апісваецца як ідэальны сьвятар, воін і жывёлавод, узорны кіраўнік і апякун людзей усяго сьвету. Пропаведзь прарока насіла ярка выражаны этычны характар, асуджала несправядлівы гвалт, усхваляе мір паміж людзьмі, сумленнасьць і стваральную працу, а таксама сьцьвярджала веру ў Адзінага Бога (Ахуры). Крытыцы падвяргаліся сучасныя прароку каштоўнасьці і практыка кавіяў — традыцыйных правадыроў [[Арыі|арыйскіх]] плямёнаў, якія сумяшчалі жрэцкія і палітычныя функцыі і карапанаў — арыйскі чараўнікоў, а менавіта гвалт, рабаўніцкя набегі, крывавыя рытуалы і амаральная рэлігія, якая падтрымлівала ўсё гэта.

=== Вызнаньне веры ===
[[Ясна (Авэста)|Ясна]] 12 уяўляе сабой зараастрыйскі «сымбаль веры». Асноўнае яе становішча: '''«Ахура Маздзе я прылічаю усё дабро»'''. Інакш кажучы, пасьлядоўнік Заратуштры прызнае адзінай крыніцай дабра Ахура Мазду. Паводле «вызнаньня», зараастрыец называе сябе:
* Маздаясна (прыхільнікам Мазды)
* Заратуштры (пасьлядоўнікам Заратуштры)
* Відаэва (праціўнікам [[дзівы|дэваў]] — амаральных арыйскіх бажкоў)
* Ахуро-ткаэша (прыхільнікам рэлігіі Ахуры)

Акрамя таго, у гэтым тэксьце зараастрыец адракаецца ад гвалту, рабаваньня і крадзяжу, абвяшчае мір і свабоду мірным і працавітым людзям, адхіляе ўсялякую магчымасьць саюза з дзевамі і чараўнікамі. Добрая вера называецца «спыняючай спрэчкі» і «апускаючай зброю».

=== Добрыя думкі, добрыя словы, добрыя дзеі ===
Авест. humata-, huxta-, hvaršta- (чытаецца хумата, хухта, хваршта). Гэтая этычная трыяда зараастрызму, прытрымлівацца якой павінен кожны зараастрыец, спэцыяльна падкрэсьліваецца ў «вызнаньні» і шматразова ўсхваляецца ў іншых частках Авэсты.

=== Амэшаспэнты ===
Амэшаспэнты (авэст. aməša-spənta-) — неўміручыя Сьвятыя, шэсьць духоўных першатварэньняў Ахура Мазды, якія разам з Самім Богам складаюць «сямёрку адзінасутных». Для тлумачэньня сутнасьці Амэшаспэнтаў звычайна зьвяртаюцца да мэтафары шасьці сьвечак, якія запалілі ад адной сьвечкі. Такім чынам Амэшаспэнтаў можна параўнаць з іпастасямі, ці дакладней эманацыямі Бога. Амэшаспэнты ўяўляюць сабой вобраз сямі ступеняў духоўнага разьвіцьця чалавека і, акрамя таго, называюцца апекунамі сямі цялесных твораў, кожнае зь якіх уяўляе сабой бачны вобраз Амэшаспэнта.

{|class="wikitable"
|-
!Авэстыйскае імя
!Імя на пэрсыдзкай мове
!Значэньне
!Апекаемае тварэньне
|-
|Ахура Мазда
|Ормазд/Ахура Мазда (адноўленай)
|Гасподзь Мудры
|чалавек
|-
|Воху Мана
|Бахман
|Добрая Думка
|жывёлы
|-
|Аша Вахішта
|Ардзібэхешт
|Ісьціна Найлепшая
|агонь
|-
|Хшатра Ваір’я
|Шахрывар
|Улада Абраная
|мэталы
|-
|Спэнта Армаіці
|Сьпандармаз/Эсфанд
|Сьвятая Набожнасьць
|зямля
|-
|Хаўрватат
|Хордад
|Цэласнасьць
|вада
|-
|Амэрэтат
|Амордад
|Бессьмяротнасьць
|расьліны
|-
|}

