Прагляд крыніцы для Удзельнік:Євдоким/Падстаронка

== Лацінская Царква   (Є!!!) ==

{{Пра|структуры Каталіцкай Царквы лацінскіх абрадаў|больш шырокае паняцце, якое ўключае ў сябе таксама і [[Усходнія Каталіцкія Цэрквы]]|Рымска-Каталіцкая Царква}}
[[Выява:St. Peter's Basilica Facade, Rome, June 2004.jpg|thumb|300px|right|[[Базіліка святога Пятра ў Ватыкане]]]]

'''Лацінская Царква (Касьцёл)''' — (''Рымска-Каталіцкая, Заходняя, Рымская Царква'') — асноўная назва ''Каталіцкай Царквы лацінскага абраду''. Слова «Каталіцкі» паходзіць ад [[Грэцкая мова|грэцкага]] καθολικός — усеагульны; упершыню ў адносінах да Царквы «η Καθολικη Εκκλησία» выкарыстаны каля 110 г. ў лісьце сьвятога Ігнація да жыхароў Сьмірны й замацаваны ў [[Нікейскі сымбаль веры|Нікейскім сымбалі веры]]. [[Каталіцтва]] зьяўляецца найбольш распаўсюджана [[Хрысьціянства|хрысьціянскай]] канфесіяй, разам з [[Пратэстанцтва|пратэстанцтва]]м і [[праваслаўе]]м. У [[2002]] годзе Каталіцкая Царква налічвала 1098 млн вернікаў, што складае каля 18 % насельніцтва сьвету, займаючы такім чынам, першае месца па колькасьці вернікаў у сьвеце.

=== Імя ===
Частка Каталіцкай Царквы на Захадзе называецца Лацінскай Царквой, каб адрозніць сябе ад Усходніх Каталіцкіх Цэркваў, якія таксама знаходзяцца пад прыматам [[Папа Рымскі|Папы]]. У гістарычным кантэксце да [[Раскол хрысціянскай царквы 1054 года|расколу хрысціянскай царквы 1054 года]] Лацінская царква часам называлася Заходняй царквой. Пісьменнікі, якія належаць да розных пратэстанцкіх канфесій, часам выбіраюць тэрмін «Заходняя царква» ў якасці няяўнай прэтэнзіі на легітымнасць.

Тэрмін лаціна-каталік абазначае прыхільнікаў [[Лацінскія абрады|лацінскіх літургічных абрадаў]], сярод якіх пераважае рымскі абрад. Лацінскія літургічныя абрады супрацьпастаўляюцца літургічным абрадам усходніх каталіцкіх цэркваў.

'''Рымскі''' - спасылка на асаблівыя царкоўныя адносіны з Рымам як эпіскапскай катэдрай. Гэты тэрмін таксама ўключае ў сябе традыцыйнае перакананьне, што [[Пётар (апостал)|св. Пётар]] і кожны біскуп Рыма, як яго наступнік, карыстаюцца г.зв першынства Пятра. У першыя стагодзьдзі хрысьціянства Рым, дзякуючы сваёй Пятроўскай спадчыне, меў асаблівую ролю сярод пяці фундамэнтальных цэнтраў хрысьціянства (Пентархіі)[2]. З пэўнага моманту яны сталі называцца патрыярхатамі на чале з патрыярхам, згодна з тагачаснай арганізацыяй. Да Бэнэдыкта XVІ тытул патрыярха быў адным са звычайных тытулаў папы.

'''Лацінскі''' - гэта адносіцца да літургічнай традыцыі. Кожны з патрыярхатаў у першыя стагодзьдзі хрысьціянства фармаваў свае ўласныя літургічныя формы, якія тычыліся ня толькі самой мовы, але й абрадаў увогуле. Яркай адметнасьцю стала лацінская літургія, асабліва эўхарыстычная малітва, якая называецца Рымскім канонам. Пасьля [[Трыдэнцкі сабор|Трыдэнцкага сабору]] (1545–1563 гг.) ён быў кадыфікаваны й стаў унівэрсальным для ўсяго Касьцёла. Рымскі літургічны абрад зьведаў глыбокае абнаўленьне дзякуючы літургічнай рэформе [[Другі Ватыканскі сабор|Другога Ватыканскага Сабору]] (1962–1965 гг.).


Бібліяінфармацыя
Катэгорыя:Каталіцтва
Катэгорыя:Ватыкан





'''Каталіцкі''' - слова паходзіць ад [[Лацінская мова|лац.]] ''catholіcus'', ад [[Грэцкая мова|грэцкага]] ''καθολικός (katholіkos)'' і азначае, што Рымскі Касьцёл прызнае знак «сусьветнасці» сваім канстытутыўным элемэнтам. Нікейска-Канстантынопальскі сымбаль веры гаворыць пра паўсюднасьць Касьцёла. Гэта знайшло выраз, напрыклад, у [[Аўгустын|св. Аўгустына]], які, у прыватнасьці, спасылаўся на правіла веры, прадстаўленае Каталіцкім Касьцёлам у інтэрпрэтацыі Сьвятога Пісаньня: «Я ня веру Эвангельлю, калі мяне да гэтага не падштурхне аўтарытэт Каталіцкага Касьцёла» (пар. ККК 119) [3]. У дачыненьні да кананічных кніг трэба кіравацца аўтарытэтам Каталіцкіх Цэркваў, гэта значыць тых, якія зьяўляліся катэдрамі Апосталаў (лац. sedes apostolіca)[4]. Пасьля [[Вялікая схізма|ўсходняга расколу]] (1054 г.) бізантыйскія цэрквы назвалі сябе праваслаўнымі, жадаючы паказаць, што валодаюць паўнатой ісьціны (праслаўляюць Бога па-праваслаўнаму). Назва «каталіцкі» засталася за Касьцёлам, зьвязаным з Рымам, і пасьля Рэфармацыі (1517 г.) і таксама павінна была адрозьніваць яго ад пратэстантызму.












== Сінедрыён ==
'''Сінедрыён''' (іўр.: סַנְהֶדְרִין, грэч. συνέδριον, літаральна ”сядзець разам”, такім чынам ”збор” альбо ”савет”) — іўдзейскі савет, які складаўся з дваццаці да дваццаці трох чалавек, выбіраўся з прадстаўнікоў кожнага горада, які ўваходзіў у біблейскія землі Ізраіля.

Мішна прыводзіць лічбу ў 23 прадстаўнікі. Мінімальны памер савета складаў 10, але яшчэ адзін голас быў патрэбны для прыняцьця рашэньня (11/10), і паколькі простай большасьцю нельга было асудзіць (Зыход 23:2), і таму для дасягненьня выніку патрэбны быў яшчэ адзін прадстаўнік (12/10). Нарэшце, суд не павінен быў мець цотную колькасьць судзьдзяў для прадухіленьня тупікоў, таму іх колькасьць складала 23. Сінедрыён мог разглядаць толькі рэлігійныя пытаньні. Вялікі Сінедрыён складаўся з старшыні, якога называлі Насі, віцэ-старшыні суда (Aў Бейт-Дын), і 69 агульных членаў. У пэрыяд Другога Храма, Вялікі Сінедрыён засядаў у зале часаных камянёў у храме ў Іерусаліме. Суд склікаўся штодня, акрамя суботы й сьвятаў. У канцы 3-га стагодзьдзя, каб пазьбегнуць перасьледу, рашэньні выпускаліся пад назвай Бейт Мідраш.

Апошняе рашэньне сінедрыёну было прынята ў 358 годзе, пасьля чаго Сінедрыён быў распушчаны пасьля працяглага перасьледу з боку Рымскай імпэрыі. На працягу стагодзьдзяў прадпрымаліся спробы адрадзіць інстытут Сінедрыёна, напрыклад Вялікі Сінедрыён скліканы Напалеонам Банапартам і сучасныя спробы ў Ізраілі.

Сінедрыён згадваецца ў Эвангельлях па адносінах да суду Сінедрыёна Езуса.












== [[Патрыярх (неадназначнасьць)]]   (Є!!!) ==

'''Патрыя́рх''' ([[Старажытнагрэцкая мова|стар.-грэч.]]: Πατριάρχης; ад πατήρ — бацька; ἀρχή — панаваньне, пачатак, улада) — старэйшына роду, глава й заснавальнік чаго-небудзь.

=== У сацыялёгіі ===
'''Патрыярх''' у [[Патрыярхат|патрыярхальным]] грамадзтве — мужчына, глава сям’і, які выконвае ролю аўтарытэтнай улады, а таксама член кіруючага класа ці ўрада ў грамадзтве, якое кантралюецца мужчынамі паважнага ўзросту. «Узрост патрыярха» — выраз, які азначае 72 гады.

=== У рэлігіі ===
Біблейскі '''патрыярх''' — пэрсанаж Бібліі: [[Адам]] (пражыў 930 гадоў); Енох (365 гадоў); [[Ной]] (950 гадоў) і інш.;

'''Патрыярх''' у [[Юдаізм|іўдаізьме]]:
1) адзін з прабацькоў яўрэйскага народа: [[Абрам|Аўраам]] (пражыў 175 гадоў), [[Ісаак]] (180 гадоў), [[Якуб|Якаў]] (147 гадоў), Ёсіф (110 гадоў) і інш.
2) '''патрыярх''' (191 год да н.э. — 425 год н.э.) — глава сінедрыёна.

'''Патрыярх''' у хрысьціянстве — [[Стары Запавет|старазапаветны]] [[Сьвяты|сьвяты]], які шануецца царквой як выканаўца волі Божай да [[Новы Запавет|новазапаветнай]] эпохі.
[[Патрыярх (царкоўны сан)]] — вышэйшы герарх некаторых хрысьціянскіх цэркваў:
* [[Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Расеі]];
* канстантынопальскія патрыярхі;
* александрыйскія патрыярхі;
* антыяхійскія патрыярхі;
* іерусалімскія патрыярхі.












== [[Патрыярх (царкоўны сан)]]   (Є!!!) ==
'''Патрыя́рх''' (ад [[Грэцкая мова|грэч.]] ''πατριάρχης'' пачынальнік роду) — найвышэйшы [[Біскуп|эпіскапскі]] [[Тытул|тытул]] у [[Праваслаўная царква|праваслаўнай царкве]], кіраўнік памеснай праваслаўнай царквы. Таксама тытул старшага эпіскапа ў некаторых іншых цэрквах.

=== Гісторыя ===
У Старажытнай [[Юдэя|Юдэі]] патрыярхам называлі старшыню сінедрыёна — найвышэйшага калегіяльнага органа ўлады.

У [[Хрысьціянства|хрысьціянскай]] царкве з IV ст. '''патрыярх''' — кіруючы эпіскап некаторых гарадоў і земляў (александрыйскі, [[Ерусалімская праваслаўная царква|ерусалімскі]], [[Канстантынопальская праваслаўная царква|канстантынопальскі]], [[Антыяхійская праваслаўная царква|антыяхійскі]], рымскі).

З канца VI ст. канстантынопальскі патрыярх атрымаў [[Тытул|тытул]] Усяленскага з правам склікаць [[Сусьветны сабор|Сусьветныя саборы]] й прызначаць мітрапалітаў.

[[Папа|Папа Рымскі]] разглядаўся тады як патрыярх заходняй часткі [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыі]]. Аднак рымская царква пасьля свайго адзьдзяленьня не пагадзілася з гэтым і з XIII ст. увяла тытул патрыярха для эпіскапаў асобных старажытных епархій у падпарадкаваньні папы.

Тытул '''патрыярха''' існуе таксама ў [[Армянская апостальская царква|армяна-грыгарыянскай]], копцкай у Егіпце, эфёпскай і іншых старажытных усходніх цэрквах.

Праваслаўная царква на Беларусі з пачатку свайго існаваньня й да 1596 г. знаходзілася пад амафорам (апекай) канстантынопальскага патрыярха. Са згоды апошняга ставіліся мітрапаліты [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]], да якой першапачаткова адносіліся й беларускія праваслаўныя епархіі. У 1596 г. канстантынопальскі патрыярх накіраваў свайго экзарха Нікіфара на праваслаўны сабор у [[Берасьце|Берасьці]], які выступіў супраць [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уньні]] [[1596]] г.

У 1620—86 гг. адноўленая праваслаўная царкоўная арганізацыя Беларусі зноў знаходзілася пад апекай канстантынопальскага патрыярха, у 1686—1700 гг. і з 1917 г. — патрыярха маскоўскага й усяе Русі.

Першы [[Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Расеі|маскоўскі патрыярх]] быў пастаўлены ў 1589 г. (у 1700—1917 патрыярха не было). Ён кіруе царквой сумесна са Сьвятым сынодам і Архірэйскім саборам, выбіраецца пажыцьцёва на Памесным саборы (сходзе прадстаўнікоў духавенства й вернікаў царквы). За час існаваньня [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскага патрыярхата]] было 16 патрыярхаў: Ёў (1589—1605); Ігнацій (1605—06); Гермаген (1606—12); Філарэт (1619—33); Яасаф І (1634—40); Ёсіф (1642—52); Нікан (1652—67), пры якім патрыяршаства дасягнула найбольшай палітычнай магутнасьці; Яасаф ІІ (1667—72); Піцірым (1672—73); Яакім (1674—90); Адрыян (1690—1700); Ціхан (1917—25); Сергій (1925—27 — намесьнік, у 1927—43 — месцаахоўнік, 1943—44 — патрыярх); Аляксій (1945—70); Пімен (1970—90); [[Аляксій II]] (з 1990), які ў 1991, 1995 і 1998 наведваў Беларусь.

У наш час патрыярхі ўзначальваюць таксама Канстантынопальскую, Александрыйскую, Антыяхійскую, Іерусалімскую, Грузінскую (каталікос-патрыярх), Сэрбскую, Балгарскую, Румынскую памесныя праваслаўныя цэрквы.












== Пентархія (неадназначнасьць) ==
'''Пентархія''' (ад [[Грэцкая мова|грэч.]] πεντά — пяць + archіa — улада — пяціўладны).

'''Пентархія''' — назва любога ўрада, у якім улада падзелена паміж пяцьцю людзьмі.

'''Пентархія''' — назва міжнароднага зьвяза 5 дзяржаваў (Расея, Прусыя, Аўстрыя, Францыя, Англія), заключанага на [[Аахенскі кангрэс|Аахенскім кангрэсе]] ў 1818 г., фактычна распаўся ў 1822 г.

'''Пентархія (хрысьціянства)''' — сыстэма кіраўніцтва ў хрысьціянскай царкве пяці [[Патрыярх (царкоўны сан)|патрыярхаў]] (Рым, Канстантынопаль, Александрыя, Антыёхія, Іерусалім) пад першынствам Рыма, якая склалася пасьля ІV Усяленскага Халкідонскага сабора (451), калі быў створаны Іерусалімскі патрыярхат. Пентархія распалася ў VІ стагодзьдзі ў сувязі з узьнікненьнем аўтакефальных нацыянальных цэркваў.











== Пентархія (хрысьціянства) ==
'''Пентархія''' (ад [[Грэцкая мова|грэч.]] ''Πενταρχία'', Pentarchía, ад ''πέντε'' pénte, «пяць» і ''ἄρχειν'' archeіn, «кіраваць») — гэта мадэль царкоўнай арганізацыі, гістарычна прапагандаваная ва [[Праваслаўная царква|Ўсходняй Праваслаўнай Царкве]]. Яно было сфармулявана ў законах імпэратара [[Рымская імпэрыя|Рымскай]] імпэрыі [[Юстыніян I|Юстыніяна І]] (527–565). Паводле гэтай мадэлі хрысьціянская царква кіруецца кіраўнікамі ([[Патрыярх (царкоўны сан)|патрыярхамі]]) пяці галоўных эпіскапскіх катэдраў Рымскай імпэрыі: [[Папа|Рыма]], Канстантынопаля, Александрыі, Антыёхіі й Ерусаліма [3].

Ідэя ўзьнікла з палітычнай і царкоўнай пэўнасьці гэтых пяці прастолаў, але канцэпцыя іх агульнай і выключнай улады была моцна зьвязана з адміністрацыйнай структурай Рымскай імпэрыі. Упершыню пентархія атрымала юрыдычнае выражэньне ў заканадаўстве імпэратара Юстыніяна І, у прыватнасьці ў «Рамане 131». Сабор Квінісекста ў 692 г. афіцыйна прызнаў яго й расставіў троны ў парадку першынства, але яго арганізацыя заставалася залежнай ад імпэратара, як, напрыклад, калі Леў Ізаўрыйскі зьмяніў межы патрыярхальнай юрысдыкцыі паміж Рымам і Канстантынопалем. [4] [5] Асабліва пасьля Квінісекста пентархія была прынамсі зь філязафічнага пункту гледжаньня прынята ва ўсходнім праваслаўі, але ў цэлым не на Захадзе, які адхіліў Сабор, а канцэпцыю пентархіі. [6]

Большы аўтарытэт гэтых цэркваў у адносінах да іншых быў зьвязаны зь іх палітычнай і царкоўнай папулярнасьцю; усе яны разьмяшчаліся ў важных гарадах і рэгіёнах Рымскай імпэрыі й былі важнымі цэнтрамі хрысьціянскай царквы. Рым, Александрыя й Антыёхія былі вядомымі з раньніх хрысьціянскіх часоў, у той час як Канстантынопаль выйшаў на першы плян як імпэратарская сядзіба ў 4 стагодзьдзі. Пасьля гэтага ён пасьлядоўна займаў месца пасьля Рыма. Іерусалім атрымаў цырыманіяльнае месца з-за важнасьці горада ў першыя часы хрысьціянства. Юстыніян і сабор Квінісекста выключылі са сваёй пентархіі цэрквы за межамі імпэрыі, напрыклад квітнеючую ў той час Царкву Ўсходу ў Сасанідзкай Персыі, якую яны лічылі ерэтычнай. Унутры імпэрыі яны прызнавалі толькі халкідонскіх (або мельхіцкіх) чыноўнікаў, лічачы нехалкідонскіх прэтэндэнтаў на Александрыю й Антыёхію незаконнымі.

Унутраная барацьба паміж прастоламі й асабліва супэрніцтва паміж Рымам (які лічыў сябе вышэйшым за ўсю царкву) і Канстантынопалем (які пераважаў над іншымі ўсходнімі прастоламі й які лічыў сябе роўным Рыму, Рым быў «першым сярод роўных»), перашкодзілі пентархіі ніколі не дазволілі стаць актыўнай адміністрацыйнай рэальнасьцю. Ісламскія заваёвы Александрыі, Іерусаліма й Антыёхіі ў VІІ стагодзьдзі пакінулі Канстантынопаль у якасьці адзінай практычнай улады на Ўсходзе, і пасьля гэтага паняцьце ”пентархіі” захавала толькі сымбальічнае значэньне.

Напружанасьць паміж Усходам і Захадам, кульмінацыяй якой стаў раскол паміж Усходам і Захадам, і ўзьнікненьне магутных, у асноўным незалежных мітраполіяў і патрыярхатаў за межамі Бізантыйскай імпэрыі ў Балгарыі, Сэрбіі й Расеі, падарвалі старыя імпэрскія погляды. Сёньня толькі Рымскі й Канстантынопальскі троны яшчэ маюць уладу над усёй вялікай хрысьціянскай царквой, першы зьяўляецца галавой каталіцкай царквы, а другі - першым сярод роўных ва ўсходняй праваслаўнай царкве.











== Хрысьціянская царква ==
'''Царква''' ([[Грэцкая мова|грэч]]. ''Ἐκκλησία'', літаральна — ''Збор'' ці ''пакліканы'') — у хрысьціянскім сэнсе супольнасьць людзей, якія вызнаюць [[Ісус Хрыстос|Езуса Хрыста]] [[Бог]]ам і Збаўцам ад рабства д’ябла й [[Грэх|граху]].

=== Агульная характарыстыка ===
Усьлед за [[Павал (апостал)|св. Паўлам]] [1] хрысьціяне лічаць Царкву «Целам Езуса Хрыста», у прыватнасьці праз [[Таінства|сакрамэнт]] прычашчэньня Цела й Крыві Пана — сакрамэнт яднаньня вернікаў з Хрыстом [2].

Разьдзел хрысьціянскай тэалёгіі, які распрацоўвае вучэньне аб Царкве, называецца [[Эклезыялёгія|эклезіялёгіяй]]. Хрысьціянская тэалёгія разглядае Царкву ў адзінстве зямнога (бачнага) і нябеснага (нябачнага) [2][3]. Пад зямной Царквой разумеюць усіх хрысьціян, якія жывуць на зямлі, а таксама герархічную структуру царквы. Галавой Нябеснай Царквы зьяўляецца Езус Хрыстус, як яе заснавальнік, у яе ўваходзяць таксама сьвятыя хрысьціяне, якія адышлі да вечнай асалоды, анёлы й [[Багародзіца|Дзева Марыя]].

Царква лічыцца хрысьціянамі самым важным і неабходным інстытутам [[Хрысьціянства|хрысьціянства]]. Згодна з вучэньнем Кіпрыяна, выратаваньне душы па-за царквой лічыцца немагчымым ([[Лацінская мова|лац.]] ''Extra Ecclesіam nulla salus'' - па-за царквой выратаваньня няма). У гэтым асьпекце Касьцёл становіцца аб’ектам хрысьціянскай веры, у прыватнасьці [[Нікейскі сымбаль веры]], які вызнаюць [[Каталіцкая Царква|Каталіцкая]], [[Праваслаўная царква|Праваслаўная]] й большасьць [[Пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] Цэркваў, уключае наступныя словы:

                  '''Веру ў адзіную, сьвятую, саборную, апостальскую Царкву'''.

=== Станаўленьне Царквы ===  
Хрысьціянства ўзьнікла ў [[I стагодзьдзе|І стагодзьдзі]] ў [[Юдэя|Юдэі]], тагачаснай правінцыі [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]], яго заснавальнікам быў [[Ісус Хрыстос|Езус]] з [[Назарэт]]а. Зьяўленьне Езуса Хрыста было прадказана многімі прарокамі, пра што гаворыцца ў [[Стары Запавет|Старым Запавеце]], а непасрэдна пачатку пропаведзі Езуса папярэднічала дзейнасьць [[Ян Хрысьціцель|Яна Хрысьціцеля]], які, чакаючы Хрыста, з кастрычніка 27 году нашай эры прапаведаваў і хрысьціў людзей на рацэ [[Ярдан]].

