Прагляд крыніцы для Гісторыя Койданава

[[Файл:Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (XIX).jpg|значак|Замкавая вежа, XIX ст.]]

'''[[Койданаў]]''' — даўняе [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]]<ref>{{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)|к}} С. 312.</ref> [[мястэчка]] [[Менскі павет|гістарычнай Меншчыны]], колішняя сталіца [[Койданаўскае графства|графства]], старажытны замак [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>{{Літаратура/Замкі і людзі|к}} С. 47.</ref>. Да нашага часу тут захаваўся драўляны [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Койданаў)|касьцёл Сьвятой Ганны]] ў стылі [[барока]], помнік архітэктуры XVIII ст., [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|часткова зруйнаваны савецкімі ўладамі]]. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся [[Койданаўскі кальвінскі збор|кальвінскі збор]] і [[Койданаўскі замак|замак]], помнікі архітэктуры XVI—XVII стагодзьдзяў, [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчаныя савецкімі ўладамі]].

== Раньнія часы ==
[[Файл:Kojdanaŭ. Койданаў (N. Orda, 1876).jpg|значак|Замак і збор. [[Напалеон Орда|Н. Орда]], 1876 г.]]

Афіцыйнай<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.dzerzhinsk.minsk-region.by/ru/region/istoriya |загаловак = Гісторыя Койданава |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.dzerzhinsk.minsk-region.by/ Дзержинский райисполком. Официальный сайт] |дата = 22 ліпеня 2011 |мова = ru |камэнтар =}}</ref> датай заснаваньня сучаснага Койданава лічыцца 1146 год, калі паселішча ўпамінаецца пад назвай ''Крутагор’е'' ў паданьні пра старую Пакроўскую драўляную царкву. Аднак сучасныя энцыкляпэдычныя даведнікі<ref name="ehb252">[[Анатоль Валахановіч|Валахановіч А.]] Дзяржынск // {{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 252.</ref><ref name="evkl">[[Анатоль Валахановіч|Валахановіч А.]] Койданава // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 127.</ref> разглядаюць гэтыя зьвесткі толькі як імаверныя і датуюць першы дакладны пісьмовы ўпамін 1442 годам.

У ХІІ стагодзьдзі Койданаў увайшоў у склад [[Полацкае княства|Полацкага]], пазьней [[Менскае княства|Менскага княства]]. Да ХІІІ стагодзьдзя завяршылася ўзьвядзеньне [[Койданаўскі замак|драўлянага замка]].

== Вялікае Княства Літоўскае ==
[[Файл:Kojdanaŭ, Plabanskaja. Койданаў, Плябанская (N. Orda, 1876).jpg|значак|Плябанская вуліца, касьцёл і царква. Н. Орда, 1876 г.]]

У XIV стагодзьдзі Койданаў далучыўся да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У 1445 годзе вялікі князь [[Казімер Ягелончык]] аддаў паселішча разам зь [[Бельск]]ам (сёньня ў Польшчы), [[Бранск]]ам, [[Сураж]]ам, [[Старадуб]]ам (сёньня ўсе гэтыя месты знаходзяцца ў Расеі) і Клецкам свайму стрыечнаму брату [[Міхал Жыгімонтавіч|Міхаілу Жыгімонтавічу]], сыну [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]]. З 1483 году — у валоданьні князя В. Вярэйскага (Удалога). У пачатку XVI ст. Койданаў пацярпеў ад набегаў татараў (у 1502 і 1503). У 1522 годзе ў выніку шлюбу Соф’і Вярэйскай з А. Гаштольдам Койданаў перайшоў разам зь іншымі местамі да [[Гаштольды|Гаштольдаў]]. У 1542 годзе ўладальнікам Койданава стаў вялікі князь [[Жыгімонт Стары]], які ў наступным годзе перадаў яго свайму сыну [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонту Аўгусту]]. У гэты час паселішча стала цэнтрам [[Койданаўскае староства|староства]], пазьней [[Койданаўскае графства|графства]].