=== Язаты, раты і фравашы ===
Іншымі значнымі катэгорыямі зараастрызму зьяўляюцца:
* [[Язаты]] (авэсц. «дастойныя шанаваньня»). Паняцьце можа быць умоўна перакладзеная як «анёлы». Найбольш значныя язаты: [[мітры]] («дамова», «сяброўства»), Арэдві Сура Анахіта (апякунка вод), Верэтрагна (язат перамогі і гераізму).
* Раты (авэсц. ratu — «узор», «кіраўнік») — шматграннае паняцьце, перш за ўсё ўзорны кіраўнік-апякун якога-небудзь гурта (напрыклад, Заратуштра — ратай людзей, пшаніца — ратай злакаў, гара Хукар’я — кіраўнік гор і г. д.). Акрамя таго, ратаі — гэта «ідэальныя» прамежкі часу (5 частак сутак, тры часткі месяца, шэсьць частак году).
* [[Фравашы]] (авэсц. «прадвыбар») — паняцьце душаў, якія перадіснуюць і выбралі дабро. [[Ахура Мазда]] стварыў фравашы людзей і спытаў іх пра іх выбар і фравашы адказалі, што абіраюць быць увасобленымі ў цялесным сьвеце, сьцьвярджаць ў ім дабро і змагацца са злом. Шанаваньне фравашы людзей блізка да культу продкаў.

=== Агонь і сьвятло ===
Паводле вучэньня зараастрызму, сьвятло зьяўляецца бачным вобразам Бога ў фізычным сьвеце. Таму жадаючы зьвярнуцца да Бога, зараастрыйцы зьвяртаюцца тварам да сьвятла — крыніца сьвятла ўяўляе для іх кірунак малітвы. Асаблівую павагу яны аддаюць агню, як найбольш важнай і даступнай для чалавека з даўніх часоў крыніцы сьвятла і цяпла. Адсюль распаўсюджанае зьнешняе вызначэньне зараастрыйцаў як «вогнепаклоньнікаў». Аднак ня меншай пашанай у зараастрызма карыстаецца і сонечны сьвет.

Па традыцыйных уяўленьнях зараастрыйцаў Агонь пранізвае ўсё быцьцё, як духоўнае, так і пашкоджаньне. Герархія агнёў прыводзіцца ў Ясьне 17 і Бундахішні:

* Берэзасаванг (Высокавыратавальны) — палаючы перад Ахура Маздой у раі.
* Вохуфрыян (Дабрасяброўны) — палаючы ў целах людзей і жывёл.
* Урвазішт (Прыемнійшы) — палаючы ў расьлінах.
* Вазішт (Дзейнейшы) — агонь маланкі.
* Спанішт (Сьвяцейшы) — звычайны зямны агонь, у тым ліку і агонь Варахрам (Пераможны), той, што гарыць у храмах.

=== Рай і пекла ===
Вучэньне Заратуштры было адным зь першых, што абвясьціла асабістую адказнасьць душы за зьдзейсненае злачынства ў зямным жыцьці. Заратуштра называе рай vahišta ahu «найлепшым існаваньнем» (адсюль перс. Behešt «рай»). Пекла мянуецца dužahu «дурное існаваньне» (адсюль пэрс. Dozax «пекла»). Рай мае тры ступені: добрыя думкі, добрыя словы і добрыя дзеі і вышэйшую ступень ''Гародману'' «Дом Песьні», ''Анагра раоча'' «Бясконцыя зьзяньні», дзе знаходзіцца Сам Бог. Сымэтрычныя ступені пекла: злыя думкі, злыя словы, злыя дзеі і цэнтар пекла — ''Друджо Дмана'' «Дом хлусбні».