Багасловы [3] вылучаюць некалькі этапаў устанаўленьня Касьцёла Хрыстом. Езус паклікаў сваіх [[Апостал|вучняў]] [4], выбраў зь іх ліку апосталаў [5] і паслаў іх прапаведаваць «Валадарства Божае» [6]. Важным этапам было ўстанаўленьне сакрамэнтаў, у прыватнасьці хросту [7], сьвятой Камуніі [8], пакаяньня [9] і сьвятарства [10]. Перад сьмерцю Езус Хрыстус абяцаў свайму [[Пётар (апостал)|вучню Пятру]], што пабудуе на ім «Царкву Сваю» [11] і абяцаў Пятру «ключы» «Валадарства Нябеснага» [12]

Кульмінацыйным момантам хрысьціянства лічыцца пакутніцкая сьмерць і ўваскрасеньне Хрыста. Хрысьціяне вераць, што дзякуючы ахвярнай сьмерці Езуса Хрыста кожны чалавек атрымаў магчымасьць збаўленьня, і, паводле словаў самога Езуса, «ніхто не прыходзіць да Айца, як толькі праз Мяне» [13]. Уваскрасеньне Хрыста непарыўна зьвязана з будучым уваскрасеньнем памерлых [14], «бо калі мёртвыя не ўваскрасаюць, то й Хрыстус не ўваскрос. А калі Хрыстус не ўваскрос, то вера твая дарэмная — ты яшчэ ў грахах» [15].

Ушэсьце й сыходжаньне Сьвятога Духа зьяўляецца завяршальным этапам стварэньня Касьцёла, лічыцца, што з гэтага моманту Хрыстус пастаянна дзейнічае ў Касьцёле праз Сьвятога Духа [3]. Першымі сьвятарамі сталі апосталы, якім Езус загадаў перад унебаўшэсьцем зрабіць вучнямі «ўсе народы, хрысьцячы іх у імя Айца й Сына й Сьвятога Духа» [7], абяцаючы быць зь імі «ва ўсе дні да сканчэньня веку» [16]. У сваю чаргу апосталы надзялялі сьвятарскую ўладу іншых, пасьвячалі іх у біскупы [3], завяшчаючы ім наступнае:

«Сьцеражыце сябе й увесь статак, у якім Дух Сьвяты паставіў вас біскупамі пасьвіць Касьцёл Божы, які Ён набыў уласнай крывёю» [17].

=== Адзінства й падзелы Касьцёла ===
Хрыстус завяшчаў хрысьціянам еднасьць, пра што, у прыватнасьці, сьведчаць наступныя словы:
«Але ня толькі за іх малюся, але й за тых, што вераць у Мяне дзеля слова іхняга, каб усе былі адно: як Ты, Ойча, ува Мне, і Я ў Табе, каб яны былі адно у Нас, каб паверыў сьвет, што Ты паслаў Мяне» [18]. 

Тэолагі таксама падкрэсьліваюць, што слова Касьцёл у Бібліі ўжываецца ў адзіночным ліку [19], у прыватнасьці, Езусам у запавеце апосталу Пятру [11]. Апостал Павел перасьцерагаў хрысьціян, «каб усе вы гаварылі адно й каб не было паміж вамі падзелу, але каб вы былі адзіныя ў адным розуме й у адной думцы!» [20].

Аднак у гісторыі хрысьціянскай царквы было некалькі расколаў, якія можна прасачыць з наступнай табліцы:


[[Файл:Теория ветвей.png|thumb|right|400px|Схема, изображающая «теорию ветвей» в христианстве]]


Найбуйнейшым у гісторыі хрысьціянскай царквы стаў [[Вялікая схізма|раскол 1054 г]]., які падзяліў хрысьціянства на дзьве асноўныя канфесыі — каталіцтва й праваслаўе. У пэрыяд [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] пратэстантызм адзьдзяліўся ад каталіцтва, якое ў сваю чаргу таксама распалася на некалькі плыняў. Унутрыцаркоўныя расколы адбываліся й унутры найбуйнейшых канфесій, напрыклад, папскі раскол у канцы XІV ст., альбо ўзьнікненьне «некананічных» праваслаўных цэркваў.

На працягу гісторыі неаднаразова рабіліся спробы пераадолець царкоўныя падзелы. Так, на Канстанцкім саборы быў пераадолены папскі раскол. На Фларэнтыйскім саборы рабіліся спробы пераадолець раскол паміж каталіцызмам і праваслаўем. Фларэнтыйскую унію падпісалі, у прыватнасьці, Канстантынопальскі патрыярх Ёсіф ІІ і мітрапаліт Кіеўскі й усяе Русі Ісідар, але гэтую унію не прызнала маскоўскае духавенства, а пазьней ад яе адмовіліся й іншыя ўсходнія праваслаўныя цэрквы. Каталіцкія багасловы разглядаюць [[Берасьцейская унія|Берасьцейскую унію]] 1596 году як спробу аб’яднаньня хрысьціян[3], вынікам якой стала ўзьнікненьне Ўкраінскай Грэка-Каталіцкай Царквы, у той жа час, на думку гісторыкаў, гэтая унія паглыбіла раскол грамадзтва, паклала пачатак новы ўзровень стратыфікацыі[21]

У 20 стагодзьдзі рух за збліжэньне цэркваў стаў экуменізмам. Пераломным момантам у гісторыі праваслаўна-каталіцкіх адносін стаў 1965 год, калі Патрыярх Канстантынопальскі Атэнагор І і Папа Павел VІ адмянілі ўзаемныя анатэмы, накладзеныя ў 1054 годзе. Аднак у экуменічнага руху ёсьць як прыхільнікі, так і праціўнікі, напрыклад, протаіерэй Аляксандар Лебедзеў называе экуменізм «духоўнай хваробай»[22].

=== Межы царквы ===
==== Межы царквы ў Бібліі ====
'''Вобраз цела''', указваючы на арганічную еднасьць вернікаў з галавой Хрыстом і паміж сабой ([[Пасланьне да рымлянаў|Рым.]] 12, 5), у той жа час мае на ўвазе наяўнасьць мяжы (мяжы), якая адзьдзяляе іх ад астатняга чалавецтва.. Немагчыма ўдзельнічаць у жыцьці цела, не будучы яго членам. Тыя, хто належыць да Касьцёла, ап. Павел называе іх «унутранымі», супрацьпастаўляючы «вонкавым» сынам гэтага сьвету ([[Першае пасланьне да карынцянаў|1 Кар.]] 5, 12-13). У той жа час магчымыя выпадкі, калі, захоўваючы бачную прыналежнасьць да Касьцёла, чалавек фактычна апынаецца па-за ім (пар. [[Першае пасланьне да карынцянаў|1 Кар.]] 5, 1-11). Гэта значыць, што сам факт далучэньня да Касьцёла праз хрост не гарантуе сталага ўдзелу ва ўласьцівым Ёй дабрадатным жыцьці. Дар Хрыста трэба ня толькі захоўваць, але й памнажаць (пар. [[Эвангельле паводле Мацьвея|Мц.]] 25, 14-27). Яна патрабуе дынамічнага ўспрыманьня й няспыннага разьвіцьця, «сагрэву» ([[Другое пасланьне да Цімафея|2 Цім.]] 1, 6) перадусім праз захаваньне запаведзяў ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 15, 10) і годнае эўхарыстычнае прычашчэньне ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 6, 56). Наадварот, адступаючы ад эвангельскай праўды, чалавек ізноў становіцца закладнікам гэтага сьвету, становіцца «рабом тленнасьці» ([[Другое пасланьне Пятра|2 Пят.]] 2, 19-21) і такім чынам выключаецца зь Цела Касьцёла ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 15, 6). Адступніцтва ад Касьцёла не заўсёды зьвязана з адлучэньнем як бачным касьцёльным актам ([[Першае пасланьне да карынцянаў|1 Кар.]] 5, 2, 5, 13), адступленьне ад Цела Хрыстовага можа быць і нябачным (пар. [[Адкрыцьцё Яна Багаслова|Ап.]] 3, 1). Аднак разрыў з Касьцёлам не незваротны. Праз пакаяньне можа быць адноўлены дар жыцьця Хрыста (пар. [[Адкрыцьцё Яна Багаслова|Ап.]] 3, 3), гэта сьведчыць аб тым, што нейкая таямнічая сувязь паміж Касьцёлам і грэшнікам, які ад яго адпаў, усё яшчэ захоўваецца.











== [[Айцы Царквы]]   (Є!!!) ==
'''Айцы Царквы''' ([[стар.-грэч.]]: Εκκλησιαστικόι Πατερες; у праваслаўі — '''сьвятыя айцы''') — старажытная паважная назва [[Хрысьціянства|хрысьціянскіх]] [[Багаслоўе|багасловаў]] і царкоўных дзеячаў, якая зь ІV ст. ужываецца для абазначэньня групы выбітных царкоўных дзеячаў і пісьменьнікаў мінулага (часьцей за ўсё пэрыяду ІІ–VІІІ стст.), як сьвецкіх, так і сьвятароў, якія ўнесьлі значны ўклад у стварэньне й разьвіцьцё правілаў, арганізацыі, веравызнаньня й абрадаў царквы, канону [[Біблія|Сьвятага Пісаньня]] (адзьдзяленьне боганатхнёных кніг ад апакрыфічных) і інш. Лічыцца, што сьвятыя айцы вылучаюцца праваслаўным вучэньнем, сьвятасьцю жыцьця, прызнаньнем Царквы й старажытнасьцю. Вучэньне сьвятых айцоў, а таксама разьдзел багаслоўя, які вывучае іх вучэньне, называецца [[Патрыстыка|патрыстыкай]] альбо патралёгіяй.

У [[Каталіцтва|каталіцтве]] й [[Праваслаўе|праваслаўі]] да Айцоў Царквы адносяць адных і тых жа паплечнікаў, але пры гэтым існуе розьніца ў іх шанаваньні. Звычайна на Захадзе эпоха сьвятых айцоў заканчваецца Ісідарам Севільскім, а на Ўсходзе — [[Ян Дамаскін|Яанам Дамаскіным]].

Галоўнымі айцамі царквы ў праваслаўі зьяўляюцца тры сьвяціцеля: Васіль Вялікі (Кесарыйскі), Грыгорый Багаслоў (Назіянзін) і Іван Залатавусны. Шануюцца таксама Грыгорый Ніскі, Афанасій Александрыйскі, Дыянісій Арэапагіт і інш.

Галоўнымі айцамі Рымска-каталіцкай царквы зьяўляюцца [[Аўгустын]], Амвросій Мэдыяланскі, [[Геранім Стрыдонскі]] й [[Грыгорыюс I (папа рымскі)|Грыгорый І]].

Пазьнейшых тэолагаў на Захадзе называюць [[Доктар Касьцёлу|«настаўнікамі Царквы»]], а іх вучэньне - схаластыкай. У праваслаўі гэтае паняцьце не выкарыстоўваецца, таму да ліку Айцоў Царквы часам залічваюць дзеячаў [[Сярэднявечча]], напрыклад, Патрыярха Фоція, Сімяона Новага Багаслова, [[Рыгор Паляма|Рыгора Паламу]], а ў Новы час - Паісія Велічкоўскага, Феафана Затворніка, Сілуана Афонскаго й інш.









== [[Эклезыялёгія]]   (Є!!!) ==
'''Эклезіялёгія''' ([[Грэцкая мова|грэч]]. ἐκκλησία — царква + [[Грэцкая мова|грэч]]. λόγος — веды), веравучэньне Царквы — разьдзел [[Хрысьціянства|хрысьціянскага]] [[багаслоўя]], які вывучае прыроду й уласьцівасьці Царквы. Гэта вучэньне пра Касьцёл як разьдзел дагматычнай тэалёгіі й як элемэнт тэалёгіі таго ці іншага сьвятога. бацька

Сьвятое Пісаньне Новага Запавету зьмяшчае шэраг вобразаў, якія раскрываюць хрысьціянскае разуменьне Касьцёла й яго ролі: вобраз вінаградніка (Мф. 20, 1-16; Лк. 13, 6-9); вобраз вінаграднай лазы й яе галін (Ян 15, 1-8); вобраз пастыра й статка (Ян. 10, 1-16); вобраз рыбалоўнай сеткі (Мф. 13, 47-48); вобраз засеянага поля (Мф. 13, 24-32); вобраз будынка, які будуецца (Эф. 2, 19-22); вобраз дома (1 Цім. 3, 15; Яўр. 3, 6); вобраз шлюбнага зьвяза (Эф. 5, 32); вобраз нявесты Хрыстовай (Эф. 5, 23; 2 Кар. 11, 2); выява граду Божага (Яўр. 11, 10); вобраз маці вернікаў (Гал. 4, 26); выява галавы й цела (Эф. 1, 22-23). У кнігах [[Айцы Царквы|Айцоў Касьцёла]] часта сустракаецца ўяўленьне пра Касьцёл як пра карабель, які плыве па моры жыцьця.

У хрысьціянскай эклезіялёгіі спалучаюцца 2 аспэкты: містычны й кананічны.

Містычны аспэкт бачыць Касьцёл як містычнае Цела Хрыста, Галавой якога зьяўляецца Хрыстус;
Кананічны аспэкт гаворыць аб еднасьці Касьцёла вакол біскупа й еднасьці біскупаў паміж сабой зь бесьперапыннасьцю пераемнасьці ад св. Апосталаў, пакладзеных Хрыстом як аснову Касьцёла.
Вучэньне аб Царкве, як адно з найважнейшых, знайшло адлюстраваньне ў Нікеа-Царгарадзкім сымбалі веры.

З пункту гледжаньня праваслаўнай эклезіялёгіі, любое адхіленьне як ад веры Царквы (ерась), так і ад абагаўлёнай структуры Царквы (схізма) непазьбежна вядзе да разрыву з Царквой. Гэты разрыў пацьвярджаецца царкоўнай анатэмай, гэта значыць сьцьвярджэньнем аб немагчымасьці далейшай адказнасьці Царквы за таго ці іншага ерэтыка альбо раскольніка, які ўпарціцца ў сваім адхіленьні.










== [[Таінства]]  (Є!!!) ==
'''Сакрамэнт''' ([[Старажытнагрэцкая мова|старож.-грэц.]] μυστήριον, [[Лацінская мова|лац.]] sacramentum) — [[Богаслужэньне|богаслужэньне]] у Царкве Хрыстовай, празь якое нябачна дзейнічае на чалавека ласка [[Сьвяты Дух|Сьвятога Духа]], а таксама духоўныя наступствы (плён) гэтага дзеяньня для чалавека.[1][2]

У розных хрысьціянскіх [[Канфэсія|канфесіях]] і традыцыях погляды на разуменьне й колькасьць сакрамэнтаў адрозьніваюцца. '''Сакрамэнты''' так ці інакш зьвязаны з рознымі падзеямі сьвятой гісторыі й, у адрозьненьне ад іншых царкоўных абрадаў, у той ці іншай форме прысутнічаюць ужо ў [[Новы Запавет|Новым Запавеце]], хоць запаведзь [[Ісус Хрыстос|Хрыста]] непасрэдна датычыць толькі хросту ([[Эвангельле паводле Мацьвея|Мц.]] 28, 20) і Эўхарыстыі ([[Першае пасланьне да карынцянаў|1 Кар.]] 11, 24-25).

[[Каталіцкая Царква|Каталіцкая]] (былі афіцыйна прызнаны на Ліёнскім саборы ў 1274 годзе) й [[Праваслаўная царква|Праваслаўная]] Царквы прызнаюць сем сьвятых '''сакрамэнтаў'''[3]:

[[Хрышчэньне]]

[[Мірапамазаньне]] (у католікаў - [[Канфірмацыя]])

[[Эўхарыстыя]]

Споведзь (пакаяньне)
 
Шлюб

Алеепамазаньне

Сьвятарства

=== Табліца параўнаньня ===
{| class="wikitable"
!Канфэсіі
!Хрышчэньне
!Эўхарыстыя
!Канфірмацыя
!Шлюб
!Сьвятарства
!Алеепамазаньне
!Споведзь
|-
|Каталіцтва
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
|-
|Праваслаўе
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
|-
|Гусіты
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
|-
|Рух сьвятых апошніх дзён
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
|-
|Лютэранства
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#00FF7F" |✓
|-
|Рэфармацтва
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
|-
|Англіканства
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
|-
|Мэтадызм
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
|-
|Ірвінгіанства
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
|}

[[Лютэранства|Лютэране]] прызнаюць толькі хрышчэньне й прычашчэньне (часам таксама споведзь); [[Англіканства|Англікане]] - хрышчэньне, прычашчэньне й шлюб. Баптысты й іншыя эвангельскія хрысьціяне Ўкраіны пад уплывам праваслаўнай традыцыі выяўляюць тэндэнцыю да павелічэньня сьпісу '''сакрамэнтаў'''[4]. Большасьць [[Пратэстанцтва|пратэстантаў]], як і цэрквы апостальскай традыцыі, лічаць '''сакрамэнты''' сродкам атрыманьня Божай ласкі, аднак існуюць пэўныя тэалягічныя рознагалосьсі. Некаторыя традыцыі, такія як [[Квакеры|квакерства]], не выконваюць ніводнага з абрадаў, альбо, у выпадку [[Анабаптызм|анабаптыстаў]], лічаць, што яны зьяўляюцца простымі напамінамі альбо пахвальнымі практыкамі, якія не даюць сапраўднай ласкі.

=== Значэньне сакрамэнтаў ===
На практыцы сэнс зьдзяйсьненьня '''сакрамэнтаў''' больш глыбокі, таму што разам з абвяшчэньнем Божага Слова гэта галоўная місыя кожнага Касьцёла й істотнае апраўданьне яго існаваньня як інстытута. Афіцыйнае прадстаўленьне сакрамэнту зьвязана з духоўным эфэктам, абяцаным Богам, які прыносіць альбо спрыяе збаўленьню. У залежнасьці ад канфесыі правамоцнасьць зьдзяйсьненьня сакрамэнтаў залежыць ад тых, хто пакліканы да гэтага «з ліку царкоўных», аж да тых, хто прызнаны хрышчанымі хрысьціянамі й можа хрысьціць. Узаемнае прызнаньне сапраўднасьці й дзейснасьці '''сакрамэнтаў''', удзяленых у кожным канкрэтным выпадку, адбываецца толькі часткова.

=== Сутнасьць сакрамэнту ===
Паводле даўняй тэалягічнай традыцыі, сам [[Ісус Хрыстос]] разумеецца як «першасакрамэнт», пачатак і мэта Божага збаўчага дзеяньня на сьвет, як у [[Аўгустын|Аўгустына]] й [[Тамаш Аквінскі|Тамаша Аквінскага]]. [[Мартын Лютэр]] таксама пісаў: «У Сьвятым Пісаньні вядомы толькі адзін сакрамэнт, і гэта сам Хрыстус Пан».

Колькасьць асобных '''сакрамэнтаў''' і іх разуменьне адрозьніваецца ў Праваслаўнай і Рыма-Каталіцкай Цэрквах, з аднаго боку, і ў Цэрквах, якія ўзьніклі ў выніку [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]], з другога. У сваю чаргу, існуюць моцныя падзелы ўнутры рэфармацкай галіны, якія на працягу стагодзьдзяў успрымаліся як падзяляючыя цэрквы.

==== Праваслаўная Царква ====
У праваслаўных цэрквах сакрамэнты называюцца ''сьвятымі Тайнамі'' (ад [[Грэцкая мова|грэч.]] ''Mysterіon'' — «тайна»). Сяміразовая колькасьць сакрамэнтаў ніколі не абавязкова ўстанаўлівалася, бо праваслаўе таксама разглядае ўсю Царкву й усе царкоўныя дзеяньні як «сакрамэнтальныя» і як сакрамэнты; няма дакладнага адрозьненьня паміж сакрамэнтамі й сакрамэнтальнымі дзеяньнямі.

Ідэя прававой сілы сакрамэнтаў адыгрывае ў праваслаўным багаслоўі толькі падпарадкаваную ролю, нашмат больш вызначальнай зьяўляецца іх рэальная дзейснасьць. Таму характэрныя для заходняга сакрамэнтальнага багаслоўя дыскусыі аб сапраўднасьці альбо несапраўднасьці сакрамэнтаў часам цяжка зразумелыя праваслаўным вернікам і часта ўспрымаюцца як легалізм.

Тым ня менш, пытаньні прызнаньня адыгрываюць важную ролю ў міжканфесійным дыялёгу зь іншымі Цэрквамі. Напрыклад, прызнаньне хрышчэньня ад іншых хрысьціянскіх канфесій зьяўляецца такой вялікай праблемай у праваслаўі, што ў выпадку пераходу ў іншую канфесію часам даводзіцца паўтараць хрост. Галоўнай цяжкасьцю зьяўляецца падзел у часе паміж хростам і мірапамазаньнем, які сёньня прымаецца ў Заходняй Царкве, і які часта адкідваецца як неправаслаўны ва Ўсходняй Царкве. У праваслаўнай традыцыі Спасланьне Духа зьяўляецца неад’емнай часткай пасьвячэньня праз хрышчэньне, якое без гэтага абраду лічыцца няпоўным.

Думка аб тым, што сьвятыя таінства могуць зьдзяйсьняць сьвецкія асобы, якія не належаць да духавенства й манаства, таксама чужая праваслаўнай традыцыі. Таму праваслаўнае багаслоўе таксама мае вялікія цяжкасьці адносна беспраблемных на Захадзе палажэньняў аб экстраным хрышчэньні сьвецкіх. Паводле праваслаўнага веравучэньня, шлюб становіцца сакрамэнтам толькі праз сьвятарскае блаславеньне; праваслаўнымі цэрквамі адпрэчваецца заходняя ідэя, паводле якой сужэнцы заключаюць сакрамэнт шлюбу адзін з адным, а сьвятар толькі сьведчыць.

==== Каталіцкая Царква ====
У каталіцкай [[Багаслоўе|тэалёгіі]] тэрмін ''«сакрамэнт»'' мае некалькі значэньняў. У больш вузкім сэнсе гаворка ідзе пра асобныя сакрамэнты. У больш шырокім, вышэйшым сэнсе гэта азначае любую сустрэчу паміж Богам і чалавекам, заўсёды апасродкаваную сакрамэнтам.

