Прагляд крыніцы для Шляхта

[[Файл:JRadziwiłł.JPG|значак|[[Януш Радзівіл]]]]

'''Шля́хта''' — прывілеяваны [[стан (сацыяльны)|стан]] на тэрыторыі цяперашніх [[Беларусь|Беларусі]], [[Польшча|Польшчы]], [[Украіна|Украіны]], [[Летува|Летувы]], [[Чэхія|Чэхіі]] ў XIII—XX стагодзьдзях. Эканамічная аснова паноўнага становішча шляхты — [[фэадалізм|фэадальная]] [[Уласнасьць|ўласнасьць]] на зямлю. Узаемныя дачыненьні паміж рознымі пластамі шляхты грунтаваліся на прынцыпах фэадальнай герархіі.

== Доступ у шляхецкі стан ==
Доступ у стан шляхты быў магчымы толькі ў вынятковых выпадках за вялікія заслугі. Шляхі пераходу ў шляхецкі [[Стан (сацыяльная група)|стан]]:
* набілітацыя — наданьне шляхецтва каралём, [[сойм]]ам, [[гетман]]ам на полі бою;
* адопцыя — прыём у геральдычны род прадстаўнікоў іншых станаў;
* індыгенат — прызнаньне шляхтай прадстаўнікоў прывілеяваных станаў іншых краінаў.

== Герархія ==
Падзел шляхты:
* [[магнат]]ы;
* сярэдняя шляхта (валодала ад адной да некалькіх вёсак);
* заградовая шляхта (мела сваю гаспадарку, але ня мела ва ўласнасьці сялянаў);
* шляхта-галота (ня мела сваёй зямлі і жыла пры магнацкіх дварах у якасьці слугаў).

== Вялікае Княства Літоўскае ==
Больш за 80% шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мелі [[беларусы|беларускае паходжаньне]]<ref name="Arlou-2012">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 113.</ref>.

Вядомыя прадстаўнікі шляхты ВКЛ (князі, ваяводы, кашталяны, гетманы, канцлеры) — [[Радзівілы]], [[Сапегі]], [[Глябовічы]], [[Хадкевічы]], [[Пацы (род)|Пацы]], [[Вішнявецкія]], [[Агінскія]], [[Астроскія]], [[Кішкі]], [[Завішы]], [[Тышкевічы]], [[Валовічы]], [[Гальшанскія]].

У XVII ст. да шляхецкага стану належаў прыкладна кожны дзясяты жыхар ВКЛ<ref name="Arlou-2012"/>, на канец XVIII ст. — да 12 % насельніцтва анэксаваных [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]] земляў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 313.</ref>. 

Адным з захадаў [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі]] стала пазбаўленьне мясцовага насельніцтва афіцыйнага шляхецтва («дваранства»): колькасьць шляхты штучным чынам скарацілі з 12—13% да 3% ад усяго насельніцтва<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 227.</ref>. Пры гэтым пазбаўленыя правоў прадстаўнікі шляхты абкладаліся падаткамі і павіннасьцямі. Значную колькасьць гэтых людзей расейскія ўлады высылалі ўва ўсходнюю Ўкраіну, на [[Каўказ]] і ў іншыя раёны імпэрыі<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 228.</ref>. Па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскія ўлады адабралі афіцыйнае шляхецтва яшчэ ў 10 тысячаў жыхароў колішняга Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 326.</ref>.  

У XIX ст. шляхта колішняга ВКЛ хоць і карысталася польскай мовай, але добра ведала беларускую мову і традыцыйную народную культуру. Паводле перапісу насельніцтва 1897 году, каля паловы «дваранаў» (афіцыйна прызнанай уладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] шляхты ВКЛ) назвалі [[Родная мова|роднай мовай]] беларускую<ref name="Arlou-2012"/>.

== Шляхцянкі: выхаваньне і адукацыя ==
[[Файл:Cranach the Younger Barbara Radziwiłł.jpg|значак|[[Барбара Радзівіл]]]]

У другой палове XVIII стагодзьдзя роля жанчыны ў грамадзкім асяродзьдзі [[Вялікае княства Літоўскае|Вялікага княства Літоўскага]] пад уплывам [[Францыя|Францыі]] павышаецца. Перадавая частка шляхты пачала прытрымлівацца думкі, што для трывалай шляхецкай сям’і і стабільнага грамадзтва неабходна выхаваная і адукаваная кабета: ад яе залежыць сямейны дабрабыт і выхаваньне будучага пакаленьня. Пашыраецца дзейнасьць [[манаскі ордэн|манаскіх ордэнаў]], якія займаліся выхаваньнем шляхцянак, жаночыя пансіёны, школкі. Набывае папулярнасьць замежная адукацыя. Але дамінантнай застаецца [[хатняе навучаньне]].