Выбраўшых Праведнасбць (Ашу) чакае райская асалода, выбраўшых Хлусню — пакуты і самаразбурэнбне ў пекле. Зараастрызм уводзіць паняцбці пасбмяротнага суда, які прадстаўляе сабой падлік дзеяў, збдзейсбненых у жыцбці. Калі добрыя справы чалавека хаця б на валасок пераважылі злыя, язаты вядуць душу ў Дом песень. Калі пераважылі злыя справы, душу сбцягвае ў пекла дэў Візарэша (дэў сбмерці).

Распаўсюджаная таксама канцэпцыя Мосту Чынвад (падзяляючага або адрозьніваючага), які вядзе ў Гародману над пякельнай прорвай. Для праведнікаў ён становіцца шырокім і зручным, перад грэшнікамі ён ператвараецца ў самае вострае лязо, зь якога яны правальваюцца ў пекла.

=== Фрашо-керэці ===
Эсхаталёгія зараастрызму караніцца ў вучэньні Заратуштры аб канчатковай трансфармацыі сьвету («на апошнім павароце калясьніцы быцьця»), калі пераможа Аша, а Хлусьня будзе канчаткова і навекі разьбіта. Гэта Праабражэньне называецца ''Фрашо-керэці'' (Фаршкард) — «Рабленьне (сьвету) дасканалым». Кожны праведны чалавек сваімі дзеяньнямі набліжае гэту радасную падзею. Зараастрыйцы вераць, што ў сьвет павінны прыйсьці 3 саошьянта (выратавальніка). Першыя два саошьянта павінны будуць аднавіць вучэньне, дадзенае Заратуштрай. У канцы часоў, перад апошняй бітвай прыйдзе апошні сааш’янт. У выніку бітвы Ангра Майнэ і ўсе сілы зла будуць разьбітыя, пекла будзе разбурана, усе мёртвыя — праведнікі і грэшнікі — уваскрэснуць для апошняга суду ў выглядзе выпрабаваньня агнём (вогненай ардаліі). Уваскрослыя пройдуць праз паток расплаўленага мэталу, у якім згараць рэшткі зла і недасканаласьці. Праведным выпрабаваньне падасца купаньнем ў парным малаке, а бязбожнікі згараць. Пасьля апошняга суду сьвет навечна вернецца да сваёй першапачатковай дасканаласьці.

Такім чынам зараастрызму зь яго разьвітай эсхаталёгіяй чуждыя ўяўленьні аб цыклічнасьці тварэньня і [[Рэінкарнацыя|рэінкарнацыі]].

== Авэста ==
Сьвятая кніга зараастрызму — Авэста, аднак, паводле шэрагу азнакаў, толькі пэўную частку яе можна прыпісваць [[Заратуштра|Заратуштру]]. Гэтую частку складаюць Гаты, малітвы ў складзе Авэсты. Гаты — адзіная аўтэнтычная крыніца нашых зьвестак пра Заратуштру. Галоўнай вонкавай падзеяй яго жыцьця было абарачэньне нейкага «князя Віштаспы» ([[грэцкая мова|па-грэцку]]: Гістаспа), якога па шэрагу прычынаў немагчыма атаясаміць зь яго цёзкам, бацькам Дарыя. У Гатах усё ўказвае на паўночны ўсход [[Іран]]у як на радзіму Заратуштры, далёкую ад кантактаў зь мескімі цывілізацыямі Бабілёніі і Заходняга Ірану, населенага пэрсамі і мідыйцамі. Відаць, Заратуштра жыў і прапаведваў ў Харэзме (тэрыторыя сучасных [[Таджыкістан]]у і [[Узбэкістан|Ўзбэкістану]]), у ніжнім цячэньні Окса ([[Аму-Дар’я|Аму-Дар’і]]).