Сам [[Ісус Хрыстос]] дзейнічае ў сакрамэнтах. Згодна са старажытнай багаслоўскай традыцыяй, як у [[Аўгустын||Аўгустына Блажэннага]] й [[Тамаш Аквінскі|Тамаша Аквінскага]], Ісус Хрыстос разумеецца як «першасакрамэнт», пачатак і мэта Божага збаўчага дзеяньня на сьвет. Ён дзейнічае праз свой Касьцёл, таму Другі Ватыканскі Сабор падобным чынам ахарактарызаваў Касьцёл у цэлым як «сакрамэнт, гэта значыць знак і прыладу найшчыльнейшай еднасьці з Богам, а таксама еднасьці ўсяго чалавецтва»[6].. Пачынаючы з 1930-х гадоў ідэя Касьцёла як фундамэнтальнага альбо карэннага сакрамэнту была распрацавана такімі тэолагамі, як Карл Ранер SJ і Otto Semmelroth SJ і ўключана ў праект Lumen gentіum [7].

Разуменьне сакрамэнту прадугледжвае веру, але ў той жа час сакрамэнт спрыяе й умацоўвае веру. Сакрамэнты займаюць сваё месца ў літургіі як цэлебрацыі Касьцёла. Згодна з каталіцкім поглядам, яны прадстаўляюць збаўленьне, зьдзейсьненае ў Езусе Хрысьце, прапануюць погляд на завяршэньне гісторыі збаўленьня (гл. таксама эсхаталёгію) і такім чынам становяцца эфэктыўнымі для сучаснасьці як месцы сустрэчы паміж Богам і чалавекам[8].

Кожны сакрамэнт мае зьнешні знак, які паказвае на пэўную ўнутраную ласку й у той жа час паведамляе пра яе. Згодна з вучэньнем Каталіцкага Касьцёла, гэтыя сьвятыя, блаславёныя знакі былі ўстаноўлены Хрыстом. Некаторыя сакрамэнты, такія як хрост, намашчэньне й пасьвячэньне, пакідаюць незгладжальны сьлед на чалавеку, які іх прымае. Таму гэтыя сакрамэнты можна прыняць толькі адзін раз.

Сапраўднасьць сакрамэнтаў зьвязана з формай зьдзяйсьненьня, устаноўленай традыцыяй і рэгламэнтаванай касьцёльным правам, а таксама з намерам прыслугоўваючага зьдзяйсьняць сакрамэнт у адпаведнасьці з намерам Касьцёла. Чалавек, які не прыняў хросту, ня можа ў поўнай меры прыняць іншыя сакрамэнты. Эфэктыўнасьць сакрамэнтаў залежыць таксама ад унутранага стану й падрыхтаванасьці іх прымаючых, што называецца дыспазыцыяй. На тых, хто прымае сакрамэнт без адпаведнай налады, накладваецца ўнутраная перашкода, традыцыйна званая obex («бар’ер»), якая робіць бясплодным зьнешняе прыняцьце, бо ўнутраная ласка ня можа пранікнуць. Той, хто прымае альбо ўдзяляе сакрамэнт несапраўдным альбо недастойным чынам і робіць гэта са злым намерам, можа зьдзейсьніць сьвятатацтва, што можа быць цяжкім грахом.

Сакрамэнт сужэнства заключаюць сужэнцы паміж сабой[9]. Для таго, каб сужэнства было сапраўдным, закон патрабуе, каб шлюбныя абяцаньні складаліся перад сьвятаром альбо дыяканам - у выключных выпадках толькі пры двух сьведках - (фармальны абавязак)[10]. Хрышчэньне можа зьдзяйсьняць кожны, у тым ліку й неахрышчаны, у выпадку небясьпекі для жыцьця хрышчанага (экстраны хрост), пры ўмове жаданьня духавенства рабіць тое, што робіць Касьцёл у хрышчэньні. Зьдзяйсьненьне іншых сакрамэнтаў належыць да кампэтэнцыі пасьвячаных сьвятароў.

Паколькі, згодна з дагматычным поглядам, устаноўленым Касьцёлам у XVІ ст., сакрамэнты дзейнічаюць самі па сабе (''ex opere operato''), то дзейснасьць сакрамэнту абумоўлена яго правільным выкананьнем і незалежна ад маральнага стану асобы, якая зьдзяйсьняе гэта. Ступень эфэктыўнасьці залежыць ад жаданьня атрымальніка атрымаць ласку. Такім чынам, сакрамэнт шлюбу заключаецца над усімі ахрышчанымі, незалежна ад іх царкоўнай прыналежнасьці.

==== Пратэстанцкія цэрквы ====
===== Лютэранская царква =====
[[Мартын Лютэр]] упершыню сфармуляваў сваё разуменьне сакрамэнтаў, якое ляжыць у аснове разуменьня лютэранскай царквы, у працы «З вавілонскага палону царквы» ў 1520 годзе, у якой сьцьвярджалася, што сакрамэнт дзейнічае ня толькі праз выкананьне (напр. opere oparato), але заўсёды павінна быць зьвязана са словам абяцаньня, Эвангельлем. Такім чынам, ён лічыў сакрамэнтамі толькі хрышчэньне, Вячэры Гасподняе й споведзь, бо толькі яны былі ўстаноўлены самім Езусам Хрыстом, у той час як ён сам сумняваўся ў вызначэньні споведзі / пакаяньня як сакрамэнту, бо яно не зьвязана з бачным знакам.

У веры - згодна з пануючым у касьцёле поглядам - дзеяньні, неабходныя для збаўленьня, асвойваюцца тымі, хто іх прымае. Наадварот, калі сакрамэнт прымаецца недастойна, дзеяньне ператвараецца ў асуджэньне. Гэты папулярны царкоўны погляд прывёў да таго, што некаторыя асобныя асобы й групы ў піетызьме адмовіліся ад сакрамэнтаў і такім чынам паставілі сябе па-за межамі царквы («сэпаратысты»).

===== Рэфармацкая царква =====
Пратэстанцкія рэфармаваныя цэрквы ведаюць толькі два сакрамэнты хросту й Вячэры Гасподняй. Аднак у абрадавай традыцыі абрадавасьць выконвае сымбальічную ролю. Гэта знакі, якія робяць бачнай духоўную рэчаіснасьць, але не ствараюць яе. Як сказана ў Гейдэльберскім катэхізісе, галоўным канфесійным дакумэнце Рэфармацкага Касьцёла: «Яны зьяўляюцца бачнымі сьвятымі эмблемамі й пячаткамі, устаноўленымі Богам, каб мы маглі зразумець і нават лепш замацаваць іх выкарыстаньнем абяцаньне Эвангельля, а менавіта, што праз аднаразовую ахвяру Хрыста, зьдзейсьненую на крыжы, Ён дае нам прабачэньне грахоў і вечнае жыцьцё па мілаце (Быц. 17:11; Рым. 4:11; 5 Мс. 30:6; 3 Мс. 6: 23; Габр. 9:8). 9.24 ЕС; Езэк. 20:12 ЕС).” Гэта было галоўным яблыкам разладу ў знакамітай марбурскай рэлігійнай дыскусыі паміж Марцінам Лютэрам і Ўльрыхам Цьвінглі ў 1529 г. Па ўсіх астатніх пытаньнях яны змаглі прыйсьці да паразуменьня, так што рознагалосьсі не прывялі да царкоўнага расколу. Спрэчка аб Вячэры Гасподняй, аднак, засталася прычынай падзелу лютэранскай і рэфармацкай цэркваў.

=== Сьвятыя айцы аб сакрамэнтах ===
«Ні хрышчэньне, ні адпушчэньне грахоў, ні споведзь, ні ўдзел у сакрамэнтах, ні сьвятая трапэза, ні прычашчэньне цела, ні ўдзел у крыві, і нішто іншае ня можа прынесьці нам ніякай карысьці, калі мы не пачнем весьці сумленнае, строгае й чужое ад усякага граху жыцьцё» [5] —
Яан Златавустны. 

«Калі ты крывадушнік, дык цябе цяпер людзі хрысьцяць, а Дух Сьвяты ня хрысьціць» — сьвяты Кірыл Іерусалімскі [6].












== Эўхарыстыя ==
'''Еўхары́стыя''', альбо '''Эўхары́стыя''' (грэч. ευχαριστία — падзяка), '''Сьвятое Прычасьце''', '''Сьвятая Камуньня''' — хрысьціянскае таінства ([[Сакрамэнт|сакрамэнт]]), якое складаецца ў асьвячэньні хлеба й віна ў асаблівым статусе й наступнае іх зьяданьне. У праваслаўных, каталікоў, дахалкіданітаў, большасьці лютэран, англікан, старакатолікаў і ў некаторых іншых канфесіях складае аснову галоўнага хрысьціянскага набажэнства, Боскай Літургіі (ці Імшы), і тлумачыцца як таінства (сакрамант), пры якім хрысьціяне прымаюць Цела й Кроў Езуса Хрыста Збавіцеля й, такім чынам, злучаюцца з Богам. Частка пратэстанцкіх канфесій тлумачыць яе як просты рэлігійны рытуал, які не зьяўляецца таінствам.

Каталіцкая царква
Важнымі й неабходнымі элемэнтамі для сьвяткаваньня Эўхарыстыі зьяўляюцца хлеб з пшаніцы й вінаграднае віно. Служыцелем Эўхарыстыі зьяўляецца сьвятар (біскуп альбо прэзьбітэр), які атрымаў сапраўднае пасьвячэньне й дзейнічае ў асобе Хрыста-Галавы й ад імя Касьцёла.[1]

Эўхарыстыя як ахвярапрынашэньне
Паводле каталіцкай царквы, Эўхарыстыя ёсьць Гэта ахвяра Цела й Крыві Пана Езуса, якую Ён устанавіў, каб увекавечыць ажно да свайго прыйсьця ахвяру Крыжа, даручаючы такім чынам Касьцёлу ўспамін сваёй сьмерці й уваскрасеньня. Гэта знак адзінства, повязь любові, пасхальная гасьціна, на якой мы прымаем Хрыста, напаўняем душу ласкай і атрымліваем задатак вечнага жыцьця. Эўхарыстыя зьяўляецца ўспамінам, таму што выяўляе й зьдзяйсьняе ахвяру, якую Хрыстус прынёс Айцу аднойчы за ўсіх на крыжы дзеля чалавецтва. Ахвярны характар Эўхарыстыі раскрываецца ў саміх словах устанаўленьня: «Гэта ёсьць Цела Маё, якое за вас будзе выдана» і «Гэты келіх ёсьць новым запаветам у Крыві Маёй, якая за вас будзе праліта» (Лк 22, 19-20). Ахвяра крыжа й ахвяра Эўхарыстыі — гэта адна ахвяра. Адным зьяўляюцца ахвяра й ахвярадаўца, рознымі зьяўляюцца толькі спосабы ахвярапрынашэньня: крывавы — на крыжы, некрывавы — у Эўхарыстыі. [2]

Эўхарыстыя як сапраўдная прысутнасьць
Езус Хрыстус прысутнічае ў Эўхарыстыі выключным і непараўнальным чынам. Ён насамрэч прысутны праўдзіва, рэальна й субстанцыяльна: са сваім Целам і сваёй Крывёю, са сваёй Душой і Боскасьцю. У Эўхарыстыі сакрамэнтальна, гэта значыць у эўхарыстычных постацях хлеба й віна, прысутнічае ўвесь Хрыстус: Бог і Чалавек. Праз пераўтварэньне, хлеб і віно становяцца целам і крывёю Хрыста. Пераўтварэньне азначае перамену ўсёй субстанцыі хлеба ў субстанцыю Цела Хрыста й усёй субстанцыі віна ў субстанцыю Ягонай Крыві. Гэтае пераўтварэньне зьдзяйсьняецца падчас эўхарыстычнай малітвы праз дзейснасьць словаў Хрыста й дзеяньне Духа Сьвятога. Аднак, характэрныя рысы хлеба й віна, гэта значыць «эўхарыстычных постацяў», застаюцца нязьменнымі. [3]

Каб прыняць сьвятую Камуньню, неабходна быць цалкам далучаным да каталіцкага Касьцёла й быць у стане ласкі, гэта значыць не мець на сумленьні сьмяротнага граху. Той, хто ўсьведамляе, што ўчыніў цяжкі грэх, павінен прыступіць да сакрамэнту паяднаньня перад тым, як будзе прымаць сьвятую Камуньню. [4]










== Богаслужэньне ==

'''Богаслужэньне''' ([[Лацінская мова|лац.]] ''cultus dіvіnіus'', ''celebratіo lіturgіca'') — зьнешняе праяўленьне рэлігійнасьці, якое выяўляецца ў публічных [[Малітва|малітвах]] і рытуалах. Складае значную частку [[Рэлігія|рэлігіі]] наогул. Яно вонкава адлюстроўвае ўнутраны сэнс самой веры й рэлігійны настрой душы. Рэлігійнае пачуцьцё ня можа не вылівацца ў жывых праявах - у словах, альбо ў ахвярах, альбо ў іншых актах культу; рэлігія неверагодная без культу, у якім яна праяўляецца й выражае сябе, як душа праяўляе сваё жыцьцё праз цела. Рэлігія па сваёй сутнасьці імкнецца да найвышэйшага дабра. [[Бог]] – Вінаватец і Крыніца найвышэйшага дабра, аб’яўленьне – форма перадачы дабра ад Бога да чалавека, а пакланеньне лічыцца сродкам здабыцьця Божай ласкі з боку чалавека. Такім чынам, культ зьяўляецца неад’емнай і істотнай часткай рэлігіі ўвогуле.

=== Першабытныя рэлігіі ===
У [[Паганства|першабытных рэлігіях]] [[Міталёгія|міталёгія]] вызначала пэўныя формы культу, такія як [[Сьвята|сьвяты]], [[Малітва|малітвы]], ахвярапрынашэньні й інш. Першапачаткова міты былі сымбальічнымі ўяўленьнямі аб сілах і зьявах прыроды, рэлігійныя сьвяты былі цесна зьвязаны зь яе рознымі зьменамі. У ходзе грамадзкага разьвіцьця ў кола міталёгіі ўвайшлі новыя ўяўленьні - сямейная, грамадзянская й палітычная - гэта адбілася на ўсім культы, на сакральных дзеяньнях і абрадах. Актыўнае імкненьне чалавека да боства й жаданьне атрымаць яго міласьць выяўляліся ў малітвах і ахвярапрынашэньнях, якія ўяўляліся як сродак улагоджваньня боства, ад прыняцьця якога ён атрымлівае асалоду й, такім чынам, становіцца як бы міжвольным прытокам, даўжнік чалавека. У больш разьвітых рэлігіях дзеяньні культу лічацца ўмоўнымі патрабаваньнямі ад багоў, дакладнае выкананьне якіх забясьпечвае атрыманьне чалавекам розных выгод ад багоў.

=== [[Юдаізм]] ===
Рэлігія [[Стары Запавет|Старога Запавету]] значна адрозьніваецца сваім строгім [[Монатэізм|монатэізмам]] і маралізатарскім характарам. У ім толькі Бог ставіць высокія маральныя патрабаваньні да чалавека, які адчувае сваю грахоўнасьць і слабасьць перад суровасьцю закону й чакае [[Збаўленьне|збаўленьня]] й Адкупіцеля. Гэты характар адлюстраваны ў набажэнстве й абрадах старазапаветнай рэлігіі — усё прысьвячалася ўспамінам пра вялікія справы Божыя, а ахвяра прыносілася ня толькі ў знак падзякі Богу за дабрыню, але й як сьведчаньне веры у будучым Збаўцы.

У прыватнасьці, можна вылучыць пэрыяды разьвіцьця старазапаветнай літургіі: у часы айцоў і ў часы закону.

У часы патрыяршага набажэнствы складаліся з ахвярапрынашэньняў: «ад пладоў зямлі» ([[Кніга Роду|Быц.]] 4:3), «ад першынцаў статку» [[Кніга Роду|Быц.]] 4:4), «ад усякай птушкі чыстай» ([[Кніга Роду|Быц.]] 8:20). Другой істотнай часткай патрыяршага культу была [[Малітва|малітва]], а з часоў Абрагама [[Абразаньне|абразаньне]] было неабходным знакам прыналежнасьці да выбранага народу Божага.

У часы легалізму ўсе рэлігійныя службы й абрады вызначаліся законамі Майсея. Акрамя штодзённага набажэнства ў табэрнакулюме, набажэнствы зьдзяйсьняліся па пэўных абрадах, а таксама зьдзяйсьняліся ў асаблівыя дні - у [[Субота|суботу]], на [[Пэсах|Вялікдзень]] і Праснакі, Пяцідзесятніцу, сьвята Сурэм, Дзень Ачышчэньня, сьвята Кучак, Маладзіка й Юбілею. Ахвяры былі дакладна вызначаны па значэньню й абраду іх выкананьня, напрыклад, ахвяра за грэх, ахвяра злачынства, мірная ахвяра й бяскроўная ахвяра. Для зьдзяйсьненьня богаслужэньня таксама выбіралася сьвятая герархія з рознымі правамі й абавязкамі - першасьвятары, сьвятары й лявіты.

=== Рэлігіі Старажытнай Грэцыі й Старажытнага Рыма ===

=== Іслам ===

=== Будызм ===

=== Даасізм ===

=== Хрысьціянская служба ===












== [[Сымбаль веры]]   (Є!!!) ==
'''Сымбаль веры''' — выкладаньне агульных перакананьняў рэлігійнай абшчыны ў выглядзе пэўнай формулы з кароткім пералічэньнем асноўных прынцыпаў.

Сама назва «Сымбаль веры» ў старажытнасьці не ўжывалася Царквой; упершыню яно сустракаецца ў Амвросія Міланскага ў яго «пасланьні» (XLІІ) да папы Сырыцыя І. Увогуле, звычай называць вызнаньні веры «сымбалямі» зьяўляецца заходнім звычаем, і само словазлучэньне «Сымбаль веры» стала выкарыстоўвацца ў дачыненьні да таго, што на грэцкім Усходзе называлася «вучэньнем веры».

Адным з найбольш шырокавыкарыстоўваемых сымбаляў веры ў [[Хрысьціянства|хрысьціянстве]] зьяўляецца [[Нікейскі сымбаль веры]], упершыню сфармуляваны ў [[325]] годзе на [[Першы Нікейскі сабор|Першым Нікейскім саборы]]. Гэты сымбаль веры быў заснаваны на хрысьціянскім разуменьні кананічных [[Дабравесьце|Эвангельляў]], пасланьняў [[Новы Запавет|Новага Запавету]] й у меншай ступені на [[Стары Запавет|Старым Запавеце]]. Прыняцьце гэтага сымбаля веры, які апісвае [[Тройца|Тройцу]], як правіла прымаецца ў якасьці фундамэнтальнай праверкі веры для большасьці хрысьціянскіх канфесій. [[Апостальскі сымбаль веры|Апостальскі Сымбаль веры]] таксама мае шырокае прызнаньне. Некаторыя хрысьціянскія канфесыі й групы адмаўляюць аўтарытэт гэтых веравызнаньняў.

[[Іслам|Мусульмане]] вызнаюць Шахаду альбо пасьведчаньне: «Я веру, што няма бога, акрамя (аднаго) Бога (Алаха), і я веру, што Мухамад — пасланец Бога».

Застаецца прадметам спрэчак ці ёсьць сымбалі веры ў [[Юдаізм|іўдазьме]]. Хоць некаторыя дасьледчыкі кажуць, што іўдаізм не мае сымбаляў веры па сваёй прыродзе; іншыя кажуць, што прызнаецца адзіны сымбаль веры — Шма Ізраэль, які пачынаецца: «Слухай, Ізраіль: Гасподзь, Бог наш, Гасподзь адзіны ёсьць».

=== Найбольш вядомыя сымбалі веры ===
* [[Старарымскі Сымбаль веры]] — ранейшая й больш кароткая вэрсыя Апостальскага сымбаля веры. Быў заснаваны на правілах 2-га стагодзьдзя веры й выкладаньні веры для тых, хто атрымліваў хрышчэньне.
* [[Апостальскі сымбаль веры]] шырока выкарыстоўваецца ў большасьці хрысьціянскіх канфесій, як для катэхізічных, так і для літургічных мэт.
* [[Нікейскі сымбаль веры]] адлюстроўвае намеры Першага Нікейскага сабора ў 325 годзе сфармуляваць тое, у што верылі хрысьціяне.
* [[Халкедонскі сымбаль веры]] быў прыняты на Халкідонскім Саборы ў 451 годзе ў Малой Азыі. Ён вызначае, што Хрыстус «прыйшоў у двух прыродах», якія «сышліся разам у адной асобе й іпастасі».
* [[Афанасьеўскі сымбаль веры]] — хрысьціянскае сьцярджэньне веры з упорам на вучэньне пра Тройцу й хрысталёгію. Гэта першы сымбаль веры, у якім сьцьвярджаецца роўнасьць трох асобаў Тройцы, і адрозьніваецца ад Нікейскага й Апостальскага сымбаляў веры ўключэньнем анатэмы, альбо асуджэньня тых, хто не згодны з сымбалям веры.
* [[Трыдэнцкі сымбаль веры]] першапачаткова зьмяшчаўся ў папскай буле Іnіunctum Nobіs, выдадзенай [[Піюс IV (папа рымскі)|Папам Піем ІV]] 13 лістапада 1565 г. Сымбаль веры быў прызначаны для абагульненьня вучэньня [[Трыдэнцкі сабор|Трыдэнцкага сабора]] (1545—1563).

=== Пратэстанскія веравызнаньні ===

У пратэстантскіх дэнамінацыях звычайна маюцца веравызнаньні, падобныя на сымбалі веры, але, як правіла, большыя. Найбольш вядомыя веравызнаньні:
* [[Шэсьцьдзесят сем артыкулаў]] швайцарскіх рэфарматараў, складзеныя [[Ульрых Цьвінглі|Цьвінглі]] ў 1523 годзе;
* [[Шлайтхаймскае веравызнаньне]] анабаптысцкіх швайцарскіх братоў, складзенае ў 1527 годзе;
* [[Аўгсбурскае веравызнаньне]] 1530 году, праца [[Мартын Лютэр|Марціна Лютэра]] й [[Філіп Мэлянхтон|Філіпа Меланхтона]], якая азнаменавала разрыў з Рымам;
* [[Формула Згоды]] й яе Ўвасабленьне ў 1577 годзе;
* [[Вестмінстэрскае веравызнаньне]] 1647 году — праца Вестмінстэрскай Асамблеі багасловаў, была распрацавана для прэсьвітэрыянскай царквы.

Некаторыя хрысьціянскія канфесыі не спавядаюць сымбалі веры, згаджаючыся аднак са зьместам некаторых зь іх.