=== Хатняе выхаваньне шляхцянак ===

==== Хатняя адукацыя ў заможнай і сярэдняй шляхты ====
Доўгі час шляхцянак навучалі толькі хатнія настаўнікі, якіх паводле свайго жаданьня і фінансавых магчымасьцяў наймалі бацькі. Выбар асобаў, на якіх ускладваліся абавязкі выхавальніка і настаўніка, часьцей за ўсё падаў на выпускнікоў навучальных установаў, што ўтрымліваліся [[каталіцтва|каталіцкай]], [[уніяцтва|уніяцкай]] і [[праваслаўе|праваслаўнай]] цэрквамі, або колішніх студэнтаў, слухачоў буйных унівэрсытэтаў [[Эўропа|Эўропы]]. Так, Я. Пашкоўскі (1684—1757), выпускнік [[Віленская акадэмія|Віленскай акадэміі]], вучыў дзяцей [[Міхал Казімер Радзівіл Рыбанька|М.-К. Радзівіла Рыбанькі]]. Буйнымі філёзафамі, пэдагогамі, пісьменьнікамі і дзяржаўнымі дзеячамі былі настаўнікі дзяцей віленскага ваяводы [[Ян Гільзен|Я. Гільзена]], надворнага маршалка [[Вялікае княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Сцыпіна дэ Кампа, падскарбія надворнага літоўскага, гарадзенскага старосты [[Антоні Тызэнгаўз|А. Тызэнгаўза]], [[Соф’я Чартарыйская|Соф’і Чартарыйскай]] і [[Ганна Сапега|Ганны Сапегі]] з роду [[Замойскія|Замойскіх]].

Сярэдняя шляхта таксама зьвярталася да паслугаў хатніх настаўнікаў. Аднак у поле яе зроку часьцей за ўсё траплялі выпускнікі калегіюмаў або іншых навучальных установаў ня вельмі высокага рангу. У XVIII ст. грамадзкая думка Вялікага княства Літоўскага пачала разьвівацца пад значным уплывам Францыі. Францускі ўплыў адчуваўся і ў адукацыі. Праявай франкаманіі было зьяўленьне ў шляхецкіх дамах вялікай колькасьці замежных гувэрнэраў і гувэрнантак, якія навучалі гаспадарскіх дзяцей розным навукам і суправаджалі іх ад самага дзяцінства і часам нават перадаваліся, нібы ў спадчыну, ад старэйшых дзяцей да малодшых.

[[Файл:Catechism 1562.png|значак|Катэхізіс [[Сымон Будны|С. Буднага]]]]

'''Хатняя адукацыя Соф’і Замойскай'''

Соф’я Замойская з роду Чартарыйскіх была малодшая ў сям’і, яе выхаваньнем займалася гувэрнантка панна Petit, якая выхоўвала яшчэ яе старэйшую сястру. Панна Petit вучыла Соф’ю францускай мове, геаграфіі, гісторыі і Катэхізісу. Пра сваю адукацыю Соф’я зазначала, што яна была вельмі павярхоўная, за посьпехамі і недахопамі навучаньня ніхто з бацькоў не сачыў, а панна-выхавацелька была ўжо ў даволі сталых гадах, каб актыўна займацца навучаньнем гаспадарскай дачкі. У Соф’і яшчэ было некалькі настаўнікаў: ангельскай мове яе навучала жонка камэрдынэра, быў настаўнік ігры на фартэпіяна, таксама настаўнік танцаў.

==== Падарожжа як неабходны дадатак адукацыі ====
Неабходным дадаткам хатняй адукацыі шляхецкіх дзяцей зрабіліся падарожжы па Эўропе. Традыцыя ад’яжджаць за мяжу з мэтай атрыманьня адукацыі сфармавалася яшчэ ў часы [[Рэнэсанс|Адраджэньня]]. А ў другой палове XVIII ст. яна ня толькі захавалася, але і распаўсюдзілася, што было абумоўлена пашырэньнем палітычных і гандлёвых сувязяў і большай адкрытасьцю грамадзтва — зьявай, характэрнай для [[Новы час|Новага часу]]. Замежныя падарожжы давалі магчымасьць шляхцянкам удасканаліць валоданьне мовамі, пашырыць свае веды ў геаграфіі і гісторыі, пазнаёміцца з эўрапейскімі славутасьцямі і адначасова паказаць свае здольнасьці. Заможныя шляхцянкі зь Вялікага княства Літоўскага імкнуліся абавязкова наведаць [[Парыж]], [[Вена|Вену]], [[Бэрлін]], [[Рым]].