Індаіранская рэлігія да Заратуштры ўяўляла сабой пэўны кшталт політэізму. Заратуштра адмовіўся ад усіх [[Бог|багоў]], за выняткам аднаго, асура (у старажытнаіранскім вымаўленьні — ахура), то бок «бога», «пана», мудрасьці; адсюль яго імя Ахурамазда (паглявійская форма — Ормазд), то бок «Прамудры гасподзь», альбо «Валадар мудрасьці». Невядома, ці быў Заратуштра першым, хто абвесьціў культ Ахурамазды. Апошняму пакланяўся, як вялікаму боству, Дарый I, аднак мы ня ведаем, ці ўспрыняў Дарый гэты культ ад Заратуштры і яго пасьлядоўнікаў ці незалежна ад іх. Іншыя ахуры ігнараваліся ім, а старажытныя багі-апекуны дзьвюх ніжэйшых клясаў сталі лічыцца ліхімі боствамі, дэманамі. Аднак іх атрыбуты і якасьці ў сыстэме зараастрызму атрымалі істоты-паўбагі, якія атрымалі назву «Сьвятыя несьмяротныя» і ўяўлялі сабой сутнасьці, што раней асацыяваліся з малодшымі боствамі, а цяпер падпарадкаваныя Ахурамазьдзе. Ахурамазда ўважаўся таксама бацькам духаў-блізьнятаў, якія, напачатку тварэньня, ажыцьцяўляюць выбар паміж жыцьцём і нежыцьцём, между добром і злом і г. д. Аналягічны выбар павінен зрабіць кожны чалавек, які павінен «думкай, словам і справай» стаць на бок Ахурамазды і Сьвятых Несьмяротных ў іх барацьбе супраць сілаў ліха.

Заратуштра меркаваў, што неўзабаве прыйдзе эпоха новага сьвету і што толькі прыхільнікі дабра атрымаюць у гэтым сьвеце новае жыцьцё, якое, на думку Заратуштры, будзе цягнуцца на зямлі вечна. А да прыходу гэтай эпохі памерлыя павінны ўзыходзіць на мост, які добрых людзей вядзе ў нябёсы, а ліхіх — у пекла.

Заратуштра рэзка асудзіў дзьве формы ахвярапрынашэньняў, што чыніліся ў гонар адрынутых ім багоў: крывавыя ахвяры і ліцьцё п’янкога соку саумы (хаомы). Ён захаваў толькі вогненыя ахвяраваньні, лічачы агонь сымбалем праведнасьці і адзіна верным шляхам да несьмяротнасьці.

== Узьнікненьне дуалістычнага зараастрызму ==
Пасьля сьмерці Заратуштры яго рэлігія стала паступова пашырацца на поўдзень (па тэрыторыі сучаснага [[Аўганістан]]у) і на захад (у напрамку Ірану і Мідыі). У выніку гэтага пашырэньня зараастрызм зьмяшаўся з элемэнтамі старажытнае рэлігіі, багам якой — Мітры, Анахіце і іншым — прыносілі ў ахвяру [[кроў]] і хаому. Гэтая [[эвалюцыя]], адбылася ў эпоху праўленьня дынастыі Ахемэнідаў (553—330 да н. э.) і атрымала адлюстраваньне ў пазьнейшых частках Авэсты.

Нягледзячы на аднаўленьне ўшанаваньня некаторых старых багоў, Ахурамазда па-ранейшаму заставаўся вялікім богам, што ўзвышаўся над усімі іншымі багамі. Аднак цяпер яго ўсёмагутнасьць была абмежаваная сілай Ліхога Духа: вялікае супрацьстаяньне і барацьба ажыцьцяўлялася ўжо не паміж двума падпарадкаванымі духамі-блізьнятамі, бо сам Ахурамазда быў атаясамлены з Добрым Духам і тым самым нізьведзены на адную прыступку зь Благім Духам. Абодва яны лічыліся аднанагодкамі. Добраму чыну, што ажыцьцяўляўся Ахурамаздам, Ліхі Дух, Ангра-Майнью (паглявійская форма — Ахрыман) супрацьпастаўляў свой уласны злы чын.

Гэтая дуалістычная сыстэма нагадвала рэлігію, вядомую грэкам як «рэлігія магаў».

