Прагляд крыніцы для Геральдыка

[[Файл:Hyghalmen_Roll_Late_1400s.jpg|міні|170пкс|Прыклад гербаў Нямеччыны. 15 стагодзьдзе]]
'''Гера́льдыка''', '''гербазна́ўства''' (ад [[лацінская мова|позьнелацінскага]]: ''heraldus'' — вяшчальнік), [[Спэцыяльныя гістарычныя навукі|спэцыяльная гістарычная навука]], якая вывучае паходжаньне, разьвіцьцё, грамадзка-прававое значэньне і фармаваньне [[герб]]а і інстытут яго карыстаньня. Падзяляецца на тэарэтычную (вывучэньне гербаў) і практычную (стварэньне новых гербаў).

== Узьнікненьне гербаў ==
[[Файл:Geoffrey of Anjou Monument.jpg|міні|170пкс|Эмалёвы малюнак на магіле Жафруа Плянтагенэта]]
[[Файл:Richard I of England in the Brief Abridgement of the Chronicles of England.jpg|значак|290x290пкс|Рычард I і шчыт з выявай герба]]
Разьвіцьцё гербавага мастацтва пачалося ў [[Эўропа|Эўропе]] пасьля падзеньня [[Рымская Імпэрыя|Рымскай Імпэрыі]] падчас узьнікненьня [[фэадалізм]]у і [[арыстакратыя|арыстакратыі]]. Лічыцца, што гербы зьявіліся ў [[10 стагодзьдзе|10 стагодзьдзі]], а самая старажытная гербавая пячатка была нанесеная на шлюбным дагаворы паміж Кастыльскім інфантам Санча і Вільгельмінай, дачкой Гастона II, віконта Бэарнскага, у [[1000]] годзе.

Безумоўнае сьведчаньне аб існаваньні гербаў зьяўляецца пасьля [[Крыжовыя паходы|крыжовых паходаў]]. Першае падобнае сьведчаньне — францускі эмалёвы малюнак на магіле [[Жафруа Плянтагенэт]]а (памёр у [[1151]] годзе), які быў наданы каралём Англіі [[Генрых I|Генрыхам I]]. Першым ангельскім каралём, які меў уласны герб, быў [[Рычард I|Рычард I Ільвінае сэрца]].

== Фармаваньне геральдыкі як навукі ==
Стваральнікамі геральдыкі як асобнай галіны ведаў сталі [[герольд]]ы, якія перад пачаткам рыцарскіх турніраў абвяшчалі герб рыцара як доказ яго права на ўдзел у дваябор’і. Значная частка геральдычнага матэрыялу захаваная ў хроніках, паэмах.

З [[13 стагодзьдзе|13]] стагодзьдзя ў эўрапейскіх краінах узьнікалі [[герольдыя|герольдыі]] — установы, якія займаліся тэарэтычнымі і практычнымі пытаньнямі геральдыкі, зьявілася вялікая колькасьць гербоўнікаў-даведнікаў. Найстарэйшымі помнікамі такога роду зьяўляюцца ''«Clipearius Theutonicorum»'' Конрада дэ Муры ([[1240-я]]), які зьмяшчае вершаваныя апісаньні 73 гербаў, і геральдычная частка хронікі Мацьвея Парыскага ([[1244]]—[[1259]]) з малюнкамі і апісаньнямі гербаў. Да [[1250-я|1250-х]] гадоў адносяцца «гербавыя калёнкі» ''«Glover»'' ([[Ангельшчына]]) і ''«Bigot»'' ([[Францыя]]).

Першыя творы па геральдыцы — вершы і паэмы паэтаў-герольдаў — зьявіліся ў другой палове 13 стагодзьдзя. У [[1320]] годзе зьяўляецца самы старажытны даведнік па геральдыцы — ''«Zuricher Wappenrolle»'' ''(«Цюрыхскі гербоўнік»)''. А першыя вядомыя тэарэтычныя разважаньні па геральдыцы напісаў [[Італія|італьянскі]] юрыст [[Бартола дэ Сасофэрата]] ў [[1356]] годзе ў ''«Tractatus de insigniis et armis»''. З гэтага часу таксама пачынаюцца «геральдычныя візыты» — інспэкцыйныя паездкі па краінах з мэтаю перапісу заможных родаў, рэгістрацыі гербаў і праверкі іх правамоцтваў.

З разьвіцьцём інстытута герольдаў гербары складаліся пры дварах манархаў, галоўным чынам для правядзеньня рыцарскіх турніраў. З [[14 стагодзьдзе|14]] стагодзьдзя распаўсюджваецца ня толькі родавая, але і гарадзкая, карпаратыўная і [[царква|царкоўная]] геральдыка.