=== [[Кляштар]]нае выхаваньне шляхцянак ===

==== Значнасьць [[кляштар]]оў для разьвіцьця жаночай асьветы ====
[[Файл:Belarus-Hrodna-Church of Annunciation of Virgin Mary-1.jpg|значак|Кляштар брыгітак у [[Горадня|Горадні]]]]

Значнасьць арганізацыі ў Вялікім княстве Літоўскім жаночых кляштароў для разьвіцьця жаночай асьветы была велізарнай. Большасьць з манаскіх ордэнаў мелі ў статуце палажэньне аб асьветніцкай дзейнасьці. Менавіта таму практычна заўсёды адкрыцьцё ў месьце ці мястэчку кляштару азначала зьяўленьне там школы (часьцей за ўсё пачатковай). Дзякуючы гэтаму ўжо ў сярэдзіне XVII ст. у Вялікім княстве Літоўскім сфармавалася асобная сыстэма жаночай адукацыі. А на пачатку XVIIІ ст. дзейнічала некалькі жаночых манаскіх ордэнаў: [[бэрнардынскі ордэн|бэрнардынкі]], [[бэнэдыктынскі ордэн|бэнэдыктынкі]], [[брыгіцкі ордэн|брыгіткі]], [[дамініканскі ордэн|дамініканкі]], [[кармэліцкі ордэн|кармэліткі]], [[марыявіцкі ордэн|марыявіткі]], [[візыцкі ордэн|візыткі]]. Але колькасьць іх была невялікай. Жаночых кляштароў на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага было значна менш, чым мужчынскіх. Адпаведна і магчымасьцяў аддаць сваіх дачок на выхаваньне манашкам у мясцовай шляхты было значна менш. Адначасова існавалі і невялікія школкі, разьлічаныя на дзяцей зьбяднелых шляхціцаў, якія ўтрымліваліся за кошт кляштару, а часьцей — фундатара.
     
Навучаньне ў кляштары праводзілі манашкі, якія выкладалі найбольш неабходныя прадметы: чытаньне, пісьмо, лічэньне, рукадзельле, а таксама танцы і музыку. Вывучэньне [[Сьвятое Пісаньне|Сьвятога Пісаньня]] займала найбольш часу і лічылася самым неабходным у адукацыі. Але агульны ўзровень адукацыі быў даволі нізкім і нярэдка абмяжоўваўся толькі сярэднявечнай [[схалястыка]]й. Толькі ў сярэдзіне XVIIІ ст. вучэбныя праграмы большасьці кляштароў былі некалькі зьмененыя.

==== Мода на францускую адукацыю ====
[[Файл:JesusHeartChurchVilnius.jpg|значак|Кляштар візытак у [[Вільня|Вільні]]]]

Значна зьмянілася сытуацыя ў Вялікім княстве Літоўскім са зьяўленьнем [[візыцкі ордэн|ордэну візытак]], якія прынесьлі моду на францускую адукацыю. Зь сярэдзіны XVIII ст. ствараліся адмысловыя пансіёны для шляхцянак, выкладаньне ў якіх арыентавалася на Францыю і яе культуру, а мовай выкладаньня была француская. Рэлігійнае навучаньне ў пансіёнах захавала свае пазыцыі, але павялічылася ўвага і да прадметаў сьвецкага характару. Так, для навучаньня мовам, сьпевам, танцам, маляваньню, якія сталі неабходнымі для кожнай шляхетнай дзяўчыны, адмыслова наймаліся сьвецкія выкладнікі.

З пансіёнаў візытак выходзілі дзяўчаты, якія несьлі ў [[грамадзтва]] [[францыя|францускую]] культуру і своеасаблівы касмапалітычны сьветапогляд. Мода на францускае пачала ахопліваць усё княства: жанчыны сталі насіць францускую вопратку, карыстацца францускай мовай, літаратурай і, галоўнае, пераймалі стыль паводзінаў, які прадугледжваў актыўнае сьвецкае жыцьцё жанчын вышэйшага стану, валоданьне [[мастацтва|мастацкімі]] талентамі, больш вольныя адносіны ў шлюбе. Француская мода ліквідавала і недахоп цікавасьці да музыкі і нават пэўную непрыязнасьць да яе, што ўсталявалася яшчэ ў XVII ст.
 