=== Спасылкі ===
* [https://ure-online.info/encyclopedia/symvol-viry/ Символ віри] // Українська Релігієзнавча Енциклопедія
* Символ віри // Українська мала енциклопедія : 16 кн. : у 8 т. / проф. Є. Онацький. — Накладом Адміністратури УАПЦ в Аргентині. — Буенос-Айрес, 1965. — Т. 7, кн. XIV : Літери Сен — Сті. — С. 1727. — 1000 екз.

Катэгорыя:Хрысьціянскія сымбалі веры
Катэгорыя:Рэлігійныя вучэньні і дактрыны

== Альтэрнатыўнае праваслаўе ==

Праваслаўныя цэрквы па-за зносінамі з Сусьветным праваслаўем — агульнае абазначэньне праваслаўных царкоўных аб’яднаньняў, якія знаходзяцца па-за эўхарыстычнымі зносінамі з адзінай [[Праваслаўная царква|Праваслаўнай царквой]], па-за юрысдыкцыяй [[Памесная царква|памесных цэркваў]]. У дадзеную групу не ўключаюцца дахалкідонскія старажытнаўсходнія праваслаўныя цэрквы, якія таксама называюць сябе праваслаўнымі (артадаксальнымі), але вызнаюць іншае, міяфізіцкае багаслоўе[1]. Варыянты гэтага тэрміна маюць месца, перш за ўсё, у царкоўных дакумэнтах і літаратуры[2][3][4][5][6], але таксама ў сьвецкіх выданьнях і выступах[7][8][9][10]. Сынонімамі зьяўляюцца паняцьці непрызнаныя[9][11], некананічныя й раскольніцкія/схізматычныя праваслаўныя цэрквы (юрысдыкцыі)[12][13][14][15][16], праваслаўныя цэрквы нявызначанага статусу[7], аўтаномныя праваслаўныя напрамкі (канфесыі)[8], альтэрнатыўнае праваслаўе[17][18][19][20][21], маргінальнае праваслаўе, праваслаўныя дысыдэнты[22] і іншыя.

Амаль усе супольнасьці па-за зносінамі з Сусьветным праваслаўем маюць уласную царкоўную герархію й адміністрацыйныя цэнтры, якія звычайна дзейнічаюць паралельна на адных і тых жа тэрыторыях, ёсьць і не падпарадкаваныя нікому асобныя групы, сьвятары й манахі[23]. З пункту гледжаньня царкоўнай ідэалёгіі й «стылю» царкоўнага служэньня, гэтыя абшчыны ўтвараюць шырокі спэктар варыянтаў - ад ультракансэрватыўных і кансэрватыўных (такіх большасьць) да ўмераных, лібэральных і нават ультралібэральных. Колькасьць гэтых абшчын, як правіла, складае ад некалькіх чалавек да некалькіх соцень, ацэнкі агульнай колькасьці пасьлядоўнікаў дадзеных арганізацый у сьвеце моцна вагаюцца ад аднаго да ста мільёнаў чалавек[24][25]. У Расеі дзейнічаюць ад 15 да 30 іх царкоўных аб’яднаньняў[26].

Адзіная Праваслаўная царква (Сусветнае праваслаўе) існуе ў выглядзе супольнасці самастойных памесных цэркваў. Іх аб'ядноўвае не які-небудзь царкоўна-адміністрацыйны цэнтр, але, перш за ўсё, агульнае праваслаўнае веравучэнне і зносіны ў сакрамэнтах[27][28]. Праваслаўе абвяргае канцэпцыю «ўзаемных эўхарыстычных зносін» («інтэркамуніён») з хрысціянскімі групамі, якія адлучыліся ад яго, як неправаслаўнымі, так і праваслаўнымі раскольніцкімі[29][30]. Такім чынам, аддзяленне якога-небудзь царкоўнага аб'яднання ад Сусветнага праваслаўя, нават пры захаванні праваслаўнага вучэння, ставіць яго па-за эўхарыстычнымі зносінамі з памеснымі цэрквамі, па-за «межамі Царквы»[31].

Блізкім, але не тоесным эўхарыстычным зносінам, з'яўляецца паняцце «кананічнага зносін» — прызнання іерархіі той ці іншай царквы[27]. Найважнейшай прыкметай кананічнасці царквы з'яўляюцца бесперапыннае апостальскае пераемства ў святарскіх пасвячэннях, у выпадку парушанай або сумнеўнай пераемнасці, такія цэрквы лічацца «бездапаможнымі», з несапраўднымі сакрамэнтамі[13]. Варта падкрэсліць, што тэхнічная бесперапыннасць апостальскай пераемнасці пасвячэнняў адмаўляецца далёка не за ўсімі некананічнымі цэрквамі, але пасвячэнні, здзейсненыя па-за кананічнымі структурамі, па азначэнні разглядаюцца як незаконныя, гэта значыць не санкцыянаваныя царквой.










== Памесная царква ==
'''Памесная царква''' — тэрмін хрысьціянскай [[Эклезыялёгія|эклезіялёгіі]]. У апошні час ужываецца таксама й у іншых значэньнях.

=== У праваслаўі ===
==== У эклезіялёгіі ====
У праваслаўнай эклезіялёгіі паняцьце выкарыстоўваецца ў дачыненьні да асобнай (партыкулярнай) Царквы на тэрыторыі пэўнай правінцыі ці дзяржавы, у супрацьлегласьць Царкве сусьветнай (кафалічнай). У праваслаўі звычайна пазначае аўтакефальную альбо аўтаномную Царкву ў межах незалежнай дзяржавы.

Адміністрацыйны падзел Сусьветнай Царквы будуецца на тэрытарыяльным, а не нацыянальным прынцыпе. У звычайных умовах праваслаўныя хрысьціяне любой нацыянальнасьці, якія пражываюць на адной тэрыторыі, складаюць адзін прыход і акармляюцца адным епархіяльным эпіскапам, бо, паводле словаў апостала Паўла, у Хрысьце «няма ні Эліна, ні Іўдзея, ні абразаньня, ні неабразаньня, барбара, Скіфа, раба, вольніка» (Калас. 3, 11). У сваім тэрытарыяльным разьмежаваньні памеснай царквы ўзгадняюцца з палітыка-адміністрацыйным падзелам, зь дзяржаўнымі й адміністрацыйнымі граніцамі[1]

З канца XX стагодзьдзя існуе 14 агульнапрызнаных самастойных Памесных цэркваў і адна, якая прызнаецца толькі некаторымі цэрквамі.

Дыптых Маскоўскага патрыярхата	    Дыптых Канстантынопальскага патрыярхата
                      Аўтакефальныя цэрквы: 
1. Канстантынопальская               1. Канстантынопальская 
2. Александрыйская                   2. Александрыйская
3. Антыяхійская                      3. Антыяхійская
4. Іерусалімская                     4. Іерусалімская
5. Маскальская                       5. Маскальская
6. Грузінская                        6. Сэрбская
7. Сэрбская                          7. Румынская
8. Румынская                         8. Балгарская
9. Балгарская                        9. Грузінская
10. Кіпрская                         10. Кіпрская
11. Эладзкая (Грэцкая)               11. Эладзкая (Грэцкая)
12. Албанская                        12. Польская
13. Польская                         13. Албанская
14. Чэскіх земляў і Славаччыны       14. Чэскіх земляў і Славаччыны
15. Амэрыканская й Канадзкая         15. Украінская

                        Аўтаномныя цэрквы:

Сінайская                             Сінайская
Фінляндзкая                           Фінляндзкая
Японская                              Эстонская (апостальская)
Кітайская

Амэрыканская й Канадзкая царква ў аўтакефальным статусе прызнана толькі Маскоўскім патрыярхатам і некаторымі іншымі аўтакефальнымі цэрквамі, галоўным чынам — славянскімі, астатнія аўтакефальныя цэрквы прызнаюць Праваслаўную царкву ў Амэрыцы самакіравальнай царквой Маскоўскага патрыярхата.

Межы памесных цэркваў традыцыйна маюць тэндэнцыю ўзгадняюцца з граніцамі нацыянальна-дзяржаўнага разьмежаваньня, але пэўнай нормы не існуе. Так, Маскоўскі патрыярхат, які гістарычна заўсёды меў юрысдыкцыю ў межах Маскальскай дзяржавы й Маскальскай імпэрыі, пасьля распаду СССР у 1991 годзе распасьцірае сваю выключную юрысдыкцыю на ўсе краіны былога СССР, акрамя Грузыі й Армэніі[2].

==== Іншае выкарыстаньне ====
У 1990-я гг. паняцьце стала ўжывацца ў сувязі з царкоўнай сытуацыяй ва Ўкраіне як фактычны сынонім аўтакефальнай Царквы[3][4][5][6][7].

=== У пратэстанцтве ===
У большасьці эвангельскіх хрысьціян пад памеснай царквой разумеецца царкоўная абшчына, якая адпавядае паняцьцю прыхода ў іншых хрысьціянскіх канфесіях, але незалежная ў кіраваньні. У кансэрватыўных прадстаўнікоў пратэстанцтва членства ў памеснай царкве зьяўляецца цалкам канкрэтным, пад ім разумеюць, што вернік прыняў воднае хрышчэньне й рэгулярна ўдзельнічае ў ламаньні хлеба й служэньнях царквы (набажэнствы, малітоўныя сходы, бяседы, сэмінары, канфэрэнцыі, эвангелізацыйныя місыі й да т.п.), а таксама ў членскіх сходах, на якіх сумесна вырашаюцца ўнутрыцаркоўныя пытаньні.

Памесная царква ў кансэрватыўных эвангельскіх хрысьціян кіруецца калегіяльна — агульным сходам членаў, брацкім саветам, яківыбіраецца з членаў царквы мужчынскага полу, саветам служак і г.д. У некаторых кансэрватыўных цэрквах і ў пераважнай большасьці свабодна-лібэральных (напрыклад харызматычных) вылучаецца роля пастара як поўнаўладнага кіраўніка ўсімі справамі царквы, за якім, хоць ён і мае памочнікаў, застаецца права апошняга слова.









== [[Арый]]  (Є!!!) ==
'''Арый''' ([[Старажытнагрэцкая мова|даў.-грэч.]]: Ἄρειος, [[Лацінская мова|лац.]] Arіus; каля 256, Пталемаіда — 336, [[Канстантынопаль]]) — раньнехрысьціянскі [[Сьвятар|прэсьвітэр]], [[Філёзаф|філёзаф]] і аскет з Кірэнаікі. Вядомы прапаведваньнем дактрыны арыянства, напрамку ў хрысьціянстве, прызнанага ерасьсю й асуджанага на [[Першы Нікейскі сабор|Першым Нікейскім саборы]] ў 325 годзе. Дзейнасьць і погляды Арыя выклікалі так званую «арыянскую палеміку», якая аказала значны ўплыў на далейшае разьвіцьцё царквы й зацьвярджэньне хрысьціянскай дагматыкі.
Вядучай ідэяй арыянства быў антытрынітарызм — адмаўленьне адзінасутнасьці Сьвятой Тройцы. Паводле Арыя, [[Ісус Хрыстос|Езус Хрыстус]] — не [[Бог]], а найдасканалейшае Божае стварэньне, якое мае перавагу над іншымі створанымі істотамі й мае найвышэйшую пасьля Бога Айца годнасьць. Найбольш яркім праціўнікам гэтай думкі быў александрыйскі патрыярх Аляксандар, па ініцыятыве якога Арый быў падвергнуты анатэме, выгнаны з горада й асуджаны на [[Першы Нікейскі сабор|Нікейскім саборы]]. Арый памёр у 336 г. ва ўзросьце 80 гадоў, напярэдадні свайго ўрачыстага вяртаньня ва ўлоньне Касьцёла.

=== Біяграфія ===
Многія аспэкты жыцьця й вучэньня Арыя застаюцца нявысьветленымі, бо яго творы былі зьнішчаны яшчэ пры яго жыцьці па ініцыятыве праціўнікаў. Асноўнымі крыніцамі аб жыцьці й дзейнасьці Арыя, акрамя фрагмэнтаў яго ўласных твораў, зьяўляюцца працы Афанасія Вялікага, Епіфанія Кіпрскага, царкоўных гісторыкаў Сакрата Схаластыкі, Сазомена й Феадарыта Кірскага.

Арый нарадзіўся ў рымскай правінцыі Кірэнаіка на тэрыторыі сучаснай Лівіі. Бацьку яго звалі Амоній. Ён атрымаў адукацыю пад кіраўніцтвам Лукіяна Антыахійскага й каля 300 г. стаў прэсьвітэрам Александрыйскай царквы. У 311 годзе Арый быў адлучаны ад царквы арцыбіскупам Александрыйскім Пятром за падтрымку «мелеціянскага расколу» — Арый настойваў на «сьвятасьці царквы» і асуджаў біскупа Пятра за паблажлівасьць да «заняпалых» падчас ганеньняў. Мучаніцкая сьмерць Пятра Александрыйскага падчас Вялікага ганеньня часова прымірыла Арыя з царквой, таму пасьля пакаяньня перад новым біскупам Ахілам Арый зноў прыняў сьвятарскі сан.

Сярод прэсьвітэраў Арый быў 1-м рангам. Вучоны-дыялектык, красамоўны прапаведнік, высокі хударлявы дзед у аскетычна простым адзеньні, актыўных і строгіх паводзін (нават ворагі не казалі пра яго нічога дрэннага), ён быў кумірам многіх сваіх прыхаджан, асабліва жанчын, больш менавіта дыяканіс і паннаў, якія прадстаўлялі шматлікія арганізацыі. Пасьля сьмерці біскупа Ахіла яго кандыдатура на катэдру александрыйскага эпіскапа была адной зь першых. І, здаецца, галасы выбаршчыкаў паміж ім і Аляксандрам падзяліліся амаль пароўну. Арыянскі гісторык Філасторгій кажа, што Арый велікадушна адмовіўся ад гонару на карысьць Аляксандра. Але, на думку праваслаўных гісторыкаў Феадарыта й Епіфанія Кіпрскіх, якія прызнаюць крыніцу асаблівай непрыязнасьці Арыя да Аляксандра й яго ерэтычнай упартасьці, — боль яго славалюбства ад няўдалага змаганьня з Аляксандрам.

Творы Арыя былі зьнішчаны й дайшлі да нас у фрагмэнтах. Яго «Θάλια» («Банкет») — гэта абарона сваёй навукі ў напаўпаэтычнай, напаўпразаічнай форме; за выключэньнем некалькіх фрагмэнтаў у творах Афанасія Вялікага, яна да нас не дайшла. Захаваліся лісты Арыя да Яўсевія Нікамэдыйскага й Аляксандра Александрыйскага († 17 красавіка 326 г.). Асноўнымі крыніцамі зьвестак пра яго зьяўляюцца, акрамя фрагмэнтаў яго ўласных твораў, працы Афанасія, разьдзелы 68 і 69, працы Епіфанія аб ерасях, царкоўныя гісторыі Сакрата, Сазомена, Феадарыта й Філасторгія.









== [[Арыянства]]  (Є!!!) ==

'''Арыянства''' — адна з буйнейшых [[Хрысьціянства|хрысьціянскіх]] плыняў (артадаксальнай царквой разглядаецца як [[Ерась|ерась]]). Узьнікла ў ІV стагодзьдзі ва [[Бізантыйская імпэрыя|Ўсходняй Рымскай імпэрыі]]. Заснавальнік — александрыйскі прэсьвітар [[Арый]] (каля 256—336). Паводле яго вучэньня, 2-я асоба [[Тройца|Тройцы]], [[Ісус Хрыстос|Хрыстус]], не роўны Богу Айцу, ён Сын Божы не па сутнасьці, а па ласцы Божай. Арый абвяргаў, што Сын адзінасутны (адзінародны) з Айцом. У веры ў боскасьць Хрыста ён бачыў пагрозу двухбожжа. [[Першы Нікейскі сабор|Нікейскі сабор]] [[325]] году асудзіў арыянства й пацьвердзіў артадаксальны сымбаль веры, падкрэсьліўшы, што Сын ёсьць адзінасутны з Айцом. Арыянства распалася на некалькі кірункаў, працягвала пашырацца на Ўсходзе пры падтрымцы імпэратараў. У 381 годзе арыянства зноў асуджана на саборы ў [[Канстантынопаль|Канстантынопалі]]. На арыянаў пачаліся жорсткія ганеньні, і да канца ІV стагодзьдзя іх амаль не засталося сярод грэка-рымскага насельніцтва імпэрыі. Да VІ—VІІ стагодзьдзяў арыянства затрымалася сярод [[Готы|готаў]] і іншых тэўтонскіх плямёнаў, якія прынялі хрысьціянства ад арыянскіх місыянераў.

У XVІ стагодзьдзі ідэі арыянства адрадзіліся ў асяродзьдзі радыкальных рэфармацыйных плыняў. У [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] і [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] дзякуючы падтрымцы часткі магнатаў (Ляшчынскіх, [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Кішкі (род)|Кішкаў]]) і спрэчак паміж прыхільнікамі [[кальвінізм]]у частка зь іх пачала адмаўляць дагмат аб [[Тройца|Тройцы]]. Яны пачалі называць сябе проста хрысьціянамі ці літоўскімі й польскімі братамі, ці арыянамі. [[Літоўскія браты|Літоўскімі братамі]] — сацыянамі былі [[Сымон Будны]] й [[Васіль Цяпінскі]], якія ўнесьлі вялікі ўнёсак у беларускую й эўрапэйскую культуру й кнігадрук. У 1658 годзе сацыяне былі абвінавачаны у тым, што з-за іх ератыцтва пачалася паўстаньне, потым маскоўскае й швэдзкае ўварваньне, і яны былі абавязаны пакінуць Рэч Паспалітую за тры гады. Літоўскія й польскія браты перасяліліся ў Нідэрлянды.

=== Літаратура ===
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. — 480 с. — 10 000 экз. — ІSBN 985-11-0035-8. — ІSBN 985-11-0061-7 (т. 2).

Катэгорыя:Ерасі]]  [[Катэгорыя:Антытрынітарызм








== [[Першы Нікейскі сабор]]  (Є!!!) ==
'''Першы Нікейскі сабор''' — [[Сынод|сабор]] [[Хрысьціянства|Царквы]], прызнаваны [[Сусьветны сабор|Сусьветным]]; адбыўся ў чэрвені 325 году ў горадзе Нікея (цяпер Ізьнік, Турэччына); працягваўся больш за два месяцы й стаў першым Усяленскім саборам у гісторыі хрысьціянства.

Сабор быў скліканы імпэратарам [[Канстантын I Вялікі|Канстантынам Вялікім]], для таго каб паставіць кропку ў спрэчцы паміж Александрыйскім эпіскапам Аляксандрам і [[Арый|Арыем]], які адмаўляў адзінасутнасьць Хрыста й Бога Айца. На думку Арыя й яго шматлікіх прыхільнікаў, Хрыстус не Бог, а першая й найдасканалая са створаных Богам істот (гл. [[арыянства]]).

На Нікейскім саборы вызначыліся й усталяваліся асноўныя дактрыны (дагматы) хрысьціянства.

=== Удзельнікі ===
На Першым Усяленскім саборы прысутнічала, паводле сьведчаньня [[Афанасі Вялікі|Афанасія Вялікага]], 318 эпіскапаў<ref>[http://www.newadvent.org/fathers/2819.htm Ad Afros Epistola Synodica]</ref>. Пры гэтым, у іншых крыніцах утрымліваюцца й меншыя адзнакі колькасьці ўдзельнікаў сабора{{sfn|Смірноў|1888|с=18}}. [[Сыльвэстар I (папа рымскі)|Папа Сільвестар]] асабіста не прыняў удзел у Саборы й дэлегаваў сваіх [[легат]]аў — двух прэсьвітараў. На Сабор прыбылі дэлегаты ад тэрыторый, не якія ўваходзілі ў склад імпэрыі: зь Піціўнта на Каўказе, з [[Баспорскае каралества|Баспорскага каралества]] (Керчы), са [[Скіфія|Скіфіі]], два дэлегаты з [[Армэнія|Армэніі]], адзін зь [[Дзяржава Сасанідаў|Персыі]]. Акрамя эпіскапаў у працы Сабора прынялі ўдзел шмат прэсьвітараў і дыяканаў. Многія зь іх яшчэ зусім нядаўна вярнуліся з катаргі й на сваіх целах мелі сьляды катаваньняў. Яны сабраліся ў палацы ў Нікеі, і сам імпэратар Канстантын старшынстваваў на іх сходзе, чаго яшчэ ніколі не было. На Саборы прысутнічала мноства эпіскапаў, пасьля ўшанаваных царквой як сьвятых ([[Мікола Цудатворца|сьвяціцель Мікалай]], эпіскап Міраў Лікійскіх і сьвяціцель Сьпірыдон Трымітунцкі).

Пасьля некалькіх спроб аспрэчыць арыянскае веравучэньне на падставе адных толькі спасылак на Св. Пісаньне Сабору быў прапанаваны сымбаль веры Кесарыйскай Царквы, да якога, па прапанове імпэратара Канстантына, была дададзена характарыстыка Сына ”адзінасутная Айцу”. Гэты Сымбаль веры быў зацьверджаны Саборам для ўсіх хрысьціян імпэрыі, а тыя эпіскапы-арыяне, што не прынялі яго, выдалены з Сабора й адпраўлены ў ссылку. Сабор таксама прыняў 20 канонаў (каваў), якія тычыліся розных бакоў царкоўнага жыцьця.

=== Пастановы ===
Пратаколы Першага Нікейскага сабору не захаваліся (гісторык царквы А.В. Карташоў лічыў, што яны й не вяліся). Пра рашэньні, прынятых на гэтым Саборы, вядома з пазьнейшых крыніц, у тым ліку зь дзеяньняў наступных Усяленскіх сабораў.

Сабор асудзіў [[арыянства]] й зацьвердзіў пастулат аб адзінасутнасьці Бога Сына й Бога Айца й Яго прадвечным нараджэньні.
Быў складзены Сымбаль веры зь сямі пунктаў, які пасьля сталі называць Нікейскім.
Зафіксаваны прывілеі эпіскапаў чатырох найбуйнейшых мітраполій: Рымскай, Александрыйскай, Антыяхійскай і Іерусалімскай (6-ы й 7-ы каноны).
Сабор таксама ўсталяваў час сьвяткаваньня Вялікдня ў першую нядзелю пасьля першай поўні пасьля вясновага раўнадзенства.
Сабор прыняў рашэньне, якое абавязвала архірэяў асабіста кураваць сыстэму аказаньня мэдычнай дапамогі немаёмным грамадзянам.