Пры Сэлеўкідох (323—248 да н. э.) і партанскай дынастыі Аршакідаў (248 да н. э. — 224 н. э.) Іран быў так ці інакш элінізаваны, а мясцовая рэлігія) перадусім зараастрызм заняпаў. Яго адраджэньне, перадусім у форме дзяржаўнае рэлігіі прыпала на часы закату Аршакідаў і ўзвышэньня Сасанідаў (224 да н. э. — 651 н. э.). Заняпад зараастрызму ў гэтыя часы зьвязаны ня столькі з прыходам [[іслам]]у, колькі з дэградацыяй і карумпаваньнем інстытутаў гэтае рэлігіі ў выніку сымбіёзу яе афіцыйнага істэблішмэнту зь дзяржаўнымі інстытуцыямі. Раньнімі азнакамі крызісу зараастрызму сталі ў прыватнасьці паўстаньні Мані і Маздака. Фактычна, на момант зьяўленьня [[іслам]]скіх прапаведнікаў зараастрызм ужо знаходзіўся ў крызісе.

У пазьнейшы час, у тым ліку і пад уплывам [[хрысьціянства|хрысьціянскага]] (ранейшага але слабейшага ўзьдзеяньня) і ісламскага (пазьнейшага, але мацнейшага) монатэізму зараастрызм моцна трансфармаваўся, а таму ў сваёй сёньняшняй форме, пашыранай у Іране і [[Індыя|Індыі]], Зараастрызм моцна адрозьніваецца ад зараастрызму Сасанідзкіх часоў.

== Герархія ==
=== Сьвятарства ===
Агульным найменьнем зараастрыйскіх сьвятароў, якія вылучаюцца ў асобнае саслоўе, зьяўляецца ''aθravan'' ці ''asrōn'' — «захавальнік агню». У поставэстыйскую эпоху сьвятары менаваліся перш за ўсё ''мабэдамі'' (са стараіранскай: Magupati — «кіраўнік магаў»), што зьвязана з распаўсюдам зараастрызму на захадзе [[Іран]]у перш за ўсё мідыйскімі ''магамі''{{Заўвага|Трэба мець на ўвазе, што значэньне «чараўнік», «чарадзей», «вядзьмак» ў гэтага слова — сьледзтва скажонага ўспрыманьня іранскіх магаў грэкамі, у Зараастрызм вядзьмарства й магія ганіла.}}.

Сучасная сьвятарская герархія ў Іране такая:

# '''Мабэдан мабэд''' (мабэд задэ) — «мабэд мабэдаў», найвышэйшы чын у герархіі зараастрыйскіх сьвятароў. Мабэдан мабэд выбіраецца зь ліку [[дастур]]аў і ўзначальвае супольнасьць [[мабэд]]аў. Мабэдан мабэд можа прымаць абавязковыя да выкананьня зараастрыйцамі рашэньні па рэлігійных (гатык) і сацыяльных (датык) пытаньнях. Рашэньні па рэлігійных пытаньнях павінны быць адобраны агульным сходам мабэдаў ці сходам дастураў.
# '''Сар-мабэд''' («Кіраўнік мабэдаў» ці «Базорг дастур») — вышэйшы зараастрыйскі рэлігійны чын. Галоўны [[дастур]] на тэрыторыі з некалькімі дастурамі. Сар-мабэд мае права прымаць рашэньні аб закрыцьці храмаў агню, аб перамяшчэньні сьвяшчэннага агню зь месца на месца, пра выгнаньні чалавека з супольнасьці зараастрыйцаў.
# '''[[Дастур]]''' (мабэд задэ)
# '''[[Мабэд]]''' (мабэд задэ)
# '''[[Хірбад]]''' (мабэд задэ)

'''Мабэд задэ''' — чалавек з роду зараастрыйскіх сьвятароў, [[мабэд]]аў. Пераемнасьць зараастрыйскіх сьвятароў у спадчыну праходзіць па бацьку. Стаць ''мабэд задэ'' нельга, ім можна толькі нарадзіцца. Акрамя рэгулярных чыноў у герархіі існуюць чыны '''[[ратуе]]''' і '''[[мабэдыяр]]'''.