На неабходнасьць наладжваньня адукацыі больш сьвецкаарыентаванага характару ў сярэдзіне XVIIІ ст. зьвярнулі ўвагу і іншыя жаночыя [[манаскія ордэны]]. Адбыліся зьмены ў школках бэнэдыктынак і ў бэрнардынскіх канквіктах. Тут вучылі чытаць, пісаць, лічыць, сьпяваць, а таксама размаўляць па-француску. У падобным кірунку працавалі і сёстры-брыгіткі.

== Глядзіце таксама ==
{{Партал|Грамадзтва}}
* [[Індыґенат]]
* [[Смаленская шляхта]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Том 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1978
* Гардзіенка Н. Кляштарнае выхаванне шляхцянак у Вялікім княстве Літоўскім у XVIII ст. // Адукацыя і Выхаванне. № 4, 2001.
* {{Літаратура/Рэлігія і царква на Беларусі}}
* Самусік А. Жаночая асвета на беларускіх землях у канцы XVI — першай палове XIX ст. // Адукацыя і Выхаванне. № 9, 1998.
* Сліж Н. Статус жанчыны-шляхцянкі ў ВКЛ (XVI—XVIII ст.) // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1996.
* Чарапанава Л. Гендэрныя аспекты адукацыі і выхавання // Адукацыя і Выхаванне. № 4.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.nobility.by/ Згуртаваньне Беларускай Шляхты]
* {{cite web|title = Шляхецкая геральдыка|url= https://www.lyczkowski.net/be/daviednik/gienealogija-i-heraldyka-slachty.html}} {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20210413115749/https://www.lyczkowski.net/be/daviednik/spisy-slachty/slachta.html Шляхта] | Альфабэтныя сьпісы {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20210413111308/https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/bielaruskaj-slachty/pradmova.html Гербоўнік беларускае шляхты] {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20210413112835/https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/arsanskaj-slachty.html Аршанскі гербоўнік] {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20210413111309/https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/viciebskaj-slachty.html Гербоўнік віцебскае шляхты] {{ref-be}}
* {{cite web|title = Малы гербоўнік наваградзкае шляхты|url= https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/navahradzkaj-slachty.html}} {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20210413114435/https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/rahacouskaj-slachty.html Малы гербоўнік рагачоўскае шляхты] {{ref-be}}
* {{cite web|title = Малы гербоўнік халопеніцкае шляхты|url= https://www.lyczkowski.net/be/hierbounik/chalopienickaj-slachty.html}} {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20210413114431/https://www.lyczkowski.net/be/hierby-bielaruskaj-slachty/pradmova.html Гербы беларускае шляхты] {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20090406045612/http://asveta.belinter.net/ Асьвета.belinter.net]
* {{cite web|author=Тадэвуш Пяркоўскі|title = Легітымацыя шляхты ў правінцыях Рэчы Паспалітай, акупаваных Расеяй|url= https://www.lyczkowski.net/be/artykul/legitymacyja-slachty.html}} Пераклад з польскай {{ref-be}}
* {{cite web|author=Куба Пакойскі|title = Рыцарская падрыхтоўка як важны элемэнт выхаваньня маладога шляхціца ў XVI-XVII стагодзьдзях|url= https://www.lyczkowski.net/be/artykul/slachcic.html}} Пераклад з польскай {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20090406141222/http://arche.by/by/9/30/223/ Віталь Макарэвіч «Антыразбор» шляхты: Падробкі дваранскіх дакументаў і нелегальныя набілітацыі ў Беларусі ў ХІХ ст.]
* [https://web.archive.org/web/20090414191655/http://www.szlachta.ru/ Официальный сайт интернационального дворянского клуба «SZLACHTA»]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20210413115745/https://www.lyczkowski.net/be/artykul/narod-slachiecki.html Народ шляхецкі]. Пераклад з польскай {{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20210413115745/https://www.lyczkowski.net/be/artykul/saslounyja-i-palitycnyja-svabody-slachty.html Саслоўныя і палітычныя свабоды шляхты]. Пераклад з польскай {{ref-be}}

[[Катэгорыя:Права Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Шляхта| ]]