== Легат (неадназначнасьць) ==

'''Легат''' (ад [[Лацінская мова|лац.]] legatus, legare - «прызначаць, даручаць, дэлегаваць»):

У рымскім праве '''легат''' - гэта спэцыяльна абумоўлены ў завяшчаньні дар, які вылічваўся з агульнай спадчыны, замацаванай за чалавекам.

'''Легат''' - пасланьнік рымскага сэната.

'''[[Папскі легат]]''' зьяўляецца асабістым прадстаўніком Папы на пэрыяд, неабходны для выкананьня мандата.

=== Прозьвішча ===
'''Легат-Абуховы''' - маскальская тэатральная дынастыя швэдзкага паходжаньня. Яе прадстаўнікі:

'''Легат, Густаў Іванавіч''' (1837-1895) - артыст балета й педагог, заснавальнік дынастыі.

'''Легат, Мікалай Густавовіч''' (1869-1937) - артыст балета, харэограф, педагог і карыкатурыст.

'''Легат, Сяргей Густавовіч''' (1875-1905) - артыст балета, харэограф, педагог і карыкатурыст.

'''Легат, Тацьцяна Мікалаеўна''' (1934-2022) - савецкая балерына, балетны педагог, заслужаная артыстка РСФСР (1960).

==== Падвойнае прозьвішча ====
'''Сарафанава-Легат, Клаўдзія Фёдараўна''' (1911-1989) - савецкі мастак-графік.

=== Тапонім ===
'''Легаці''' - вёска ў Кобрынскім раёне Берасьцейскай вобласьці.

Катэгорыя:Вікіпэдыя:Неадназначнасьці










== Папскі легат ==

[[Файл:Papal Legate - Project Gutenberg eText 16531.jpg|thumb|папскі легат дэкрэталіяў [[Баніфацый VІІІ|Баніфацыя VІІІ]] (1294—1303). Брытанскі музэй, 23923.]]

'''Папскі легат''' - прадстаўнік [[Сьвяты Сталец|Святога Прастола]], дэлегаваны [[Папа]]м для правядзення, фарміравання і кантролю царкоўнай палітыкі ў дадзенай краіне.

У [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] папскі легат, акрамя прадстаўніцтва Святога Пасаду, займаўся процідзеяннем  [[Ерась|ерасі]]. Легаты не былі абмежаваны мясцовым судаводствам — яны адказвалі непасрэдна перад папам. Кожны з іх атрымаў [[Багаслоўе|тэалагічную адукацыю]], а таксама кананічнае і грамадзянскае права, і таму ўяўляў сабой моцную лінію абароны ад ерасі катараў, якая набірала папулярнасць у Еўропе.

У [[Польшча|Польшчы]] папскія легаты, акрамя сваёй дзейнасці, уплывалі на дзяржаўную палітыку, неабавязкова на карысць Польшчы. Пасля размовы з легатам [[Ян Длугаш]] сказаў, што "папярэдні легат распаліў вайну, на якую ён быў пасланы", а Святы Пасад "мае больш брыдоты, чым гонару"[1].

На поўдні [[Францыя|Францыі]] першапачаткова, гэта значыць у другой палове XII ст., [[Сьвятая інквізыцыя|інквізіцыйная дзейнасць]] легатаў была даручана [[Цыстэрцыяны|цыстэрцыянцам]], якія вандравалі, прапаведуючы вучэнне Касцёла і ведучы публічныя дыспуты з ерэтыкамі. Паколькі цыстэрцыянскія легаты не змаглі эфектыўна супрацьстаяць пашырэнню катарскага руху - а яны часта станавіліся ахвярамі нападаў катараў - папы пачалі прызначаць легатамі членаў новастворанага дамініканскага ордэна.

Першы папскі легат у Германіі з'явіўся ў 1231 годзе для падтрымкі мясцовых біскупаў у барацьбе з ерэтыкамі.

=== Віды папскіх легатаў ===

'''Legatus a Latere''' — легат «з боку» (папы) — тытул, які даецца кардыналу, які ў якасці спецыяльнага пасланніка (missus specialis) папы прадстаўляе біскупа Рыма на цырымоніях або іншых сходах і выконвае задачы даручана яму.

'''Legatus natus''' - легат "народжаны" - у цяперашні час толькі ганаровы тытул, раней дадзены біскупам больш важных дыяцэзій. Тытул, які насілі епіскапы, у т.л Кёльн, Зальцбург і, нарэшце, з 1515 г. прымасы Польшчы.

'''Legatus missus''' - «пасланы» легат - духоўная асоба, якая выконвае пастаянную місію, гэта значыць нунцый, апостальскі дэлегат і інш.

Сёння легаты выконваюць папскія даручэнні альбо мясцовым цэрквам, альбо грамадзянскім цэрквам, штатам і ўрадам. Калі яны апостальскія толькі для мясцовых Касцёлаў, яны называюцца апостальскімі дэлегатамі. Калі да царкоўна-рэлігійнага прадстаўніцтва дадаецца функцыя падтрымання дыпламатычных кантактаў з дзяржавамі і ўрадамі, то легаты ў адпаведнасці з дыпламатычным пратаколам атрымліваюць назву нунцыяў, пранунцыяў або інтэрнунцыяў.

[[Нунцы|'''Апостальскі нунцый''']] - дыпламатычны прадстаўнік Святога Прастола, які належыць да групы паслоў з правам дэкана дыпламатычнага корпуса.

'''Пранунцый''' - дыпламатычны прадстаўнік, які не мае права на функцыі дэкана, але належыць да групы паслоў. У цяперашні час тытулы пранунцыя больш не выкарыстоўваюцца.

'''Апостальскі інтэрнунцый''' - дыпламатычны прадстаўнік, які не належыць да групы паслоў, але ўваходзіць у склад надзвычайных легатаў або службовых асоб з пэўнымі паўнамоцтвамі. У апошнія дзесяцігоддзі клас інтэрнаваных выйшаў з практыкі.


* [http://www.newadvent.org/cathen/09118a.htm Catholic Encyclopedia: Legate]<br/>








== Suі іurіs ==
'''Suі іurіs''' ці '''suі jurіs''' ([[Лацінская мова|лац.]]: літаральна «свайго права») — лацінская фраза, якая выкарыстоўваецца ў [[Каталіцкая Царква|Каталіцкай Царкве]] для пазначэньня місыі — першаснай тэрытарыяльна-адміністрацыйнай адзінкі, якая папярэднічае ўтварэньню [[Апостальская прэфэктура|Апостальскай прэфэктуры]]. Фраза «mіssіa suі іurіs» ужываецца пры ўтварэньні каталіцкай місыі на тэрыторыях, дзе Каталіцкая Царква толькі пачынае сваю місыянерскую дзейнасьць. Таксама фраза «suі іurіs» ужываецца ў адносінах да царкоўнага заканадаўства [[Усходнія каталіцкія цэрквы|Ўсходніх каталіцкіх цэркваў]], кожная зь якіх мае ўласнае кананічнае права «suі іurіs», адменны ад кананічнага права Рымскай Царквы лацінскага абраду.




=== Suі іurіs у кананічным праве ===
Сусьветная Каталіцкая царква складаецца з розных Каталіцкіх цэркваў, кожная зь якіх мае ўласнае кананічнае права. Самай шматлікай і распаўсюджанай сярод іх зьяўляецца Рымская Царква (іншыя варыянты — Лацінская ці Заходняя Царква). Кожная Ўсходняя Каталіцкая царква, зьяўляючыся часткай Сусьветнай Каталіцкай Царквы, валодае аўтаномнасьцю й незалежнасьцю ўласнага кананічнага права. «Suі іurіs» пэўнай Каталіцкай царквы прызнаецца Сусьветнай Каталіцкай царквой у поўнай меры.

Да Ўсходніх цэркваў «suі іurіs» адносяцца 22 Усходніх Каталіцкіх цэркваў:

Альбанская каталіцкая царква;

Армянская каталіцкая царква;

Беларуская грэка-каталіцкая царква;

Балгарская каталіцкая царква;

Грэцкая каталіцкая царква;

Вугорская каталіцкая царква;

Італа-албанская каталіцкая царква;

Копцкая каталіцкая царква;

Македонская грэкакаталіцкая царква;

Мелькіцкая каталіцкая царква;

Мараніцкая каталіцкая царква;

Маскальская грэкакаталіцкая царква;

Румынская каталіцкая царква;

Русінская грэкакаталіцкая царква;

Сырыйская Каталіцкая Царква;

Сіра-малябарская каталіцкая царква;

Сіра-маланкарская каталіцкая царква;

Славацкая грэкакаталіцкая царква;

Халдзейская каталіцкая царква;

Харвацкая грэкакаталіцкая царква;

Украінская грэкакаталіцкая царква;

Эфёпская каталіцкая царква.

=== Місыя «suі іurіs» ===
'''Місыя «suі іurіs»''' («mіssіa suі іurіs») ужываецца да каталіцкай місыі, якая кананічна ўтвараецца на місыянерскай тэрыторыі ў пэрыяд першапачатковага дзеяньня каталіцкіх місыянераў і ўзьнікненьня першых каталіцкіх абшчын, Гэты пэрыяд характарызуецца нестабільнасьцю знаходжаньня Каталіцкай Царквы на місыянерскай тэрыторыі па прычыне малалікасьці каталіцкага духавенства й вернікаў. Таму Сьвяты Прастол падае місыянерам пэўную кананічную незалежнасьць у прыняцьці рашэньняў. Місыя «suі іurіs», дзейнічаючы па «ўласным праве», не падпарадкоўваецца якой-небудзь каталіцкай дыяцэзыі й мае адміністрацыйную аўтаномію.

У 2010 годзе ва ўсім сьвеце дзейнічала дзевяць місыяў «suі іurіs»:

Місыя suі іurіs на Кайманавых астравах;

Місыя suі іurіs на астравах Цёркс і Кайкас;

Місыя suі іurіs на астравах Сьвятой Алены, Узьнясеньня й Трыстан-да-Кунья;

Місыя suі іurіs на Тувалу;

Місыя suі іurіs на Такелау;

Місыя suі іurіs у Афганістане;

Місыя suі іurіs у Баку;

Місыя suі іurіs у Таджыкістане;

Місыя suі іurіs у Туркмэністане;









== [[Нікейскі сымбаль веры]]   (Є!!!) ==

'''Нікейскі сымбаль веры''' ([[Лацінская мова|лац.]]: Symbolum Nіcaenum) зьяўляецца сымбалям і вызначэньнем веры, якое найбольш шырока выкарыстоўваюцца ў хрысьціянскай літургіі. Быў названы ў гонар горада [[Ізьнік|Нікеі]] (цяпер горад Ізьнік на тэрыторыі Турцыі) на [[Першы Нікейскі сабор|Першым]] [[Сусьветны сабор|Сусьветным Саборы]], які быў праведзены там у [[325]] годзе.

Нікейскі сымбаль веры прызнаны [[Каталіцкая Царква|Каталіцкай Царквой]], [[Праваслаўная царква|Праваслаўнай Царквой]], Царквой Усходу, усходніх праваслаўных цэркваў, [[Англіканства|Англіканскай царквой]], і многімі пратэстанцкімі дэнамінацыямі.

Апостальскі сымбаль веры, які зьяўляецца больш позьняй вэрсыяй Нікейскага, шырока прыняты на Захадзе, але не выкарыстоўваецца на Ўсходзе. Адзін з гэтых двух сымбаляў веры чытаецца ў Каталіцкай царкве падчас імшы адразу пасьля пропаведзі ва ўсе нядзельныя й урачыстыя службы. У Рымска-каталіцкай Царквы, Нікейскі сымбаль веры зьяўляецца часткай веры, яго вызнаньне патрабуецца ад тых, хто ажыцьцяўляе важныя функцыі ў Касьцёле.

У [[Бізантыйскі абрад|бізантыйскім абрадзе]] Нікейскі сымбаль веры заўсёды сьпяваецца падчас на Літургіі, непасрэдна папярэднічае анафары (Эўхарыстычнай малітве), а таксама штодня чытаецца вечарам, а таксама на розныя іншыя нагоды.

=== Характарыстыка сымбаля ===
Ёсьць некалькі вызначэньняў для двух формаў Нікейскага сымбаля веры, некаторыя зь іх маюць амаль падобнае значэньне:

*'''Нікейскі сымбаль веры''' альбо '''сымбаль Нікейскага веравызнаньня''' выкарыстоўваецца да першапачатковага варыянту, прынятага на [[Першы Нікейскі сабор|Першым Нікейскім Саборы]] (325), які ў перагледжанай варыянце быў прыняты першым Канстантынопальскім Саборам (381), у лацінскай вэрсыі зьмяшчае фразу ”Deum de Deo” і Fіlіoque, у армянскай вэрсыі не ўключае ў сябе фразу ”і ад Сына”, але ўключае ”Бога ад Бога” і многія іншыя фразы.
*'''Нікейска-Канстантынопальскі сымбаль веры''' звычайна значыць перагледжаны Канстантынопальскі варыянт (381) альбо больш позьняю лацінскую вэрсыю.
*'''Сымбаль Веры''' звычайна значыць перагледжаны Канстантынопальскі варыянт 381 году, які прыняты ў праваслаўных цэркваў, дзе гэты адзіны сымбаль выкарыстоўваць у літургіі.
*'''Вызнаньне веры 318 айцоў''' адносіцца канкрэтна да вэрсыі, прынятай ў Нікеі ў 325 годзе (таму што 318 біскупаў прыняло удзел у Першым Нікейскім саборы).
*'''Вызнаньне веры 150 айцоў''' адносіцца канкрэтна да вэрсыі, прынятай ў Канстантынопалі ў 381 годзе (150 біскупаў прыняло удзел у Першым Саборы ў Канстантынопалі).
У музычных творах, асабліва ў тых, што сьпяваюцца на латыні, як правіла, называюць першым словам, Сымбаль.

=== Гісторыя ===
Сымбаль веры быў распрацаваны для вызначэньня крытэрыю правільнай веры падчас канфлікту аб дактрыне: прыняцьце альбо адмова ад веравызнаньня служыла адрозьненьнем вернікаў і адмоўляючых канкрэтную дактрыну альбо набор дактрын. Па гэтай прычыне веравызнаньне называлася па-грэцку σύμβολον, слова, якое азначала палову зламанага прадмета, якая, пры слажэньні разам з другой паловай, правярала асобу прад’яўніка. Грэцкае слова запазычалася ў лацінскаю мову ”Symbolum” і стала значыць зьнешні знак чагосьці.

Нікейскі сымбаль веры быў прыняты ў часу спаборніцтва з [[Арыянства|арыянамі]]. [[Арый]], лівійскі прэсьвітар ў Александрыі, заявіў, што хоць Сын Божы меў Боскую сутнасьць, але Ён быў створанай істотай і, такім чынам, ня быў су-роўным з Айцом, і ”быў час, калі Яго не было.” Гэта зрабіла Езуса ніжэйшым за Айца, і стварала праблемы для зараджаючагася вучэньня пра Тройцу. Вучэньне Арыя выклікала сур’ёзны крызыс у хрысьціянстве.

Нікейскі сымбаль веры, прыняты ў [[325]] годзе, відавочна пацьвярджае сумеснае Боскую сутнасьць Сына разам з Айцом, ужываючы да Іх тэрмін ”Адзінасутныя”. Рэдакцыя 381 году кажа аб Сьвятым Духу, Які годны пакланеньні й хвале разам з Айцом і Сынам. Афанасяўскі сымбаль веры значна больш падрабязна апісвае адносіны паміж Айцом, Сынам і Духам Сьвятым. У Апостальскім сымбалі веры не даецца ніякіх відавочных заяў пра Боскасьць Сына й Сьвятога Духа, але, традыцыйна лічыцца, што ў ім гэтае вучэньне маецца на ўвазе.

=== Першапачатковы Нікейскі сымбаль веры 325 году === 
Нікейскі сымбаль веры быў упершыню прыняты ў 325 годзе на Першым Нікейскім Саборы. У той час, тэкст скончваўся словамі ”Мы верым у Духа Сьвятога”, пасьля чаго дадавалася анатэма.

У Копткай царкве існуе традыцыя, што аўтарам тэксту першапачатковага сымбалю веры быў Папа Афанасій Александрыйскі. Таксама існуюць меркаваньні, што Нікейскі сымбаль веры быў распрацаваны ў Кесарыі, важным цэнтры раньняга хрысьціянства. Неўзабаве пасьля Нікейскага сабора былі распрацаваны новыя формулы веры для супрацьдзеяньня новым формам арыянства.

=== Нікейска-Канстантынопальскі сымбаль веры 381 году === 
Традыцыйна лічыцца, што на Другім Сусьветным Саборы, які быў праведзены ў Канстантынопалі ў 381 годзе, быў дададзены разьдзел пасьля словоў: ”Мы верым у Сьвятога Духа”, які пасьля стаў прадметам спрэчак і Вялікага расколу паміж праваслаўем і каталіцтвам.

Трэці Сусьветны Сабор (Эфескі Сабор у 431) пацьвердзіў першапачатковую вэрсыю Нікейскага сымбаля веры 325 году й заявіў, што ”незаконным для любога чалавека зьяўляецца прапаведаваць, альбо пісаць, альбо распаўсюджваць іншыя веравызнаньні замест тых, што былі ўсталяваны сьвятымі айцамі, сабранымі Духам Сьвятым ў Нікеі ў 325 годзе”.

У наступнай табліцы паказаны першапачатковы Сымбаль веры, прыняты ў Нікеі, а таксама тэкст Сымбаля веры ў рэдакцыі 381 году. Тэкст, які адсутнічаў ў вэрсыі 325 году, але прысутнічае ў рэдакцыі 381 году паказаны курсівам; тэкст, які прысутнічае ў вэрсыі 325 году, але быў зьменены ў 381 годзе, дадзены ў дужках.

{| class="wikitable"
|- Valign=top
! width=50% |Рэдакцыя сабора ў Нікеі (325)
! width=50% |Рэдакцыя сабора ў Канстанцінопалі (381)
|-
|Веруем у адзінага Бога, Айца, Уседзяржыцеля, Творцу ўсяго бачнага й нябачнага. || Веруем у адзінага Бога, Айца, Уседзяржыцеля, Творцу ''в  неба й зямлі, і'' усяго бачнага й нябачнага.
|-
|А ў аднага Гаспода Езуса Хрыста, Сына Божага, народжанага ад Айца, [Адзінароднага, то ёсьць сутнасьць Айца, Бога ад Бога], Сьвятло ад Сьвятла, Бога сапраўднага ад сапраўднага Бога, народжанага, не створанага, адзінасутнага з Айцом; || І ў адзінага Госпада Езуса Хрыста, ''Адзінароднага'' Сына Божага, народжанага ад Айца ''перад сусьветам'', Сьвятло ад Сьвятла, Бога сапраўднага ад сапраўднага Бога, народжанага, не створанага, адзінасутнага з Айцом;
|-
| Якім усё было створана [як на небе, дык і на зямлі]; || Якім усё было створана;
|-
| Дзеля нас чалавек, і нашага выратаваньня, сышоў зь неба й увасобіўся й стаў чалавекам; || Дзеля нас чалавек, і дзеля нашага выратаваньня зышоў зь неба й увасобіўся ''Духам Сьвятым  з Панны Марыі,'' і стаў чалавекам;
|-
| Ён пакутаваў, і ў трэці дзень уваскрос зь мёртвых, узьнёсься на неба; || ''Ён быў укрыжаваны за нас пры Понтыі Пілаце'', і пакутаваў, і ''быў пахаваны,'' і на трэці дзень уваскрос зь мёртвых, ''паводле Пісаньня, і'' узьнёсься на неба, ''і сеў на праваруч Бога'';
|-
| Адтуль Ён прыйдзе судзіць жывых і мёртвых. || Адтуль Ён прыйдзе ''зноў са славаю, каб'' судзіць жывых і мёртвых;
|-
| || ''Чыё каралества ня будзе мець канца''.
|-
| І ў Духа Сьвятога. || І ў Духа Сьвятога, ''Госпада, і Падаўцу жыцьця, які сыходзіць ад Айца, Які разам з Айцом і Сынам годны пакланеньню й хвале, Які прамаўляў праз прарокаў''.
|-
| || ''У Адзіную Сьвятую Саборную й Апостальскаю Царкву; прызнаем адно хрышчэньне для адпушчэньня грахоў; чакаем ўваскрэсеньня мёртвых, і жыцьця ў сьвеце будучым. Амін.''
|-
| |[Але тыя, хто кажуць: ”Быў час, калі Яго не было;” і ”Ён ня быў раней, чым Ён быў зроблены;” і ”Ён быў зроблены зь нічога”, альбо ”Ён зь іншага рэчыва” альбо ”сутнасьці,” альбо ”Сын Божы створаны,” ці ”зьменлівы”, - яны асуджаныя Сьвятой Саборнай і Апостальскай Царквой.]
|
|}

Катэгорыя:Дагматыка
Катэгорыя:Хрысьціянскія сымбалі веры










== [[Харвацкая Грэка-Каталіцкая Царква]]   (Є!!!) ==
'''Грэка-каталіцкая царква Харватыі і Сэрбіі''' ([[Лацінская мова|лац.]]: Ecclesia Graeco-Catholica Croatiae et Serbiae; [[Сэрбскахарвацкая мова|сербахарв.]]: Grkokatolička crkva u Hrvatskoj i Srbiji, Гркокатоличка црква у Хрватској и Србији), якую таксама называюць, спасылаючыся на яе [[Бізантыйскі абрад|усходні абрад]], Бізантыйскай каталіцкай царквой Харватыі і Сэрбіі ([[Лацінская мова|лац.]]: Byzantinum Ecclesia Catholico Croatiae et Serbiae)  —  Усходняя каталіцкая юрысдыкцыя [[Suі іurіs|suі іurіs]], якая знаходзіцца ў поўнай эўхарыстычнай еднасьці з Лацінскім Касьцёлам, а таксама з 22 іншымі ўсходнімі каталіцкімі Касьцёламі, утвараючы разам [[Каталіцкая Царква|Каталіцкі Касьцёл]]. Царква складаецца з Крыжавецкай грэка-каталіцкай япархіі (якая ахоплівае [[Харватыя|Харватыю]], [[Славенія|Славенію]], [[Босьнія і Герцагавіна|Боснію і Герцагавіну]]) і грэка-каталіцкай япархіі Сьвятога Мікалая ў [[Рускі Крэстур|Рускім Крэстуры]] (якая ахоплівае [[Сэрбія|Сэрбію]]). Крыжавецкую дыяцэзію, да свайго сыходу на пенсію ў сакавіку 2019 г., узначальваў біскуп Нікола Кекіч, з таго часу кіруе апостальскі адміністратар Мілан Сціпіч. Дыяцэзію ў [[Рускі Крэстур|Рускім Крэстуры]] ўзначальвае біскуп Юра Джуджар з моманту прызначэння ў 2003 г. (да 2018 г. Апостальскім Экзархам).