Ратуе — абаронца зараастрыйскай веры. Ратуе стаіць на ступень вышэй мабэдан мабэда і зьяўляецца бязгрэшным у пытаньнях веры. Апошнім ратуе быў Адурбад Махраспанд пры цары [[Шапур II|Шапуры II]].

Мабэдыяр — асоба, якая займаецца рэлігійнымі пытаньнямі бэхдзін не з роду мабэдаў. Мабедыяр стаіць ніжэй за хірбада.

=== Сьвяшчэнныя агні ===
[[Файл:Yazd fire temple.jpg|міні|Зараасрыйскі храм у Язьдзе. Пабудова 1932 году]]
[[Файл:Fire in Yazd Zoroastrian temple.jpg|міні|180пкс|Аташ-Варахрам у Язьдзе]]
У зараастрыйскіх храмах, званых па-пэрсыдзку «аташкадэ» (дом агню), гарыць нязгасны агонь, прыслужнікі храму штодзённа сочаць, каб ён ня згас. Ёсьць храмы, у якіх агонь гарыць на працягу многіх стагодзьдзяў і нават тысячагодзьдзяў. Сям’я мабэдаў, якім належыць сьвяшчэнны агонь, цалкам нясе ўсе выдаткі па ўтрыманьні агню і ягонай абароне і матэрыяльна не залежыць ад дапамогі [[бэхдзін]]аў. Рашэньне аб заснаваньні новага агню прымаецца толькі ў выпадку наяўнасьці неабходных сродкаў. Сьвяшчэнныя агні падзяляюцца на 3 рангі:
# '''Шаг Аташ Варахрам''' (Бахрам) — «Цар-пераможца Агонь», Агонь вышэйшага рангу. Агні вышэйшага рангу засноўваюцца ў гонар манархічных дынастыяў, вялікіх перамогаў, у якасьці вышэйшага агню краіны або народа. Для ўстановы агню неабходна сабраць і ачысьціць 16 агнямі розных відаў, якія аб’ядноўваюцца ў адзін падчас рытуалу асьвячэньня. Служыць у агню вышэйшага рангу могуць толькі вышэйшыя сьвятары, дастуры;
# '''Аташ Адуран''' (Адаран) — «Агонь агнёў», Агонь другога рангу, засноўваецца ў населеных пунктах з насельніцтвам ня менш за 1000 чалавек, у якіх пражывае нч менш за 10 сем’яў зараастрыйцаў. Для ўстановы агню неабходна сабраць і ачысціць 4 агня зь сем’яў зараастрыйцаў розных саслоўяў: сьвятара, воіна, селяніна і рамесніка. У агнёў Адуран могуць адбывацца розныя рытуалы: нозудзі, гавахгіран, сэдрэ пушы, службы ў джашны і гаханбары і г. д. Службу каля агнёў Адуран могуць весьці толькі мабэды.
# '''Аташ Дадгах''' — «законна ўсталяваны Агонь», Агонь трэцяга рангу, які павінен падтрымлівацца ў мясцовых грамадах (вёскі, вялікай сям’і), якія выклікаюць прыхільнасьць асобным памяшканьнем, якое зьяўляецца рэлігійным судом. На пэрсыдзкай мове гэта памяшканьне называецца дар ба мэхр (двор мітры). Мітра зьяўляецца ўвасабленьнем справядлівасьці. Зараастрыйскі сьвятар, стоячы тварам перад агнём дадгах, вырашае мясцовыя спрэчкі і праблемы. У выпадку, калі ў суполцы адсутнічае мабэд служыць агню можа хірбад. Агонь дадгах адкрыты для публічнага доступу, памяшканьне, дзе знаходзіцца агонь служыць месцам сходу суполкі.