З 1550 году Койданаў знаходзіўся ў валоданьні [[Радзівілы|Радзівілаў]], за якімі атрымаў вядомасьць значнага асяродку пашырэньня [[кальвінізм]]у. Каля 1564 году [[Мікалай Радзівіл «Руды»]] збудаваў тут драўляны кальвінскі збор (з 1613 — мураваны), а таксама плябанію, школу і шпіталь. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў паселішча ўвайшло ў склад [[Менскі павет|Менскага павету]] [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]]. У 1588 годзе Койданаў атрымаў статус [[мястэчка]]<ref name="evkl"/>. У гэты час тут было 120 дымоў, замак, кальвінскі збор, ратуша, касьцёл, Рынак, 2 карчмы, 4 вадзяныя млыны. Існавала 6 вуліцаў: Віленская, Менская, Плябанская, Рубяжэвіцкая, Слуцкая, Станькаўская. [[Сьпіс каралёў польскіх|Кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Жыгімонт Ваза]] дазволіў праводзіць 2 вялікія кірмашы: на [[Грамніцы]] (2 лютага) і [[Сёмуха|Сёмуху]] і штотыднёвы торг. Пазьней кірмашы таксама зьбіраліся на Юр’я (23 красавіка) і Пакровы (1 кастрычніка). Паводле зьвестак на 1620 год, у цэнтры мястэчка знаходзіўся [[Чатырохкутнік|чатырохкутны]] Рынак, забудаваны дамамі рамесьнікаў і гандляроў; на пляцы было 5 крамаў, карчма і 23 мяшчанскія двары; агулам налічвалася 110 двароў

11 ліпеня 1655 году ў пачатку [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] маскоўскія войскі ўшчэнт спустошылі Койданаў. Як даносілі захопнікі свайму гаспадару<ref>{{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>:
{{Цытата|
…мястэчка '''Койданаў''' узялі, і каторыя… былі ў тым мястэчку польскія і літоўскія людзі, і тых усіх людзей забілі і тое мястэчка і прадмесьці ўсе выпалілі.
{{арыгінал|ru|…местечко '''Койданов''' взяли, и которыя… были в том местечке полския и литовския люди, и тех всех людей мечю предали и то местечко и посады все выжгли.}}
}}

Аднаўленьне Койданава ішло марудна. У другой палове XVIII стагодзьдзя тут збудавалі новы драўляны касьцёл Сьвятой Ганны. На 1791 год у мястэчку было 134 [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымы]].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Койданава [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]]: у матрыкуле [[Каралявец]]кага ўнівэрсытэту пад 1774 годам значыцца ''Reczynski Boguslaus Jac., Coydanav. Lituan.''<ref>Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr. 1544—1829. Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657—1829. — Leipzig, 1911/1912. S. 534.</ref>

== Пад уладай Расейскай імпэрыі ==
[[Файл:Church in Kojdanaŭ2.jpg|значак|Замак і збор, пач. XX ст.]]

У выніку [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Койданаў апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стаў цэнтрам воласьці Менскага павету [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]. У 1796 годзе мястэчка атрымала герб: «''выява галінак дуба і алівы''»<ref name="ehb252"/>. У гэты час тут было 709 двароў, 14 вінакурняў, 10 млыноў, маслабойняў ды іншыя. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] 15 лістапада войскі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] разьбілі аддзел, сфармаваны зь мясцовых і францускіх жаўнераў.

[[Файл:Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1918).jpg|значак|Замак і збор, 1918 г.]] 

На 1866 год у Койданаве было 234 двары. У 1871 годзе празь мястэчка прайшла чыгунка, адкрыўся 2-павярховы вакзал. У канцы [[19 стагодзьдзе|ХІХ ст.]] у Койданаве месьціліся паштовая станцыя, аптэка, паравы млын (11 тыс. чвэрцяў); бровар і воўнабітня; сартаваньне шчаціньня, якое адсюль адпраўлялася ў розныя месты Расейскай імпэрыі<ref>{{Літаратура/ЭСБЕ}}</ref>. У 1899 годзе ў мястэчку пачала працаваць запалкавая фабрыка «Дружына». У канцы XIX — пачатку XX ст. у Койданаве дзеялі кальвінскі збор, касьцёл, царква, сынагога; працавалі народная і меская вучэльні, 2 юдэйскія малітоўныя школы, багадзельня, больш за 30 крамаў, паравы млын, шапавальні, бровары; штогод праводзілася 6 кірмашоў. У 1917 годзе па скасаваньні забароны польскамоўнай адукацыі ў мястэчку зьявілася сярэдняя школа з выкладаньнем на польскай мове<ref>{{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)|к}} S. 46.</ref>.