Нягледзячы на тое, што абедзьве дыяцэзыі кананічна зьвязаны, Касьцёл не мае ні адзінай структуры, ні ўласнай касьцёльнай правінцыі, паколькі Крыжэўская япархія зьяўляецца суфраганай Заграбскай лацінскай архіяпархіі, а Япархія ў [[Рускі Крэстур|Рускім Крэстуры]] непасрэдна падпарадкоўваецца [[Ватыкан|Сьвятому Пасаду]].

Першыя [[Уніяцтва|грэка-каталіцкія]] парафіі на тэрыторыі [[Харватыя|Харватыі]] пачалі ўзьнікаць у канцы XVІ ст. — пачатку XVІI ст. Яны складаліся зь [[Сэрбы|сербаў]], якія ўцяклі ад [[турэцкага іга]] на тэрыторыю [[Габсбурская манархія|імпэрыі Габсбургаў]] і перайшлі ў каталіцтва, захаваўшы [[Бізантыйскі абрад|бізантыйскі абрад]]. Зь цягам часу этнічны склад грэка-каталіцкіх суполак стаў больш стракатым: [[Сэрбы|сербы]], [[Харваты|харваты]] й [[Русіны (этнічная група)|русіны]], якія перасяляліся з [[Карпаты|Карпат]] на [[Балканскі паўвостраў|Балканы]].

=== Гісторыя ===
У 1611 годзе вікарый для грэка-католікаў [[Харватыя|Харватыі]] быў прызначаны падначаленым лацінскаму біскупу Заграба, рэзыдэнцыя якога знаходзілася ў манастыры Марха, недалёка ад [[Іваніч-Град]]а (на паўднёвы ўсход ад [[Загрэб|Заграба]]). У 1777 годзе папа [[Піюс VI]] заснаваў Крыжавецкую грэка-каталіцкую япархію. У сувязі з напружанымі адносінамі паміж харвацкімі грэка-католікамі й лацінскім духавенствам спачатку біскуп Крыжэвецкі стаў суфраганам прымаса Вугоршчыны, толькі ў 1853 годзе ён быў падпарадкаваны арцыбіскупу Заграбскаму.

Пасьля заканчэньня [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] й узьнікненьня [[Югаславія|Югаславіі]] юрысдыкцыя Крыжэвіцкай дыяцэзыі была распаўсюджана на тэрыторыю ўсёй краіны. Пасьля ліквідацыі Апостальскага экзархата для грэка-католікаў [[Паўночная Македонія|Паўночнай Македоніі]] ў 1924 годзе македонскія абшчыны бізантыйскага абраду таксама ўвайшлі ў Крыжавецкую япархію. З гэтага моманту й да канца ХХ стагодзьдзя дыяцэзія аб’ядноўвала грэка-католікаў пяці розных этнічных груп — харваты й сербы; Русіны, якія перасяліліся ў 18 стагодзьдзі з Прыкарпацьця (пераважна са [[Славаччына|Славаччыны]]); украінцы, якія [[Эміграцыя|эмігравалі]] з Галіцыі; Македонцы й невялікая колькасьць [[Румыны|румын]] у Сэрбскім [[Банат|Банаце]].

Да 2001 г. грэка-каталіцкая япархія Крыжэвіча мела поўную юрысдыкцыю над усімі ўсходнімі католікамі бізантыйскага абраду на ўсёй тэрыторыі былой Югаславіі, уключаючы ўсе дзяржавы-спадкаемцы: Харватыю, Славенію, Босьнію й Герцагавіну, Сэрбію, Чарнагорыю й Паўночную Македонію. У той час яна ў асноўным зьбірала сваіх прыхільнікаў сярод харватаў у цэнтральнай і ўсходняй Харватыі, сярод панонскіх русінаў (украінцаў) ва ўсходняй Харватыі, паўночнай Босьніі й паўночнай Сэрбіі й сярод македонцаў у Паўночнай Македоніі.

Пасьля ўтварэньня незалежных дзяржаў-пераемнікаў былой Югаславіі пачаўся працэс адміністрацыйнай рэарганізацыі. У 2001 годзе для грэка-каталікоў Паўночнай Македоніі быў створаны асобны грэка-каталіцкі Апостальскі экзархат Македоніі. Яна была цалкам адзьдзелена ад Крыжэўскай япархіі й абвешчана непасрэдна падпарадкаванай толькі Сьвятому Прастолу.

У 2003 г. быў створаны новы [[Экзархат|экзархат]] для грэка-католікаў — Апостальскі экзархат Сэрбіі й Чарнагорыі.  Яе першы экзарх Джура Джуджар быў прызначаны ў 2003 годзе з рэзыдэнцыяй у [[Рускі Крэстур|Рускім Крэстуры]]. Гэты экзархат захаваўся разам з Крыжавіцкай епархіяй.

Пасьля гэтых зьмен юрысдыкцыя Крыжаўскай япархіі была абмежавана Харватыяй, Славеніяй і Босьніяй і Герцагавінай.

У 2013 г. усе католікі бізантыйскага абраду ў Чарнагорыі былі даручаны мясцовым лацінскім біскупам, таму юрысдыкцыя Апостальскага экзархата Сэрбіі й Чарнагорыі была зьведзена толькі да Сэрбіі [7]. У сьнежні 2018 г. Апостальскі экзархат Сэрбіі быў уключаны ў склад грэка-каталіцкай япархіі Маскальскі Крестур [2].

=== Літургія й колькасьць вернікаў ===
Літургія — славянская форма бізантыйскага абраду, з выкарыстаньнем стараславянскай мовы й кірыліцы.

Дыяцэзія Крыжава паведаміла пра 21 509 вернікаў у 2010 г. (у Харватыі, Славеніі й Босьніі й Герцагавіне). У той час Апостальскі экзархат Сэрбіі й Чарнагорыі паведаміў пра 22 369 вернікаў [8].











== Альбанская грэка-каталіцкая царква ==
'''Албанская грэка-каталіцкая царква''' — адна з усходнекаталіцкіх цэркваў, што прытрымліваюцца [[Бізантыйскі абрад|бізантыйскага абраду]], гэта значыць належыць да ліку грэкакаталіцкіх цэркваў. Усе прыходы царквы разьмешчаны на тэрыторыі [[Альбанія|Альбаніі]]. 

Ня варта блытаць яе зь Італа-альбанскай каталіцкай царквой, якая распаўсюджана на поўдні Італіі.

=== Гісторыя ===
Хрысьціянізацыя [[Альбанія|Альбаніі]] гістарычна ажыцьцяўлялася як місыянерамі з Усходу, так і з Захаду (галоўным чынам, на поўначы краіны). Першая абшчына альбанцаў-каталікоў [[Бізантыйскі абрад|бізантыйскага абраду]] была заснавана ў 1628 годзе. У 1765 годзе абшчына была ліквідавана турэцкімі ўладамі.

Аднаўленьне дзейнасьці грэкакатолікаў у [[Альбанія|Альбаніі]] адбылося ў 1900 годзе — сьвятар Георг Германас, які перайшоў з Альбанскай праваслаўнай царквы ў каталіцтва, заснаваў грэкакаталіцкую абшчыну, якая праз 12 гадоў абгрунтавалася ў горадзе Эльбасан. У 1939 годзе была заснавана апостальская адміністратура. У 1945 годзе абшчына налічвала 400 членаў. Грэка-каталіцкая абшчына была ліквідавана ў 1967 годзе, калі [[Альбанія]] была абвешчана атэістычнай краінай, а любое адпраўленьне рэлігійнага культу стала карацца сьмерцю.

У 1992 годзе пасьля палітычных зьмен у Альбаніі была адноўлена апостальская адміністратура, а альбанскія грэкакатолікі атрымалі магчымасьць свабодна вызнаваць сваю веру.

=== Структура ===
Альбанская грэка-каталіцкая царква мае статус апостальскай адміністратуры й уваходзіць у склад царкоўнай правінцыі Тырана-Дурэс. Паводле даных Annuarіo Pontіfіcіo за 2012 год налічвае 3 749 вернікаў у 8 прыходах і 13 сьвятароў [1]. З 1996 году й па цяперашні час яе ўзначальвае апостальскі адміністратар Хіл Кабашы.












== Грэцкая Каталіцкая Царква ==
'''Грэка-Бізантыйская Каталіцкая Царква''' ([[Грэцкая мова|грэч.]]: Ελληνική Βυζαντινή Καθολικά Εκλάσσα, Ellіnіkí Vіzantіní Katholіkí Ekklіsía; [[Лацінская мова|лац.]]: Byzantіnum Ecclesіa Catholіco Graecіae), таксама '''Грэцкая Каталіцкая Царква'''. Усходняя каталіцкая юрысдыкцыя [[Suі іurіs|suі іurіs]], якая знаходзіцца ў поўнай эўхарыстычнай еднасьці з Лацінскім Касьцёлам, а таксама з 22 іншымі ўсходнімі каталіцкімі Касьцёламі, утвараючы разам [[Каталіцкая Царква|Каталіцкі Касьцёл]], тэрыторыяй якога зьяўляюцца [[Грэцыя]] й [[Турэччына]]. Грэцкая Каталіцкая Царква, як і [[Грэцкая праваслаўная царква]], выкарыстоўвае бізантыйскую традыцыю й [[Бізантыйскі абрад|абрад]], неаюліянскі каляндар, а таксама [[Кайнэ (грэцкая мова)|кайнэ]] і новагрэцкую мову.

=== Гісторыя станаўленьня ===
Некалькі тэалягічных сабораў спрабавалі аднавіць адзінства паміж грэцкімі й лацінскімі хрысьціянамі: сабор у Барыі ў 1098 г., сабор у Ліёне ў 1274 г. і сабор у Фларэнцыі ў 1439 г. Усе яны праваліліся. Пазьней многія грэкі, якія тады знаходзіліся пад уладай [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], прынялі зносіны з Рымам. Звычайна яны пераходзілі ў лацінскі абрад, падтрымліваючы свае парафіі праз кантакты й падтрымку пераважна [[Вэнэцыянская рэспубліка|вэнэцыянцаў]].

Аднак толькі ў 1860-х гадах у вёсцы Малгара ў Фракіі была заснавана парафія [[Suі іurіs|suі іurіs]], спэцыяльна для грэкаў, якія прытрымліваліся бізантыйскага абраду. Да канца XІX стагодзьдзя былі заснаваны яшчэ дзьве такія парафіі: адна ў Канстантынопалі, другая ў Халкідоне.

У 1826 годзе каталіцкі сьвятар Джон Марангас распачаў місыю сярод праваслаўных хрысьціян Канстантынопаля, дзе кіраваў заснаваньням невялікай абшчыны. У 1878 годзе ён пераехаў у Атэны, дзе памёр у 1885 годзе пасьля заснаваньня парафіі. Акрамя таго, ён прыцягнуў да каталіцкай веры дзьве невялікія вёскі ў [[Тракія|Тракіі]].

Пасьля 1895 г. ''[[асумпцыяністи]]'' пачалі сваю місыю ў Канстантынопалі, сэмінарыі й двух іншых гарадах (заснаваных у 1910 г.); налічвалася каля 1000 вернікаў пры 12 сьвятарах, 10 зь якіх былі асумпцыяністамі.

У 1907 г. грэцкі сьвятар Ісая Пападопулас, які заснаваў парафію ў Фракіі, быў прызначаны генэральным вікарыем грэка-каталікоў у складзе апостальскай дэлегацыі Канстантынопаля, а ў 1911 г. ён прыняў біскупскае пасьвячэньне й быў пастаўлены адказным за створаны ардынарыят для католікаў грэка-бізантыйскага абраду, які пазьней стаў экзархатам. Была заснавана асобая царква грэкаў-каталікоў бізантыйскага абраду. Значна болей было грэкаў католікаў лацінскага абраду, якія на некаторых астравах Эгейскага мора складалі большасьць насельніцтва.

У выніку канфлікту паміж Грэцыяй і Турэччынай пасьля Першай сусьветнай вайны грэка-католікі з Мальгары й суседняй вёскі Даўдэлі перасяліліся ў Джаніку ў Македоніі, дзе сёньня існуе значная абшчына, і многія з тых, хто жыў у Канстантынопалі (цяпер Стамбул, Турэччына) эмігравалі альбо ўцяклі ў Атэны, сярод якіх біскуп, які зьмяніў пасаду экзарха, і заснаваны ў 1920 г. рэлігійны інстытут сясьцёр Паммакарыстаў.

У 1932 г. тэрыторыя экзархату для грэка-католікаў бізантыйскага абраду была абмежавана тэрыторыяй грэцкай дзяржавы, а для тых, хто пражываў у Турцыі, быў створаны асобны Канстантынопальскі экзархат. Працяг эміграцыі й антыгрэцкіх нацыяналістычных інцыдэнтаў з боку турак, такіх як Стамбульскі пагром, зрабілі грэка-католікаў апошняга Экзархату надзвычай малаколькаснымі. Апошні грэка-каталіцкі сьвятар у Канстантынопалі памёр у 1997 годзе й з таго часу яго ніхто не замяняў. Адзіныя рэгулярныя набажэнствы ў грэка-каталіцкай царкве Сьвятой Тройцы праводзяць там халдэя-каталікі, якія жывуць у горадзе.

Пакліканьні да Грэка-Бізантыйскай Каталіцкай Царквы паходзяць у асноўным з грэцкіх астравоў Сірас і Тынас, на абодвух якіх значнае насельніцтва католікаў.

Біскуп Мануэль Нін (тытулярны біскуп Каркабіі) — цяперашні Апостальскі экзарх католікаў бізантыйскага абраду ў Грэцыі.

Колькасьць бізантыйскіх грэка-католікаў у Грэцыі паступова ўзрасла да 6016 (6000 у Грэцыі й 16 у Турцыі) па стане на 2017 г.[2] У Атэнах галоўным грэка-каталіцкім храмам зьяўляецца катэдральны сабор Сьвятой Тройцы ў Атэнах.

Грэка-каталіцкая суполка нашчадкаў эмігрантаў існуе ў Каргезе на Корсіцы, хоць яна не знаходзіцца ў юрысдыкцыі Грэка-Бізантыйскай Каталіцкай Царквы. Сьвятар, які жыве ў Атэнах, архімандрыт Афанасій Армаос, наведвае Каргезу некалькі разоў на год, каб праводзіць набажэнствы ў Грэцкай Царкве [3].












== Франкская дзяржава ==
'''Франкская дзяржава''' (каралеўства; [[Француская мова|па-француску]]: ''royaumes francs'', [[Лацінская мова|па-лацінску]]: ''regnum (іmperіum) Francorum''), радзей Франкія ([[Лацінская мова|па-лацінску]]: ''Francіa'') — [[Фэадалізм|раннафеадальная]] дзяржава, якая ўзьнікла ў канцы [[V стагодзьдзе|V]] стагодзьдзя ў Паўночнай [[Галія|Галіі]] (частка [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]]) пасьля заваяваньня яе [[Франкі|франкамі]] на чале з [[Хлёдвіг I|Хлёдвігам І]].   

=== Агульная характарыстыка ===
'''Франкская дзяржава''' умоўная назва [[Дзяржава|дзяржавы]] ў [[Заходняя Эўропа|Заходняй]] і [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай Эўропе]] з [[V стагодзьдзе|V]] па [[IX стагодзьдзе|ІX]] стагодзьдзі, якая ўтварылася на тэрыторыі [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]] адначасова зь іншымі [[Барбарскія каралеўствы|барбарскімі каралеўствамі]]. Гэта тэрыторыя была населена франкамі пачынаючы зь ІІІ стагодзьдзя. З прычыны бесьперапынных ваенных паходаў [[маярдом]]а франкаў Карла Мартэла, яго сына [[Піпін Кароткі|Піпіна Кароткага]], а таксама ўнука [[Карл Вялікі|Карла Вялікага]], тэрыторыя імпэрыі франкаў к пачатку ІX стагодзьдзя дасягнула самых вялікіх памераў у пэрыяд свайго існаваньня.

З-за традыцыі падзяляць спадчыну паміж сынамі, тэрыторыя франкаў толькі ўмоўна кіравалася як адзіная дзяржава, фактычна яна была падзелена на некалькі падпарадкаваных [[Манархія|каралеўстваў]] (''regna''). Колькасьць і разьмяшчэньне каралеўстваў зьмянялася зь цягам часу, і першапачаткова Франкіяй звалася толькі адно каралеўства, а менавіта [[Аўстразія]], якое разьмяшчалася ў паўночнай частцы Эўропы на рэках Рэйн і Маас; тым ня менш, часам у гэта паняцьце ўключалі й каралеўства Нейстрыя, што знаходзілася на поўнач ад ракі Луары й на захад ад рэкі Сены. Зь цягам часу ўжываньне назвы Франкія ссоўвалася ў кірунку да Парыжа й усталявалася ў выніку над вобласьцю басэйна ракі Сены, якая атачала Парыж (у нашы дні вядома пад імем Іль-дэ-Франс) і дала сваё імя ўсяму каралеўству Францыя.











== Людовік ІІ Нямецкі ==

'''Людовік ІІ Нямецкі''' ([[Нямецкая мова|ням.]]: Ludwіg der Deutsche; 804/805 — 28 жніўня 876, Франкфурт) — кароль [[Баварыя|Баварыі]] ў 817—843 гадах, кароль [[Усходне-Франкскае каралеўства|Усходне-Франкскага каралеўства]] (будучай Нямеччыны) з 843 году, кароль [[Лятарынгія|Лятарынгіі]] з 870 году. Трэці сын імпэратара [[Людовік I Пабожны|Людовіка І Пабожнага]] й Ірменгарды з Хесьпенгау, родапачынальнік дынастыі нямецкіх [[Каралінгі|Каралінгаў]].

Людовік, унук [[Карл Вялікі|Карла Вялікага]], быў трэцім сынам імпэратара Людовіка І Пабожнага й Ірменгарды з Хесьпенгау.

У 817 годзе імпэратар падзяліў свае ўладаньні паміж трыма сынамі, [[Лётар I|Лётарам]], Піпінам і '''Людовікам''', прычым Баварыя й прылеглыя да яе зямлі дасталіся Людовіку (празванаму ў сувязі з гэтым Нямецкім).

У 824 годзе, разам з бацькам і братам Піпінам, Людовік Нямецкі ўдзельнічаў у паходзе ў [[Брэтань]] для прыгнечаньня паўстаньня, паднятага [[Віямарк]]ам.

=== Разьдзел спадчыны Людовіка І Пабожнага ===
У 826 годзе ён пачаў самастойна кіраваць вылучанымі яму бацькам уладаньнямі. Наступныя гады кіраваньня Людовіка Нямецкага адзначыліся яго ўдзелам у мецяжы трох старэйшых сыноў Людовіка Набожнага (830—834), якія выступілі супраць спроб імпэратара забясьпечыць за іх кошт правы іх адзінакроўнага брата Карла.










== Вэрдэнская дамова ==

'''Вэрдэнская дамова''' (фр. Traіté de Verdun) - мірны дагавор аб падзеле імпэрыі [[Карл Вялікі|Карла Вялікага]], паміж трыма сынамі [[Людовік I Пабожны|Людовіка І Пабожнага]].

=== Гісторыя ===
Сыны Людовіка І - [[Лётар I]], [[Карл ІІ Лысы]] й [[Людовік ІІ Нямецкі]], нават падчас жыцьця свайго бацькі ваявалі адзін супраць аднаго за вялізную Франкскую імпэрыю. Аднак, калі [[Людовік I Пабожны|Людовік І]] быў жывы, імпэрыя засталася непадзельнай. Калі ён памёр у 840 г., імпэратарам стаў [[Лётар I]], што выклікала вялікую незадаволеннасьць астатніх братоў. Вайна пачалася з новай сілаю. Зь цягам часу, яны пагадзіліся й вырашылі падзяліць імпэрыю.

=== Дагавор ===
Падзел імпэрыі быў замацаваны дагаворам, які складаўся ў [[Вэрдэн (Францыя)|Вердэне]] ў 843 г. Па дагавору Лётар захаваў імпэратарскую карону, акрамя таго атрымаў Італію й паласу зямлі ўздоўж ракі [[Райн]].

Людовіку засталіся ўсходнія тэрыторыі, на ўсход ад Райна, якія зьяўляліся на той час самымі адсталымі ў сваім разьвіцьці, тут яшчэ дзе-недзе існаваў родава-абшчынны строй.

Карл атрымаў заходнія тэрыторыі.

=== Вынік ===
З падпісаньнем Вердэнскай дамови, пачалі фармавацца сёньняшнія краіны: Нямеччына, на землях Людовіка, Францыя на землях Карла Лысага й Італія, на землях Лотара.

Дзяржава Лотара хутка распалася, што прывяло да фармаваньня герцагстваў Верхняй і Ніжняй Латарынгіі й Каралеўства Італія. Дяржавы Карла й Людовіка й далей працягвалі сваё самастойнае палітычнае жыцьцё.










== Усходне-Франкскае каралеўства ==

'''Усходне-Франкскае каралеўства''' ([[Лацінская мова|па-лацінску]]: ''Francіa Orіentalіs''; [[Нямецкая мова|ням.]]: ''Ostfrankenreіch'') — [[Дзяржава|дзяржава]], створаная ў выніку [[Вэрдэнская дамова|Вердэнскага падзелу]] [[843]] г. Франкскай імпэрыі ў якасьці спадчыннага ўладаньня Людовіка ІІ Нямецкага й уключалае тэрыторыі на ўсход ад [[Райн]]а й на поўнач ад Альп. Усходне-Франкскае каралеўства было папярэднікам Сьвятай Рымскай імпэрыі й сучаснай Нямеччыны.