Мабэды зьяўляюцца вартавымі сьвяшчэнных агнёў і абавязаны абараняць іх усімі даступнымі спосабамі, у тым ліку і са зброяй у руках. Верагодна, гэтым тлумачыцца той факт, што пасьля ісламскай заваёвы зараастрызм хутка прыйшоў у заняпад. Многія мабэды былі забіты, абараняючы агні.

У Сасанідзкім Іране існавала тры найвялікшых Аташ-Варахрама, якія судносіліся з трыма «саслоўямі»:
* Адур-Гушнасп (у [[Іранскі Азэрбайджан|Азэрбайджане]] ў Шызе, агонь сьвятароў)
* Адур-Фробаг (Фарнбаг, агонь [[Фарс (астан)|Парса]], агонь воінскай арыстакратыі і Сасанідаў)
* Адур-Бурзэн-Міхр (агонь [[Парфія|Парфіі]], агонь сялянаў)

Зь іх захаваўся толькі Адур (Аташ) Фарнбаг, палаючы цяпер у [[Язд|Язьдзе]], куды зараастрыйцы перанесьлі яго ў XIII стагодзьдзі пасьля выгнаньня зараастрыйскіх супольнасьцяў з Парсы.

=== Сьвятыя месцы ===
Сьвятымі для зараастрыйцаў зьяўляюцца храмавыя агні, а не сам будынак храма. Агні могуць пераносіцца з будынка ў будынак і нават з адной вобласьці ў іншую ўсьлед за самімі зараастрыйцамі, што і адбывалася на працягу ўсяго пэрыяду ганеньняў на рэлігію. Толькі ў наш час, імкнучыся ўваскрэсіць былую веліч сваёй веры і зьвяртаючыся да сваёй спадчыны, зараастрыйцы сталі наведваць руіны старажытных храмаў, разьмешчаных у мясцовасьцях, дзе ўсе жыхары даўно прынялі іслам, і ладзяць у іх сьвяточныя набажэнствы.

Тым ня менш у навакольлі [[Язд]]а і [[Керман]]а, дзе зараастрыйцы жывуць пастаянна на працягу тысячагодзьдзяў, склалася практыка сэзонных пілігрымак, якія зьдзяйсьняюцца да пэўных сьвятых месцах. Кожнае з такіх месцаў паломніцтваў мае сваю легенду, звычайна расказваюць аб цудоўным выратаваньні прынцэсы з роду Сасанідаў ад арабскіх захопнікаў. Асаблівую вядомасьць набылі 5 піраў вакол Язда:

* Сэты-пір
* Пір-я Сабз
* Пір-я Нарэстанэ
* Пір-я Бану
* Пір-я Наракі

== Сучаснае становішча ==
На сёньнішні час час абшчыны зараастрыйцаў захаваліся ў Іране ([[гебры]]) і ў Індыі ([[парсы]]), таксама ў выніку эміграцыі з абедзьвюх краінаў склаліся суполкі перш за ўсё ў ЗША й Заходняй Эўропе. У Расейскай Фэдэрацыі й краінах СНД дзейнічае супольнасьць традыцыйных заратуштрыйцаў, якія называюць сваю рэлігію на беларускай мове словам [[Дабравер'е]]. Паводле падлікаў, прыкладная колькасьць прыхільнікаў зараастрызму ў сьвеце складае каля 200 тыс. чалалавек. 2003 год быў абвешчаны [[ЮНЭСКО]] годам 3000-годзьдзя зараастрыйскай культуры.