За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў лютым 1918 году Койданаў занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].

== Найноўшы час ==
25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Койданаў абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Тут утварылася [[Беларуская рада]], прызначылі павятовага старшыню БНР, а жыхары мястэчка і воласьці атрымалі Пасьведчаньні [[Народны Сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту БНР]]<ref>{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Койданаў увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. У 1920 годзе ў выніку антыбальшавіцкага паўстаньня ўтварылася [[Койданаўская самастойная рэспубліка]]. У 1924 годзе мястэчка стала цэнтрам раёну (з 30 чэрвеня 1937 да 15 студзеня 1938 году<ref>{{Літаратура/Нарысы койданаўскія (2005)|к}} S. 43.</ref> быў у Менскім раёне).

У 1930 годзе савецкія ўлады зачынілі касьцёл і ліквідавалі каталіцкую парафію ў Койданаве<ref>{{Літаратура/Нарысы койданаўскія (2005)|к}} S. 72.</ref>. 15 сакавіка 1932 году паселішча атрымала статус места. 29 ліпеня 1932 году бальшавікі зьмянілі назву места на ''Дзяржынск'' — ад прозьвішча заснавальніка савецкай карнай сыстэмы [[Фэлікс Дзяржынскі|Дзяржынскага]]<ref>{{Літаратура/Нарысы койданаўскія (2005)|к}} S. 41.</ref>; чыгуначная станцыя захавала старую назву. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 28 чэрвеня 1941 да 7 ліпеня 1944 году Койданаў знаходзіўся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]].

== Галерэя ==
=== Малюнкі 1918 году ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="Малюнкі Курта Заўэрмільха, 20 траўня 1918 г." class="center">
Kojdanaŭ, Plabanskaja. Койданаў, Плябанская (C. Sauermilch, 20.05.1918).jpg|Замак і збор
Kojdanaŭski zbor. Койданаўскі збор (C. Sauermilch, 20.05.1918).jpg|Уваход у збор
Kojdanaŭ. Койданаў (C. Sauermilch, 20.05.1918).jpg|Збор з боку апсыды
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (C. Sauermilch, 20.05.1918).jpg|Замкавыя вежы
</gallery>

=== Замак і кальвінскі збор ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="[[Койданаўскі замак|Замак]] і [[Койданаўскі кальвінскі збор|кальвінскі збор]]" class="center">
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1900) .jpg|каля 1900 г.
Kojdanaŭski zbor. Койданаўскі збор (1910-14).jpg|1910—14 гг. 
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1910-14).jpg|1910—14 гг. 
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1910-17).jpg|1910—17 гг. 
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Kojdanaŭski zbor. Койданаўскі збор (1910-17).jpg|1910—17 гг. 
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1917) (2).jpg|1917 г. 
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1917) (4).jpg|1917 г. 
Kojdanaŭski zbor. Койданаўскі збор (1910-17) (2).jpg|1910—17 гг.
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1917) (6).jpg|1917 г. 
Kojdanaŭski zbor. Койданаўскі збор (1917) (2).jpg|1917 г. 
Kojdanaŭski zbor. Койданаўскі збор (1917).jpg|1917 г. 
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1917).jpg|1917 г. 
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1918) (2).jpg|1918 г. 
Kojdanaŭski zamak. Койданаўскі замак (1918) (3).jpg|1918 г. 
Kojdanaŭski zbor. Койданаўскі збор (1920-41).jpg|1920—41 гг. 
Kojdanaŭski zbor. Койданаўскі збор (1930-39).jpg|1930 г. 
</gallery>