=== Храналягічныя й геаграфічныя рамкі ===
Часьцей за ўсё пэрыяд існаваньня Ўсходне-Франкскага каралеўства абмяжоўваюць, з аднаго боку, [[Вэрдэнская дамова|Вердэнскім дагаворам]] 843 г., а зь іншай — 919 годам, калі было ўпершыню згаданы выраз ''regnum teutonіcorum'' (нямецкае каралеўства). А менавіта, пад 919 годам у Зальцбурскіх аналах запісана, што «Арнульф, герцаг [[Баварыя|Баварыі]], быў абраны кіраваць Нямецкім каралеўствам» ([[Лацінская мова|лац.]]: ''Baіuarіі sponte se reddіderunt Arnolfo ducі et regnare eі fecerunt іn regno teutonіcorum''). Але афіцыйным тытулам каралёў заставаўся «кароль усходніх франкаў» ([[Лацінская мова|лац.]]: ''rex Francorum Orіentalіum'' ці проста ''rex Francorum'') аж да 962 году, калі кароль Атон І прыняў тытул «імпэратар рымлян і франкаў» ([[Лацінская мова|лац.]]: ''іmperator Romanorum et Francorum''). Таму часам гісторыкі часавымі рамкамі існаваньня Ўсходне-Франкскага каралеўства лічаць 843—962 гады.

Тэрыторыя дзяржавы была адносна стабільнай і мела тэндэнцыю да пашырэньня: у 870 г. была далучана ўсходняя частка Латарынгіі, уключаючы Нідэрлянды, Эльзас і ўласна [[Лятарынгія|Лятарынгію]], пачалася калянізацыя населеных славянамі земляў уздоўж Эльбы, каралі ўсходніх франкаў спрабавалі ўсталяваць сюзерэнітэт над Вялікамараўскай дзяржавай.

Сталіцай Усходне-Франкскага каралеўства пры [[Людовік ІІ Нямецкі|Людовіку Нямецкім]] стаў [[Рэгенсбург]].









== Барыс І ==
'''Барыс І''' (Іншы варыянт імя '''Багарыс''', у хрышчэньні '''Міхаіл''') (1-я пал. ІX ст. — 2 мая 907) — кіраўнік [[Першае Баўгарскае царства|Баўгарыі]] з 852 па 889 год, пасьля хрышчэньня ў 864 годзе афіцыйны тытул — князь. Сын хана Прэсіяна.

Увёў [[Хрысьціянства|хрысьціянства]] ў якасьці дзяржаўнай рэлігіі ў 865 годзе, пры хрышчэньні прыняў імя ў гонар бізантыйскага імпэратара Міхаіла ІІІ. У 866 годзе здушыў паўстаньне паганскай шляхты. Шануецца праваслаўнымі як сьвяты ў рангу роўнаапостальнага.

=== Праўленьне ===
У 854 г. [[Вялікая Маравія|вялікамараўскі]] князь [[Расьціслаў (князь)|Расьціслаў]] пераканаў Барыса дапамагчы яму супраць [[Усходне-Франкскае каралеўства|Усходне-Франкскага каралеўства]]. У той час [[Харваты|харваты]] распачалі вайну супраць Баўгарыі. Абодва народа дагэтуль саіснавалі мірна, на падставе чаго дапускаецца, што харватам заплаціў [[Людовік ІІ Нямецкі|Людовік ІІ]], каб яны напалі на Баўгарыю ды адцягнулі ўвагу Барыса ад ягонага хаўруса зь Вялікай Маравіей. У выніку хан Барыс быў вымушаны адмовіцца ад хаўруса. Па выніках ваенных дзеяньняў 855 г. мір паміж балгарамі й усходнімі франкамі быў адноўлены, і Расьціслаў быў вымушаны змагацца супраць Людовіка ІІ саматугам.

Няўдача чакала Барыса й у барацьбе зь Бізанціей у 855—856 гг. Балгарыя страціла вобласьці Загора й Філіпопаль. Не дапамог у барацьбе зь [[Бізантыйская імпэрыя|Бізанціей]] і хаўрус зь Людовікам ІІ. Другі раз Бізанція патрабаваля ў абмен на мір замест земляў, хрышчэньня правіцеля.









== Баўгарская грэка-каталіцкая царква ==

'''Баўгарская грэка-каталіцкая царква''' ([[Баўгарская мова|баўг.]]: Българска гъркокатоліческа цервка; [[Лацінская мова|лац.]] Ecclesіae Graecae Catholіco Bulgarіca), якую часам называюць, маючы на ўвазе яе [[Бізантыйскі абрад|бізантыйскі абрад]], Баўгарска-бізантыйска-каталіцкая царква ([[Баўгарская мова|баўг.]]: Българска бізантійска католіческа цервка; лац. Byzantіnum Ecclesіa Catholіco Bulgarіca ) — Усходне-Каталіцкі Апостальскі Экзархат [[Suі іurіs|suі jurіs]], які знаходзіцца ў поўнай эўхарыстычнай еднасьці з Лацінскім Касьцёлам, а таксама з 22 іншымі Ўсходнімі Каталіцкімі Цэрквамі, утвараючы разам Каталіцкі Касьцёл. Царква мае адну дыяцэзію — Сафійскую, якая ахоплівае ўсю тэрыторыю [[Баўгарыя|Баўгарыі]].

=== Гісторыя ===
==== Сярэднявечча ====
Пры [[Барыс І|цары Барысе]] (853–889) балгары прынялі [[Хрысьціянства|хрысьціянства]] ў яго [[Бізантыйскі абрад|бізантыйскай форме]], службы вяліся на [[Царкоўнаславянская_мова|царкоўнаславянскай мове]]. Па розных прычынах Барыс зацікавіўся пераходам у хрысьціянства й узяў на сябе абавязацельствы зрабіць гэта з боку заходняга духавенства, прызначанага [[Людовік ІІ Нямецкі|Людовікам Нямецкім]] у 863 г. Аднак у канцы таго ж году [[Бізантыйская імпэрыя]] ўварвалася ў Баўгарыю ў пэрыяд голаду й стыхійных бедзтваў. катастрофы. Раптам Барыс вымушаны быў прасіць міру й згадзіўся прыняць хрысьціянства па ўсходніх абрадах. Яго пераемнік Сімяон Вялікі (893–927) абвясьціў у 917 годзе аўтаномны Балгарскі патрыярхат, які быў прызнаны Канстантынопалем у 927 годзе й праіснаваў да падзеньня [[Першае Баўгарскае царства|Першага Балгарскага каралества]] ў 1018 годзе. У 1186 г. Балгарская дзяржава аднавіла сваю незалежнасьць. [[Інакенцыюс III (папа рымскі)|Папа Інакенцій ІІІ]] пісаў цару Калояну, прапаноўваючы яму аб’яднаць сваю Царкву з Каталіцкай Царквой, яшчэ ў 1199 г. Жадаючы насіць тытул імпэратара й аднавіць прэстыж, багацьце й памер Першага Балгарскага каралества, Калаян адказаў у 1202 г. У гэтым палітычным манеўры ён папрасіў папу Інакенція ІІІ даць яму імпэратарскую карону. Калоян таксама хацеў, каб папства прызнала кіраўніка Балгарскай царквы патрыярхам. Папа ня быў гатовы пайсьці на саступкі ў гэтым пытаньні, і калі яго пасланьнік кардынал Леў прыбыў у Балгарыю, ён памазаў арцыбіскупа прымасам для балгар. Калоян атрымаў толькі уніяцкую карону, але не імпэратарскую. Між тым, спрабуючы палегчыць зьвяз з Калоянам, бізантыйскі імпэратар Алексій ІІІ Ангел прызнаў яго імпэратарскі тытул і паабяцаў яму патрыяршае прызнаньне. У 1235 г. Канстантынопальскі патрыярх прызнаў незалежнасьць Балгарскай царквы й права яе кіраўніка на патрыяршы тытул. Асманскае заваяваньне 1393 г. паклала канец існаваньню гэтага Патрыярхату, тэрыторыя якога павінна была ўзьяднацца з Канстантынопалем. У наступныя стагодзьдзі балгарская царква паступова элінізуецца: у літургіі стала выкарыстоўвацца грэцкая мова, эпіскапы былі этнічнымі грэкамі.

==== Усходне-каталіцкія рухі ====

У XІX стагодзьдзі на землях, населеных у той час балгарамі, існавалі тры асноўныя уніяцкія рухі. Яны былі зьвязаны з нацыяналістычным вызваленьнем ад пануючага Канстантынопальскага патрыярхату й яго прагрэцкага ўплыву на славянскае насельніцтва, якое пражывала на фракійскіх і македонскіх землях. Рух за унію з Рымам першапачаткова заваяваў каля 60 000 прыхільнікаў, але ў выніку стварэньня султанам Балгарскага экзархата ў 1870 годзе ня менш за тры чвэрці зь іх вярнуліся ў праваслаўе да канца XІX стагодзьдзя. Шматлікія пераходы духавенства з праваслаўнай царквы ў каталіцкую й наадварот ня варта разглядаць толькі як асабістыя капрызы. Яны зьяўляюцца сімптомамі замежнай гульні ўлады, у якую духавенства было ўцягнута пасьля Бэрлінскага дагавора ў чэрвені 1878 г., паводле якога Македонія й Фракія засталіся ў складзе Асманскай імпэрыі (пасьля таго, як яны былі перададзены Балгарыі паводле Сан-Стэфанскай дамовы ў сакавіку 1878 г.).. Такім чынам, у выніку ўзаемадзеяньня праваслаўнага й уніяцкага веравучэньня Балгарыя падтрымлівае праваслаўны экзархат, а Расея — Балгарыю. Канстантынопальскі патрыярхат, дзе дамінавалі грэкі, падтрымаў грэцкі бок. Францыя й імпэрыя Габсбургаў падтрымалі уніятаў. Падтрымка Габсбурскай імпэрыі ўзрасла толькі пасьля 1878 г. Стаўленьне Асманскай імпэрыі было неадназначным, то падтрымлівала, то супраць уніяцтва, у залежнасьці ад таго, як ёй даводзілася балянсаваць уласныя інтарэсы ў гульні зь вялікімі дзяржавамі.

Першы уніяцкі рух










== [[Сьвятар]]  (Є!!!) ==
'''Сьвята́р''' — сан другой (сярэдняй) ступені сьвятарства «прэсьвітар» у [[Праваслаўная царква|праваслаўнай]], [[каталіцтва|каталіцкай]] і [[старажытна-ўсходнія цэрквы|старажытна-ўсходніх цэрквах]]. Паводле навукі [[Багаслоўе|"тэалёгія"]] (дагматыка) адносіцца да агульнай назвы ўсіх трох ступеняў сьвятарства: дыякан, прэсьвітар і [[Біскуп|эпіскап]].

Паводле царкоўнай дагматыкі, сьвятар мае дар божы [[Сьвяты Дух|Сьвятога Духа]], які дае яму магчымасьць зьдзяйсьняць [[Царкоўныя Таінствы|царкоўныя Таінствы (Сакраманты)]], апроч Таінства Сьвятарства, усе царкоўныя службы й даваць вернікам божае блаславеньне. Пасьвячае ў сьвятары эпіскап. У праваслаўнай царкве, дзе гэтае паняцьце найбольш пашыраны, сьвятара таксама называюць іерэй, прэсьвітэр; «поп» (апошняе слова ва ўсходніх славян з ХІХ ст. набыло зьняважлівае адценьне, у паўднёвых славян і цяпер ужываецца ў асноўным сэнсе). Праваслаўны сьвятар павінен быць абавязкова жанаты ці прыняць [[манах|манаства]] (сьвятар-манах называецца «іераманах»). Старшы сьвятар, звычайна кіраўнік ніжэйшай царкоўнай акругі — благачыньня ці настаяцель сабора мае ганаровае званьне, якое існуе як узнагарода: протаіерэй, протапрэсьвітэр, «пратапоп» (у манастве ігумен, архімандрыт). Для абазначэньня каталіцкага сьвятара ў [[Польшча|Польшчы]], [[Беларусь|Беларусі]], [[Украіна|Украіне]], [[Летува|Літве]] выкарыстоўваецца тэрмін «ксёндз», які паходзіць ад польскага «ksіądz».

Рэлігіяй, якая не мае сьвятароў, зьяўляецца [[Вера Бахаі]]: кожны яе вернік мае права на асабістую інтэрпрэтацыю рэлігійных дагматаў.









== [[Манах]]  (Є!!!) ==
'''Мана́х, мана́ства''' (грэч. μοναχός — адзіночка, самотны) — звычайна член рэлігійнай абшчыны (таксама манашка), які ў адпаведнасьці з абяцаньнем (клятвай) вядзе аскетычнае жыцьцё альбо ў рамках манаскага таварыства, альбо ў адзіноце, пустэльніцтве. Манахі жывуць у [[манастыр]]ах, пустынях, [[лаўра]]х. Манах ад нашэньня чорнай адзёжы названы чарнец, чарніца (манашка), чарняцы (манахі). [[Сьвятар|Сьвятары]] ў манастве — чорнае сьвятарства. У адрозьненьне ад жанатых сьвятароў — белага сьвятарства. Манах і сьвятар — два розныя паняцьці. Даўней называўся яшчэ мніх. У [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мове]] «манах» называецца таксама інокъ («інока», «інокіня» жаночага роду); іншы ад астатніх «іной» (адзін адзіны, адасоблены, пустэльнік); «інокій» (інакш павінен весьці сваё жыцьцё адрозьніваючыся ад іншага, сьвецкіх паводзін).

Інстытут манаства характэрны для каталіцкага й праваслаўнага [[хрысьціянства]], [[індуізм]]у й [[будызм]]у. Часам да манахаў прылічаюць і [[дэрвіш]]аў [[іслам]]у — але гэта спрэчна, бо падабенства толькі зьнешняе: дэрвішы маглі жаніцца, мелі ўласныя дамы й жылі сваім уласным жыцьцём. Зьявіліся манахі ў сярэдзіне І тыс. да н.э. у будызьме. Ад [[III стагодзьдзе|ІІІ]] ст. н.э. манаства прыйшло й у хрысьціянства з [[Сырыя|Сырыі]] й [[Эгіпет|Эгіпта]], як форма ўвасабленьня аскетычнага ідэала, які адлюстраваў дуалістычнае сьветаразуменьне, у супрацьпастаўленьні духа й цела (дабра й зла). Манахаў няма толькі ў [[Пратэстанцтва|пратэстантызьме]].

Традыцыя лічыць заснавальнікамі хрысьціянскага манаства егіпецкіх падзьвіжнікаў сьвятых [[Антоні Вялікі|Антонія Вялікага]] й Пахомія. На Русі заснавальнікамі манаства лічаць вялебных [[Антоні Пячэрскі|Антонія]] й [[Феадосій Пячэрскі|Феадосія]] Пячэрскіх, якія стварылі ў [[X стагодзьдзе|X]]—[[XI стагодзьдзе|XІ]] стст. [[Кіева-Пячэрская лаўра|Кіева-Пячэрскі манастыр]]. Манах прымае абяцаньні ўбоства (адмова ад прыватнай уласнасьці), чысьціні (бясшлюбнасьці), паслушэнства (абсалютнага падпарадкаваньня статуту й манастырскай уладзе). Манахі аднаго [[манастыр]]а называюцца братамі (браціяй). І маюць тры ступені: расафор, маласхімнік, вялікасхімнік. Чорнае адзеньне праваслаўных манахаў — сымбаль смутку й адмовы ад усяго сьвецкага. Прыняцьце манаства адбываецца ва ўрачыстым абрадзе (чыне) пастрыжэньня. З манаства фармуецца вышэйшае кіраўніцтва царквы — [[эпіскап]]ат.

У хрысьціянстве першымі манахамі былі людзі, якія хацелі весьці больш набожны лад жыцьця ў параўнаньні зь іншымі людзьмі, і дзеля гэтага хаваліся ад сьвету, адасабляліся. І сьвядома абмяжоўвалі сябе, каб дасягнуць разьвіцьця. З часам яны сталі аб’ядноўвацца ў [[манастыр]]ы — згуртаваньні манахаў. Задачы асабістага выратаваньня зьліваліся з агульнацаркоўнымі задачамі (і сацыяльнымі). Адыход манахаў ад усяго сьвецкага, адмова ад каштоўнасьцяў сьвецкага жыцьця, прыняцьце часовых альбо пастаянных абяцаньняў чысьціні, убоства й паслушэнства спалучаліся зь імкненьнем уплываць на сьвет сваім прыкладам (і пропаведзьдзю). У Заходняй Эўропе манаства распаўсюдзілася ад [[IV стагодзьдзе|ІV]] ст. Папулярнасьцю карысталіся бенедыкцінцы. [[Клюнійская рэформа]] ў X—XІ стст. умацавала сувязь манаства з папствам, спрыяла ўзмацненьню папскай улады. І ў значнай ступені падпарадкавала жыцьцё й дзейнасьць каталіцкага духавенства прынцыпам манаства. Зьліцьцё ідэй манаства зь місыяй кліру ўвасобілася ў інстытуце статутных канонікаў (canonіcі regolarі), якія спалучалі сьвятарскі стан з прыняцьцем манаскіх зарокаў. Найважнейшым напрамкам у [[Каталіцкая Царква|Каталіцкай Царкве]] сталі ад [[XIII стагодзьдзе|XІІІ]] ст. бедныя Ордэны, якія займалі пануючае становішча да пачатку [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]]. Іх адціснулі [[езуіты]] й розныя манаскія кангрэгацыі. У сучасным сьвеце налічваецца 213917 каталіцкіх манахаў, зь іх 149176 манахаў у Сьвятарстве, і 908158 манашак розных манаскіх аб’яднаньняў.

Манахам няможна назваць любога мужчыну (і любую жанчыну), якія маючы фізычную й псыхічную магчымасьць уступаць у шлюб і палавыя (сексуальныя) дачыненьні, мець сям’ю й дзяцей, не робяць гэтага з асабістых меркаваньняў альбо з-за хваробы. Напрыклад, у каталіцкім абрадзе манахі складаюць пісьмовую прысягу й прымаюць вышэй паданыя абяцаньні. Перад тым бяруць блаславеньне бацькі й маці, рэкамэндацыю пробашча, праходзяць этапы выпрабаваньня пакліканьня ў манаскі стан і г.д. Вышэй сказанае абмежаваньне сапраўдных манахаў гэта элемэнт іх жыцьця, але не мэта. Манахі імкнуцца весьці анёлападобны лад жыцьця, сьведчыць аб Небе жывучы ў целе на Зямлі.

=== Літаратура ===
* укл. Василь Яременко і Оксана Сліпушко, «Тлумачний словник української мови», вид. «Аконіт», м. Київ, 2000 р. ISBN 966-7173-02-X, том 2 (Ж-О), с. 680;
* ред. Митрохин Л. Н. и др., «Христианство» (словарь), изд. «Республика», г. Москва, 1994 г., с. 164, 290;
* составил священник магистр протоиерей Григорий Дьяченко, «Полный церковно-словянский словарь», 1900 г., c. 223, 997.










== Нікан (Патрыярх Маскоўскі) ==
'''Патрыя́рх Ні́кан''' (сьвецкае імя '''Мікі́та Мі́нін (Мінаў'''); 7 мая 1605, сяло Вельдземанава — 17 (27) жніўня 1681, Тропінская слабада) — шосты<ref>сёмы, калі лічыць пастаўленага [[Лжэдзьмітрый I|Лжэдзьмітрыем I]] Патрыярха [[Ігнацій, Патрыярх Маскоўскі|Ігнація]]</ref> маскоўскі патрыярх, вядомы найперш сваёй царкоўнай рэформай, якая выклікала [[Раскол Маскоўскай царквы|раскол]] [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквы]].

Афіцыйна тытулаваўся як [[Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Расеі|«Божаю міласьцю вялікі гаспадзін і гасудар, архіэпіскап стольнага горада Масквы й усяе вялікае, і малое, і белае Русі, і ўсяго паўночнага краю, і памор’я, і многіх дзяржаваў Патрыярх»]]<ref>У арыгінале тытул гучыць як {{lang-chu|Божиею милостию великий господин и государь, архиепископ царствующаго града Москвы и всеа великия и малыя и белыя Росии и всеа северныя страны и помориа и многих государств Патриарх}}.</ref> (з 25 ліпеня [[1652]] году па 12 сьнежня [[1666]] года), а таксама як Вялікі Гасудар.

=== Да патрыяршаства ===
Нарадзіўся ў [[Мардовія|мардоўскай]] сялянскай сям’і ў сяле Вельдземанаве недалёка ад [[Ніжні Ноўгарад|Ніжняга Ноўгарада]] (цяпер — Перавозскі раён Ніжагародзкай вобласьці). Па іншай вэрсыі, заснаванай на паведамленьні пратапопа Авакума, бацька Нікана быў [[Марыйцы|марыец]], а маці — [[Маскаль|маскальская]]<ref>[http://pravmisl.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=261 О национальности Патриарха Никона]</ref>. Маці скора памерла пасьля яго нараджэньня, бацька ажаніўся ў другі раз. Адносіны з мачахаю ў Мікіты не склаліся, яна часта біла яго й марыла голадам<ref>[http://www.krotov.info/library/k/kartash/kart203.html#_Toc531401474 Карташев А. В. История Русской церкви. Том второй]</ref>. Вучыўся грамаце ў прыходзкага сьвятіка. У 12 год пайшоў у Макар’еў Жоўтаводзкі манастыр, быў у ім паслушнікам да 1624 году. Па патрабаваньню бацькоў вярнуўся дадому, жаніўся й прыняў сан сьвятіка. Служыў спачатку ў суседнім сяле Лыскове, а каля 1626 году быў назначаны сьвятікам аднае з маскоўскіх цэркваў, па просьбе маскоўскіх купцоў, якія дазналіся аб яго начытанасьці.

Сьмерць дзяцей у [[1635]] годзе прывяла Мікіту да канчатковага рашэньня пакінуць сьвецкае жыцьцё. Ён пераканаў жонку прыняць манаскі пострыг у маскоўскім Аляксееўскім манастыры, даўшы за яе ўклад і пакінуўшы грошай на ўтрыманьне<ref>[http://www.magister.msk.ru/library/history/kostomar/kostom35.htm Патриарх Никон] // Костомаров Н. И. Русская история в жизнеописаниях её главнейших деятелей</ref>, а сам ва ўзросьце 30 год таксама прыняў пострыг зь іменем Нікан у Сьвята-Троіцкім Анзерскім скіце Салавецкага манастыра<ref>[http://www.klikovo.ru/db/book/msg/1264 Знаменский П. В. История Русской церкви] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100407071946/http://www.klikovo.ru/db/book/msg/1264 |date=7 красавіка 2010 }}</ref>. Праз нейкі час прападобны Елеазар Анзерскі, старац-начальнік скіта, абавязаў Нікана служыць літургіі й кіраваць гаспадарчаю часткай скіта. У 1639 годзе, пасварыўшыся зь Елеазарам, Нікан зьбег са скіта<ref>См. [http://www.ic-xc-nika.ru/texts/jitiya/eleazar_anzer/frame_content.html Житие Преподобного Елеазара Анзерского]</ref> і быў прыняты ў Кожаезерскі манастыр. У [[1643]] годзе быў абраны ігуменам манастыра.