== Геральдыка Беларусі ==

=== Старажытная гістарыяграфія геральдыкі Беларусі ===
[[Файл:Hierb_Pahonia_z_nadmahilnaj_plity_Jahajły.jpg|міні|200пкс|Герб «[[Пагоня (герб)|Пагоня]]» з надмагільнай пліты [[Ягайла|Ягайлы]]]]
[[Файл:Piačatka_vilenskaha_cechu_chirurhaŭ_1552.png|міні|200пкс|Пячатка віленскага цэху хірургаў 1552 год]]
Інтэнсіўнае разьвіцьцё геральдыкі ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] пачалося пасьля заключэньня [[Гарадзельская унія|Гарадзельскай уніі]] ([[1413]]). Паводле яе ўмоваў 47 найбольш знатных родаў Вялікага Княства атрымалі гербы.

Беларускі герб упершыню апісаны ў працы [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ''«Insigniarum descripcio»'' ([[1464]]—[[1480]]). У [[16 стагодзьдзе|16]]-[[17 стагодзьдзе|17]] стагодзьдзях былі пашыраныя эпіграмы, урачыстыя вершы, прысьвечаныя гербам знатных асобаў і гарадоў (аўтары [[Андрэй Рымша]], [[Мамонічы|Лявон Мамоніч]] і іншыя). У 17 стагодзьдзі складзены ''«Гербоўнік рыцарства ВКЛ»'' [[Альбэрт Войцех Каяловіч|Альбэртам Войцэхем Каяловічам]], аднак у ім зьмешчаная толькі невялікая частка гербаў шляхты Вялікага Княства.

У гэты ж час распаўсюдзілася гарадзкая геральдыка. Уласныя гербы мелі больш за 100 беларускіх гарадоў. Пра распаўсюджваньне гербаў ваяводзтваў, гарадоў, цэхаў распавядае польскі гісторык [[Каспар Несецкі]] ў працы ''«Herbarz polski»''. У першым томе гэтага грунтоўнага выданьня зьмешчаныя гербы Вялікага Княства, ваяводзтваў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. У кароткай даведцы пра кожнае ваяводзтва прыводзіцца дата яго ўтварэньня, называюцца гарады, што ўваходзілі ў яго склад, адзначаецца роля ў палітычным жыцьці Рэчы Паспалітай, пералічаны ваяводы. Даецца таксама апісаньне герба і яго выява.

Пра гербы ваяводзтваў з адзначэньнем герба цэнтральнага гораду гаворыцца ў выданьні [[Барташ Папроцкі|Барташа Папроцкага]] ''«Аб клейнотах усіх дзяржаў альбо ваяводстваў, што належаць Каралеўству Польскаму і Вялікаму княству Літоўскаму»''. Акрамя таго, там коратка даюцца зьвесткі пра «[[Пагоня|Пагоню]]» як дзяржаўны герб Вялікага Княства ([[Наваградак]], [[Віцебск]], [[Амсьціслаў]] і [[Менск]] мелі сваім гербам «Пагоню», а [[Дарагічын]] быў цэнтрам Падляскага ваяводзтва, гербам якога была «Пагоня» ў белым полі)<ref name="śćiep117">[https://web.archive.org/web/20110825200432/http://geraldika.by/content/view/457/117/ Сцепулёнак А.В. Гістарыяграфія геральдыкі Беларусі XVI – 20-х гг. XX стст.]</ref>.

=== Геральдыкі Беларусі ў складзе Расейскай імпэрыі ===
Пасьля далучэньня Беларусі да [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, з канца [[18 стагодзьдзе|18 стагодзьдзя]] беларускай геральдыкай займалася ''Гербавае аддзяленьне Расейскага сэната''. Прыкладаліся намаганьні для зьнішчэньня беларускай гістарычнай геральдыкі шляхам наданьня новых і замены ранейшых гербаў.

Расейская геральдыка пачала разьвівацца толькі ў другой палове 16 стагодзьдзя. У [[1672]] годзе быў складзены ''«Титулярник»'' — рукапіс з партрэтамі ўсіх вялікіх князёў і цароў і з выявамі гербаў 33 зямель, што ўваходзілі ў тытул рускага цара. Афіцыйная рэглямэнтацыя рускіх гербаў пачалася пры [[Пётар I|Пятры I]], калі была заснаваная Герольдыя, якая займалася састаўленьнем родавых і тэрытарыяльных гербаў. У другой чвэрці 18 стагодзьдзя асноўная ўвага зьвярталася на гербы дваранства. Аднак пачалася праца і над гарадзкімі гербамі, што было вызначана спэцыяльным загадам Сэната [[1723]] году аб стварэньні гербавых пячатак ва ўсіх гарадах Расеі для мясцовых судовых установаў. Але расейская геральдыка была слаба разьвітая, бо на працягу некалькіх стагодзьдзяў прадстаўнікі ''«вышэйшых сфэраў»'' Княства Маскоўскага, што знаходзіліся пад татарскай няволяй, вымушаныя былі прымаць татарскія [[Тамга|тамгі]] як свае гербы.