=== Зараастрыйцы ў Іране ===
{{Асноўны артыкул|Зараастрыйцы ў Іране}}

Ад усіх шматлікіх зараастрыйскіх суполак [[Іран]]а, што існавалі ў раньнія ісламскія часы, ужо да XIV стагодзьдзя засталіся толькі супольнасьці ў астанах [[Язд (астан)|Язд]] і [[Керман (астан)|Керман]]. Зараастрыйцы ў Іране больш за тысячагодзьдзе падвяргаліся дыскрымінацыі, нярэдкімі былі гвалты ў іхнім дачыненьні. Толькі ў Новы час яны былі пазбаўленыя ад [[Джыз'я|джыз'і]] й атрымалі некаторую свабоду й раўнапраўе. Скарыстаўшыся гэтым, зараастрыйцы Ірана сталі перасяляцца ў іншыя гарады, і зараз асноўным анджаманам зьяўляецца супольнасьць зараастрыйцаў [[Тэгеран]]у. Тым ня менш у горадзе [[Язд (горад)|Язд]] і ў ягоных ваколіцах да гэтага часу захоўваюцца зараастрыйскія вёскі. Гэты горад і дагэтуль прызнаецца духоўным цэнтрам зараастрызму. Сёньня зараастрийцы Ірану — прызнаная на дзяржаўным узроўні рэлігійная меншасьць, якая мае аднаго прадстаўніка ў парлямэнце краіны.

=== Зараастрыйцы ў Індыі ===
[[Файл:Parsee Wedding 1905.jpg|міні|зьлева|150пкс|Вясельле парсаў, 1905 год]]
Зараастрызм — гэта адна з нешматлікіх, але вельмі важных рэлігіяў, распаўсюджаных у сучаснай [[Індыя|Індыі]], а таксама ў [[Пакістан]]е і [[Шры-Ланка|Шры-Ланцы]]. Большасьць людзей, якія вызнаюць зараастрызм, называюць сябе [[Парсы|парсамі]]. Парсы — нашчадкі старажытных пэрсаў-зараастрыйцаў, што ўцякалі ад ісламскага прыгнёту ў IX стагодзьдзі. Аднак, затым, відаць, у іх шэрагі ўсё ж ўліліся і прадстаўнікі мясцовых суполак. Агульная колькасьць зараастрыйцаў у Індыі — больш за 100 000 чалавек, альбо каля 0,009 % індыйскага насельніцтва. У мінулым асноўнай вобласьцю іхняга расьсяленьня быў [[Гуджарат]], дзе захаваліся найбольш старажытныя храмы агню. Цяпер асноўны раён канцэнтрацыі — [[Мумбаі]].

=== Дыяспара ===
Парсійская эміграцыя з Індыі доўгі час была прымеркавана да [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і ейным калёніям, як то [[Емэн]], [[Ганконг]]. Эміграцыя іранскіх зараастрыйцаў традыцыйна зьвязана з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]]. Для абедзьвюх суполак значная таксама эміграцыя ў ЗША. У эміграцыі парсы і іранскія зараастрийцы ў цэлым да гэтага часу захоўваюць адасобленасьць адзін ад аднаго і не імкнуцца да зьліцьцё, нягледзячы на тое, што існуюць агульныя зараастрыйскія рухі, якія імкнуцца пераадолець этнічны раскол. На новых месцах жыхарства зараастрыйцы імкнуцца ўладкаваць і сваё рэлігійную жыцьцё, засноўваючы Дар-я Мэхр (агні Дадагах). Адзіным храмам з агнём Адор'ян зьяўляецца Аташкад у [[Лёндан]]е.

=== Празэліты ===
Зараастрыйскія празэліты вядомы ў [[ЗША]], [[Эўропа|Эўропе]] і [[Аўстралія|Аўстраліі]]. Іхняя колькасьць складаюцца перш за ўсё іранцамі-эмігрантамі, якія расчараваліся ў ісламе, але вядомыя таксама людзі эўрапейскага паходжаньня, якія прымаюць рэлігію па клічу сэрца. У СНД цікавасьць да зараастрызма праяўляюць перш за ўсё жыхары дзяржаваў зь іранскай спадчынай, як то [[Азэрбайджан]], [[Узбэкістан]], а перш за ўсё, вядома ж, [[Таджыкістан]].

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

[[Катэгорыя:Зараастрызм| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]