=== Касьцёл Сьвятой Ганны ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="Плябанская вуліца. [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Койданаў)|Касьцёл Сьвятой Ганны]]" class="center">
Kojdanaŭ, Plabanskaja, Śviatoj Hanny. Койданаў, Плябанская, Сьвятой Ганны (1900).jpg|каля 1900 г.
Kojdanaŭ, Plabanskaja, Śviatoj Hanny. Койданаў, Плябанская, Сьвятой Ганны (1914).jpg|1914 г.
Kojdanaŭ, Śviatoj Hanny. Койданаў, Сьвятой Ганны (1914) (2).jpg|1914 г.
Kojdanaŭ, Śviatoj Hanny. Койданаў, Сьвятой Ганны (1914).jpg|1914 г.
</gallery>

=== Царква Покрыва Багародзіцы ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="Рог Станькаўскай і Слуцкай вуліц. [[Царква Покрыва Багародзіцы (Койданаў)|Пакроўская царква]]-[[мураўёўкі|мураўёўка]]" class="center">
Kojdanaŭ, Stańkaŭskaja-Słuckaja. Койданаў, Станькаўская-Слуцкая (1897).jpg|1897 г.
Kojdanaŭ, Stańkaŭskaja-Słuckaja. Койданаў, Станькаўская-Слуцкая (1918).jpg|1918 г.
Kojdanaŭ, Stańkaŭskaja-Słuckaja. Койданаў, Станькаўская-Слуцкая (1941).jpg|1941 г. 
Kojdanaŭ, Stańkaŭskaja-Słuckaja. Койданаў, Станькаўская-Слуцкая (1941) (2).jpg|1941 г. 
</gallery>

=== Іншае ===
<gallery caption="Места на старых здымках" widths=215 heights=180 class="center">
Kojdanaŭ, Rynak. Койданаў, Рынак (1918).jpg|Рынак, 1918 г. 
Kojdanaŭ, Rynak. Койданаў, Рынак (1918) (2).jpg|Рынак, 1918 г.
Kojdanaŭ, Vakzalnaja. Койданаў, Вакзальная (1918).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г.
</gallery>
<gallery widths=215 heights=180 class="center">
Kojdanaŭ, Słuckaja. Койданаў, Слуцкая (R. Miranski, 1925).jpg|Вуліца Слуцкая, 1925 г.
Kojdanaŭ, Stańkaŭskaja, Narodny dom. Койданаў, Станькаўская, Народны дом (1928).jpg|Народны дом, 1928 г. 
Kojdanaŭ. Койданаў (1932).jpg|Народны дом, 1932 г. 
</gallery>

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|6}}
* Валахановіч А. Дзяржынск. Гісторыка-эканамічны нарыс. — Мінск, 1977. — 80 с.
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Памяць/Койданаўскі раён}}
* {{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)}}
* Сташэўскі В. Койданаўская МТС. — Менск, 1931. — 48 с.
* Шпілеўскі І., Бабровіч Л. Гістарычны нарыс Дзяржыншчыны (Койданаўшчыны). — Менск, 1932. — 110 с.
* Шпілеўскі І., Бабровіч Л. Мястэчка Койданава. / Адбітак з часопісу «Наш Край» за 1929 год №№ 2, 3 і 4. — Менск, 1929. — 42 с. — Койданава: «Кальвіна», 2012 [http://chatys.blog.tut.by/2012/04/08/ivan-shpileuski-lyavon-babrovich-myastechka-koydanava-koydanava-kalvina-2012-2/]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.
* {{Літаратура/ЭГБ|3}}
* {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}}
* {{Літаратура/Нарысы койданаўскія (2005)}}
* Валаханович А. И. Дзержинск. Историко экономический очерк. — Минск, 1982. — 80 с. [Города Белоруссии].
* Валаханович А. И., Кулагин А. Н. Дзержинщина: прошлое и настоящее. — Минск, 1986. — 199 с.
* Устав Койдановского общества для выдачи беспроцентных ссуд бедным евреям местечка Койданово, Минской губернии. — Минск, 1913. — 8 с.

[[Катэгорыя:Гісторыя Койданава| ]]