У [[1890-я]] гады стагодзьдзя зьявіліся новыя выданьні па расейскай геральдыцы — два даведачныя дапаможнікі Вінклера, дзе падаюцца здымкі гербаў некаторых дваранскіх родаў і кароткае іх апісаньне, гістарычны нарыс расейскай геральдыкі і атляс гербаў гарадоў, губэрняў, вобласьцяў, афіцыйна зацьверджаных да [[1900]] году. У [[1910]]-я гады друкуюцца публікацыі Любімава ў часопісах ''«Русский архив»'' і ''«Гербовед»''. Значныя працы ў галіне геральдыкі ў пачатку другога дзесяцігодзьдзя [[20 стагодзьдзе|20]] стагодзьдзя належаць Лукомскаму<ref name="śćiep117" />.

=== Савецкая гістарыяграфія геральдыкі Беларусі ===
У савецкі пэрыяд геральдыка ўспрымалася як ненадзейная ў ідэалягічных адносінах дысцыпліна. Бібліяграфічныя працы ў галіне гербазнаўства доўгі час не вяліся. Толькі ў [[1970]]-я гады пачалі актыўна выкарыстоўваць прапагандысцкія магчымасьці сымболікі. Гэта выклікала рост ліку прац аб савецкіх гербах, якія абагуліў паказальнік ''«Наш герб и флаг»''. Прынцыпы адбору матэрыялу былі празьмерна ідэалягізаваныя. Навуковыя працы складалі толькі невялікую частку матэрыялу, затое ў вялікай колькасьці прысутнічалі прамовы Леніна і Брэжнева, артыкулы Маркса, вершы савецкіх паэтаў. Тым ня менш гэта была першая спроба бібліяграфічнага ўліку савецкай геральдыкі.

Вывучэньне геральдыкі, хоць і зь вялікімі тэматычнымі ды і іншымі абмежаваньнямі, працягвалася. Собалева склала разьдзел па геральдыцы і сфрагістыцы ў паказальніку ''«Библиография трудов по отечественному источниковедению и специальным историческим дисциплинам, изданных в XVIII ст.»''. У [[1968]] годзе выйшла кніга Кісялёва і Сперансава ''«Эмблемы мира и труда (государственные гербы и флаги Советского Союза и союзных республик)»''<ref>[https://web.archive.org/web/20110825200458/http://geraldika.by/content/view/458/117/ Сцепулёнак А.В., Савецкая гістарыяграфія геральдыкі Беларусі.]</ref>.

=== Сучасная гістарыяграфія геральдыкі Беларусі ===
[[Файл:Coat of Arms of Belarus (1991).svg|міні|200пкс|Герб «Пагоня»]]
На рубяжы [[1980-я|1980-х]] — [[1990-я|1990-х]] гадоў у Беларусі пачынае актыўна разьвівацца геральдычная бібліяграфія. Узнавіліся спробы рэтраспэктыўнага і бягучага ўліку, павысіліся патрабаваньні да паўнаты даведнікаў. Пашырылася кола выданьняў, што публікуюць працы па геральдыцы.

У сувязі з зацьвярджэньнем у [[1990]] годзе ў якасьці [[Герб Беларусі|Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь]] старажытнага сымбаля «Пагоня», назіраецца новы ўздым у вывучэньні гэтага і іншых старажытных сымбаляў, зьяўляецца шмат вялікіх і цікавых прац.

Заслугоўвае ўвагі праца [[Анатоль Цітоў|Анатоля Цітова]] ''«Наш сімвал — Пагоня: Шлях праз стагодзьдзі»'', дзе робіцца спроба прасачыць гісторыю герба «Пагоня» ад вытокаў да сёньняшняга дню. Прыводзяцца ўзоры пячатак і іншых іканаграфічных матэрыялаў, на якіх прадстаўлены герб «Пагоня». Аўтар зазначае, што на працэс узьнікненьня герба паўплываў шэраг фактараў, але кожны зь іх паасобку ня быў вырашальным. Спалучэньне іх у гістарычным і этнічным кантэксьце і стала прычынай замацаваньня і ідэнтыфікацыі герба «Пагоня» менавіта зь беларускімі землямі.

Праблема гісторыі і значэньня сымбалю «Пагоня» разглядаецца ў працах [[Вітаўт Чаропка|Вітаўта Чаропкі]] ''«Пагоня — Бог, Радзіма, Народ»'' і ''«Сімвалы роднага краю»'', [[Усевалад Юргенсон|Усевалада Юргенсона]] ''«Эвалюцыя дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага па дадзеных сфрагістыкі і нумізматыкі»''. Падрабязна пачынае вывучацца гарадзкая геральдыка. Яе стан у канцы 18 стагодзьдзя асьвечаны ў артыкуле [[Сяргей Расадзін|Сяргея Расадзіна]] ''«„Галантный век“ городской геральдики Беларуси»''. Праблемам сучаснай гарадзкой геральдыкі прысвечана праца Сяргея Расадзіна і [[Рыгор Жаўняркевіч|Рыгора Жаўняркевіча]] — ''«Новое в городской символике Беларуси»''.

Буйнейшай працай пакуль застаецца дасьледаваньне геральдыкі Анатоля Цітова ''«Геральдыка беларускіх местаў»''.

Вельмі цікавай зьяўляецца праца Сяргея Расадзіна і [[Аляксандар Міхальчанка|Аляксандра Міхальчанкі]] ''«Гербы і сцягі гарадоў і раёнаў Беларусі»'', дзе зьмешчаны выявы, апісаньні, а таксама падаецца гісторыя стварэньня гербаў гарадоў і раёнаў Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20110825200406/http://geraldika.by/content/view/459/117/ Сцепулёнак А.В., Гістарыяграфія геральдыкі Беларусі др. пал. 80-х гг. XX ст. – пач. XXI ст.]</ref>.

У [[21 стагодзьдзе|XXI стагодзьдзі]] пачалося актыўнае вяртаньне і наданьне новых гербаў беларускім гарадам. Так, толькі ў [[2006]] годзе былі зацьверджаныя гербы і сьцягі гарадоў [[Масты|Мастоў]], [[Ашмяны|Ашмянаў]], [[Шчучын]]а, мястэчкаў [[Вялікая Бераставіца|Вялікай Бераставіцы]], [[Вярэнаў|Вярэнава]] і [[Гальшаны|Гальшанаў]], а таксама сьцяг [[Горадня|Горадні]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар         = Цітоў, А. К.
|загаловак     = Геральдыка Беларусі: (ад пачаткаў - да канца XX ст.)
|месца         = Менск
|выдавецтва    = Мін. ф-ка каляровага друку
|год           = 2007
|старонак      = 123
|isbn          = 978-985-454-386-4
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Спасылка|загаловак = Шляхецкая геральдыка|url = https://www.lyczkowski.net/be/daviednik/gienealogija-i-heraldyka-slachty.html}} (пераклад з польскай)
* [https://web.archive.org/web/20210413114431/https://www.lyczkowski.net/be/hierby-bielaruskaj-slachty/pradmova.html Гербы беларускае шляхты]
* [https://web.archive.org/web/20210413111308/https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/bielaruskaj-slachty/pradmova.html Гербоўнік беларускае шляхты]
* [https://web.archive.org/web/20210413111309/https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/viciebskaj-slachty.html Гербоўнік віцебскае шляхты]
* [https://web.archive.org/web/20210413112835/https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/arsanskaj-slachty.html Аршанскі гербоўнік]
* [https://web.archive.org/web/20210413114435/https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/rahacouskaj-slachty.html Малы гербоўнік рагачоўскае шляхты]
* {{cite web|title = Малы гербоўнік наваградзкае шляхты|url= https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/navahradzkaj-slachty.html}}
* {{cite web|title = Малы гербоўнік халопеніцкае шляхты|url= https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/chalopienickaj-slachty.html}}
* [http://geraldika.by Геральдика.by]{{ref-ru}}
* [http://knihi.com/Anatol_Citou/Hierby_bielaruskich_miestau.html Гербы беларускіх местаў]
* [https://web.archive.org/web/20061207052934/http://www.civicheraldry.com/region/belarus International Civic Heraldry — Belarus]
* [http://www.excurs.ru/ History of heraldry]
* [https://web.archive.org/web/20061114223904/http://www.przodkowie.com/niesiecki/ Kasper Niesiecki, Herbarz Polski]
* [http://www.nobility.by/encyclopaedia/h/heraldyka.shtml Артыкул у «Шляхецкай энцыкляпедыі»]

{{ВП-парталы|Гісторыя}}

[[Катэгорыя:Спэцыяльныя гістарычныя навукі]]
[[Катэгорыя:Геральдыка| ]]
[[Катэгорыя:Шляхта]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Былыя абраныя артыкулы]]