У [[1646]] годзе адправіўся ў [[Маскву]], дзе прыйшоў, па тагачаснаму звычаю новапастаўленых ігуменаў, з паклонам да маладога цара Аляксею Міхайлавічу, зрабіў на яго добрае ўражаньне. Цар загадаў Нікану застацца ў Маскве, а Патрыярху Ёсіфу — пасьвяціць яго ў архімандрыты Наваспаскага манастыра.

Стаўшы на чале браціі Наваспаскага манастыра, Нікан увайшоў у склад навырмальнага гуртка духоўных і сьвецкіх асобаў, які прафэсар М. Ф. Капцераў называе гуртком «барацьбітоў за набожнасьць». Галоўныя ідэолягі гэтага гуртка — духоўнік Аляксея Міхайлавіча пратапоп Дабравешчанскага сабора Стэфан Ваніфацьеў, баярын Ф. М. Рцішчаў і пратапоп Казанскага сабора Яан Няронаў — ставілі перад сабою й сваімі паплечнікамі задачу ажыўленьня рэлігійна-царкоўнага жыцьця ў Маскоўскай дзяржаве, паляпшэньня нораваў як насельніцтва, так і духавенства, насаджэньне асьветы. Уводзілася забытая ў Маскве практыка царкоўнай пропаведзі з амбона, «адзінагалосьсе» ў богаслужэньні, вялікая ўвага надавалася выпраўленьню перакладаў богаслужэбных кніг.

Пачаў езьдзіць да цара ў палаты кожную пятніцу для размоваў і парады ня толькі па духоўных справах, але й па дзяржаўных.

11 сакавіка [[1649]] г. быў узьведзены ў сан мітрапаліта Наўгародзкага й Велікалуцкага Патрыярхам Іерусалімскім Паісіем, які быў тады ў Маскве.

=== Патрыяршаства ===

15 красавіка [[1652]] г., у Вялікі чацьвер, памёр Патрыярх Ёсіф. «Барацьбіты» прапанавалі сан патрыярха Стэфану Ваніфацьеву, але той адмовіўся, мабыць, разумеючы, каго хацеў бачыць на патрыяршым прастоле Аляксей Міхайлавіч.

У пачатку ліпеня 1652 году ў Маскву былі дастаўлены мошчы сьвятога мітрапаліта Філіпа з Салавецкага манастыра — ініцыятарам перанясеньня мошчаў у сталіцу быў Наўгародзкі мітрапаліт Нікан, які атрымлівае прапанову цара Аляксея Міхайлавіча аб заняцьці патрыяршага прастола перад грабніцаю сьвяціцеля.

25 ліпеня 1652 году Нікан быў урачыста ўзьведзены на прастол патрыярхаў Маскоўскіх і Ўсемаскальскіх. Падчас інтранізацыі Нікан вымусіў цара паабяцаць не ўмешвацца ў справы Царквы. Цар і народ пакляліся «послушаті его во всѣм, яко начальніка й пастыря й отца краснѣйшаго»<ref>Цит. по Н. И. Кореневский. ''Церковные вопросы в Московском государстве в половине XVII в. и деятельность Патриарха Никона'' // ''Русская история в очерках и статьях'' под редакцией профессора М. В. Довнар-Запольского. Киев, 1912, Т. III, стр. 46.</ref>.

==== Рэфарматарская дзейнасьць ====

Шмат гадоў зьбіраючы грэцкія й бізантыйскія тэксты й сур’ёзна ўдзельнічаючы ў абмеркаваньнях «Гуртка барацьбітоў за набожнасьць» (у які ўваходзіў і пратапоп Авакум), Нікан лічыў важным прывесьці маскальскія праваслаўныя абрады й кнігі ў адпаведнасьць з грэцкімі.

Перад Вялікім постам [[1653]] году Нікан загадаў хрысьціцца трыма пальцамі, што супярэчыла актам Памеснага Стоглавага Сабора 1551 году, якія замацоўвалі двухперсьце. Далей Нікан працягнуў рэформу, зьбіраючы саборы. Сабор [[1654]] году даў пачатак справе ўніфікацыі маскоўскіх кніг па грэцкіх кнігах, надрукаваных у XVІ стагодзьдзі на Захадзе. І калі вызначэньні гэтага Сабора былі разгледжаны й узгодненыя на Канстантынопальскім Саборы таго ж году пад старшынствам Патрыярха Паісія, то рашэньне памеснага Маскоўскага сабора [[1656]] году, на якім усіх, хто хрысьціцца двума пальцамі, аб’явілі ератыкамі й аддалі анатэме, супярэчылі яму<ref>Саборнае пасланьне, падпісанае патрыярхам Паісіем і яшчэ 24 герархамі сьцьвярджала: «Ня трэба думаць, быццам скажаецца наша праваслаўная вера, калі хто-небудзь мае чынапасьледаваньне, якое некалькі адрозьніваецца ў рэчах неістотных і не ў членах веры, калі толькі ў галоўным і важным захоўваецца згода з кафалічнай царквой».</ref>. Пасьпешная анатэма сабора [[1656]] году на ўсіх, хто хрысьціцца двума пальцамі, пазьней скасаваная Памесным саборам РПЦ [[1971]] году, і стала самаю галоўнай прычынай Расколу XVІІ стагодзьдзя.

Укаранеласьць як у народзе, так і сярод значнай часткі сьвяшчэнства меркаваньня аб «перавазе» маскальскай набожнасьці над грэцкаю, а маскоўскай — над кіеўскаю, якая ўзьнікла ў Паўночна-Усходняй Русі пасьля падпісаньня грэкамі [[Флярэнтыйская унія|Фларэнційскай уніі]] з католікамі, падзеньня [[Канстантынопаль|Канстантынопаля]], [[Палянізацыя|апалячваньня]] [[Летува|Літвы]] й уваходжаньня [[Кіеў|Кіева]] ў склад [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (параўн. тэзіс «Масква — Трэці Рым»), а таксама рэзкасьць саміх рэфарматараў прывялі да расколу Маскальскай Царквы на прыхільнікаў Нікана («ніканіян») і яго праціўнікаў стараабрадцаў, адным зь лідараў якіх стаў Авакум. Авакум лічыў, што старажытныя чыны, выкладзеныя ў маскальскіх кнігах, лепш адлюстроўваюць праваслаўную веру.

==== Будаўніцтва ====

Валдайскі Іверскі манастыр, заснаваны Ніканам

Адным з напрамкаў дзейнасьці патрыярха Нікана было заснаваньне ў Расеі манастыроў. У 1653 годзе на востраве Валдайскага возера былі пабудаваны першыя драўляныя пабудовы Іверскага манастыра. У 1655 быў закладзены каменны Ўсьпенскі сабор.

У 1656 годзе Нікан дабіваецца ў цара дазволу на заснаваньне на Кій-востраве манастыра, вядомага цяпер як Анескі Крыжовы манастыр. Будаўніцтвам першых збудаваньняў на востраве з 1656 па 1659 гг. кіравалі старцы Ніфант Цярэбінскі й Ісая, а таксама стольнік Васіль Парамонавіч Паскочын — давераныя асобы Нікана. У тым жа 1656 годзе Нікан заснаваў Новаіерусалімскі манастыр, які задумваўся як падмаскоўная рэзыдэнцыя патрыярхаў. Манастыр быў пабудованы на землях сяла Васкрасенскага. Па задумцы Нікана, ён у будучыні павінен быў стаць цэнтрам праваслаўнага сьвету.

==== Сварка з царом ====

Новаіерусалімскі манастыр, заснаваны патрыярхам Ніканам у 1656 годзе

Малады цар [[Аляксей Міхайлавіч]] шанаваў патрыярха Нікана, давяраў яго парадам у справах дзяржаўнага кіраваньня, а ў час войн з Рэччу Паспалітаю (1654—1667) і працяглай сваёй адсутнасьці пакідаў патрыярха фактычна на чале ўрада. Загадам цара да тытула патрыярха «Вялікі Гаспадзін» быў дабаўлены царскі тытул «Вялікі Гасудар»<ref>Да Нікана гэтым тытулам карыстаўся [[Філарэт, Патрыярх Маскоўскі|патрыярх Філарэт]] як бацька цара [[Міхаіл Фёдаравіч, цар і вялікі князь усяе Русі|Міхаіла Фёдаравіча]]</ref>. Такое становішча выклікала зайздрасьць і незадаволенасьць як [[Баяры|баяр]], якія не хацелі губляць магчымасьці ўплываць на цара ў сваіх інтарэсах, так і многіх духоўных асобаў, у тым ліку й былых членаў гуртка «барацьбітоў за набожнасьць».

Патрыярх Нікан імкнуўся процідзейнічаць таму, што ўспрымалася ім як замах сьвецкага ўрада на яго юрысдыкцыю й паўнамоцтвы. Асаблівы пратэст выклікала прыняцьце Саборнага ўлажэньня 1649 году, якое зьніжала статус духавенства й фактычна ставіла Царкву ў падпарадкаваньне дзяржаве<ref>[http://www.jourclub.ru/12/1280/ Ограничение привилегий церкви в Соборном Уложении 1649 года] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140413155212/http://www.jourclub.ru/12/1280/ |date=13 красавіка 2014 }}</ref>. Так, даходы ад эксплюатацыі манастырскіх вотчын пераходзілі да створанага ў рамках Улажэньня Манастырскага прыказа й паступалі ў дзяржаўную казну; сьвецкія суды сталі разглядаць справы, якія былі ў распараджэньні судоў царкоўных.

У выніку гэтага, а таксама інтрыг з боку часткі баяр і духавенства, якія мелі ўплыў на цара й варожа настроеных да патрыярха Нікана, адносіны паміж царом і патрыярхам пахаладзелі. 10 ліпеня 1658 году Нікан у якасьці пратэсту пакінуў Маскву: не адмовіўшыся ад Маскоўскай катэдры, ён зьехаў у Васкрасенскі Новаіерусалімскі манастыр, які (разам з Крыжовым і Іверскім манастырамі) сам заснаваў у 1656 годзе й меў у сваёй асабістай уласнасьці<ref>Юхименко Е. М.[http://www.sedmitza.ru/text/410660.html Мемориальные вещи и автографы Патриарха Никона в музейных и архивных собраниях]</ref>.

==== Няміласьць і вывяржэньне са сьвяшчэнства ====

Суд над патрыярхам Ніканам
(С. Д. Міларадавіч, 1885 год)
У 1660 годзе на скліканым у Маскве Саборы было пастаноўлена пазбавіць Нікана архіерэйства й нават сьвяшчэнства. Аднак суд не адбыўся, бо справу было вырашана перадаць на суд усходніх патрыярхаў, па савету ніканаўскага манаха-спраўшчыка Епіфанія Славінецкага й архімандрыта Полацкага Богаяўленскага манастыра Ігнація Іеўлевіча. Такое ж рашэньне пытаньня рэкамэндаваў цару пазьней і былы эпіскап Іерусалімскай царквы Паісій Лігарыд[16], які не прымаў яўнага ўдзелу ў Саборы, хоць быў запрошаны патрыярхамі на тайную нараду й выступаў у ролі перакладніка для ўсходніх патрыярхаў.

Запрошаныя яшчэ ў 1662 годзе патрыярхі доўгі час не знаходзілі магчымасьці прыбыць у Маскву. Нарэшце, у лістападзе 1666 году адкрыўся памесны сабор Маскальскай царквы — Вялікі Маскоўскі сабор з удзелам двух патрыярхаў: Паісія Александрыйскага й Макарыя Антыяхійскага. Абодва патрыярхі на той момант лічыліся ў Канстантынопалі пазбаўленымі катэдар рашэньнем Сабора ў Канстантынопалі (у віну ім была пастаўлена доўгая адсутнасьць у сваіх патрыярхіях, якая адбылася з-за просьбы маскальскага цара Аляксея Міхайлавіча наведаць Расею й прыняць удзел у Вялікім Маскоўскім саборы), але ў Маскве вестку аб гэтым атрымалі ўжо пасьля суда над Ніканам. Акрамя таго, пазьней, па просьбе маскальскага цара Канстантынопальскі патрыярх свае рашэньні аб пазбаўленьні катэдар Александрыйскага й Антыяхійскага патрыярхаў адмяніў.

Ідэалягічная аснова й дакумэнты Сабораў 1666—1667 гадоў, найважнейшым прадметам разгляду якіх было канчатковае абмеркаваньне напрымальных для прыхільнікаў «старой веры» «ніканіянскіх» богаслужэбных рэформ, распрацоўваліся вучоным манахам «лацінскага» толку Сімяонам Полацкім, Паісіем Лігарыдам і архімандрытам Афонскага Іверскага манастыра Дыянісіем, які жыў у Маскве з 1655 па 1669 год.

12 сьнежня 1666 году адбылося трэцяе, заключнае па справе Нікана, пасяджэньне Сабора ў Дабравешчанскай царкве Чудава манастыра.

У грамаце, падпісанай усімі архірэямі Маскальскай памеснай царквы Вялікага Маскоўскага сабора, а таксама герархамі (патрыярхамі, мітрапалітамі, архіэпіскапамі, эпіскапамі) грэцкіх памесных цэркваў ад 12 сьнежня, пералічаныя злачынствы, з-за якія Нікан вывергнуты з патрыяршаства й сьвяшчэнства судом памеснага сабора Маскальскай царквы:

{{пачатак цытаты}}
1. Нікан даняў (пакрыўдзіў) цара, калі пакінуў паству й сышоў у Васкрэсенскі манастыр толькі таму, што царскі чыноўнік ударыў слугу патрыярха.

2. Нікан не ўціхамірыўся й не стаў каяцца, а зьдзяйсьняў хіратоніі ў новым месцы, будаваў новыя манастыры, якія называў «неналежнымі словамі й марнымі найменьнямі»: Новым Іерусалімам, Галгофаю, Віфлеемам, Ярданам, тым самым ён зьневажаў божае й зьдзекаваўся са сьвятога, праслаўляючы сябе патрыярхам Новага Іерусаліма, крадучы па-разбойніцку, і калі была б у яго сіла, то адабраў бы й трэцюю частку каралества.

3. Анатэматстваваў патрыярхаў Паісія й Макарыя, якія прыехалі яго судзіць, назваўшы іх Анаю й Каяфаю, а царскіх паслоў, якія да яго былі пасланы, каб выклікаць яго на суд, назваў Пілатам і Ірадам.

4. Нікан напісаў асабістыя пісьмы патрыярхам, у якіх пісаў пра цара Аляксея, што цар «латіномудреньнік, мучітель і обіднік, Іеровоам і Озія» і тое, што Маскальская царква ў лацінскія дагматы ўпала, больш за ўсё вінавацячы ў гэтым Паісія Лігарыда.

5. Нікан без саборнага разгляду сам асабіста пазбавіў эпіскапа [[Павел Каломенскі|Паўла Каломенскага]] сану, лютуючы, сьцягнуў з Паўла мантыю, і таго «в язвы й наказанія предаде тяжчашіе», ад чаго Павел страціў розум і бедны загінуў: ці быў разарваны зьвярамі, ці ў раку ўпаў і загінуў.

6. Свайго духоўнага айца Нікан два гады нялітасьціва біў і яму наносіў раны, пасьля чаго патрыярхі самі бачылі Ніканавага духоўніка «всеконечно расслабленным».
{{канец цытаты|крыніца=}}

За гэтыя злачынствы Нікан быў вывергнуты са сьвяшчэнства: ня толькі патрыяршай годнасьці, але й з эпіскапскага сану й стаў простым манахам.

Манах Нікан пасьля саборнага суда й вывяржэньня быў сасланы ў Ферапонтаў Белазерскі манастыр; пасьля сьмерці Аляксея Міхайлавіча быў пераведзены пад больш строгі нагляд у Кірыла-Белазерскі манастыр.

==== Сьмерць і пасьмяротны лёс ====

Сьмерць патрыярха Нікана
(гравюра, 1870-я гады)

Патрыярх Нікан на помніку «1000-годзьдзе Расеі» ў Вялікім Ноўгарадзе
Пасьля сьмерці цара Аляксея Міхайлавіча прастол перайшоў да яго сына Фёдара Аляксеевіча, які спачуваў Нікану. Ёсьць зьвесткі, што новы цар абдумваў прапанаваны Сімяонам Полацкім плян па стварэньні на землях Маскоўскага каралества чатырох патрыярхій[17][18] і папскага прастола, які прызначаўся для Нікана. У 1681 годзе яму, ужо цяжка хвораму, было дазволена вярнуцца ў Васкрасенскі Новаіерусалімскі манастыр, на шляху да якога Нікан памёр 17 жніўня ў Мікола-Тропінскім прыходзе насупраць Яраслаўля, у вусьці ракі Котарасьлі.

Цар Фёдор Аляксеевіч настаяў на адпяваньні Нікана як патрыярха, нягледзячы на пратэсты патрыярха Маскоўскага Яакіма, які адмовіўся адпяваць і памінаць Нікана як патрыярха.

Быў пахаваны ў паўночным прыдзеле (Адсячэньня галавы Яана Прадцечы) сабора Ўваскрасенскага Новаіерусалімскага манастыра; Фёдар Аляксеевіч сам са сьлязьмі чытаў над ім Апостал і 17-ю кафізму й неаднаразова цалаваў яго правую руку.

У 1682 годзе Фёдар Аляксеевіч, не зважаючы на супраціўленьне патрыярха Яакіма й значныя выдаткі[19], выклапатаў ва ўсходніх патрыярхаў дазвольныя граматы. У іх загадвалася прылічыць Нікана да ліку патрыярхаў і памінаць у такім званьні адкрыта. Патрыярх Яакім адмовіўся адпяваць і памінаць Нікана як патрыярха, таму што рашэньне памеснага сабора Маскальскай царквы — Вялікага Маскоўскага сабора й саборнага суда, які адбыўся на гэтым саборы й вывергнуў Нікана са сьвяшчэнства за яўныя злачынствы, лічыў справядлівым і правільным, і згодна са Сьвятымі Правіламі Праваслаўнай царквы герарх, не прыналежны да Маскальскай памеснай царквы, не мае ніякага юрыдычнага права й ніякай кананічнай улады адмяняць вырак суда памеснага сабора Маскальскай царквы[20].


Помнік патрыярху Нікану ў Саранску
Пазьней, у сынадальны пэрыяд, пад уплывам цэнзуры, дакумэнты, зьвязаныя з пасяджэньнямі Вялікага Маскоўскага сабора — суда над Ніканам (саборны прысуд аб злачынствах Нікана й саборная грамата аб вывяржэньні са сьвяшчэнства Нікана), не друкавалі ў складзе афіцыйна выдаваных дакумэнтаў «Деянія Велікого Московского Собора 1666-67 году.»[21]

У 2013 годзе грабніца патрыярха Нікана была адчынена археолагамі, але быў знойдзен толькі пусты саркафаг — грабніца раней была разграблена[22].

Помнікі Нікану
У 1862 годзе скульптура Нікана была ўключана ў лік скульптур на «Помніку Тысячагодзьдзю Расеі» ў Вялікім Ноўгарадзе.

5 жніўня 2006 году на пярэдадні 325 гадавіны са дня сьмерці патрыярха Нікана ў Саранску патрыярх Алексій ІІ адкрыў і асьвяціў помнік Нікану. Аўтар манумэнта — мардоўскі скульптар Мікалай Філатаў[23].










== [[Бізантыйскі абрад]]  (Є!!!) ==
'''Бізанты́йскі абра́д (чын)''', альбо '''Грэ́часкі абра́д (чын)''' — адзін з усходніх літургічных абрадаў, які выкарыстоўваецца ў [[Праваслаўная царква|Праваслаўных]] і [[Уніяцтва|Грэка-Каталіцкіх]] Цэрквах, а таксама, хаця й вельмі рэдка, у рэлігійных арганізацыях, якія ня могуць быць аднесеныя ні да праваслаўя, ні да каталіцтва. Разьвіцьцё абраду пачалося ў ІV стагодзьдзі ў [[Канстантынопаль|Канстантынопале]], і зараз гэта самы распаўсюджаны абрад у згаданых Цэрквах (пасьля рымскага). Спачатку ў якасьці літургічнай мовы ў бізантыйскім абрадзе выкарыстоўвалася [[грэцкая мова]], але пасьля распаўсюджваньня абраду на тэрыторыі пражываньня славянскіх народаў, а таксама дзякуючы дзейнасьці Кірыла й Мяфодзія, адначасова з грэцкай стала выкарыстоўвацца царкоўнаславянская мова. Пасьля Другога Ватыканскага Сабору (XXІ Сусьветны Сабор у Каталіцкай Царкве) у бізантыйскім абрадзе актыўна пачалі выкарыстоўвацца нацыянальныя мовы.

Да абраду таксама маюць дачыненьне архітэктурныя й іканапісныя асаблівасьці, літургічныя музыка й адзеньне, парадак посту, традыцыі й г. д.

У бізантыйскім абрадзе больш строгі пост, чым у рымскім: у звычайны час пост ня толькі ў пятніцу, але й у сераду. У розных традыцыях і Цэрквах пост захоўваецца па-рознаму: дзесьці забараняецца толькі мяса, а дзесьці забараняецца ўся ежа жывёльнага паходжаньня. Таксама ёсьць чатыры посных пэрыяды: Вялікі, Пятроў, Усьпенскі й Філіпаў пост. На сёньняшні дзень, у бізантыйскім абрадзе практыкуюцца Літургіі Яна Залатавуснага, Васіля Вялікага, Апостала Якава й Раней асьвячаных Дароў.

=== Гісторыя ===
Першапачаткова на ўсходзе былі дзьве асноўныя традыцыі: антыяхійская ў [[Сырыя|Сырыі]] й александрыйская ў [[Эгіпет|Эгіпце]]. Шмат [[літургіст]]аў лічаць, што ў першыя стагодзьдзі з антыяхійскай традыцыі выдзелілася сіра-азыяцкая група, а ў ІV стагодзьдзі сфармаваўся асаблівы абрад, сучасную варыяцыю якога называюць бізантыйскім, ці грэцкім. 

Грэка-каталіцкі архімандрыт Роберт Тафт у сваёй працы «Бізантыйскі царкоўны абрад. Кароткі нарыс» вылучае пяць асноўных пэрыядаў у гісторыі абраду:
# Палеабізантыйская, ці «даканстантынавая», эра (?-325): практычна нічога не вядома. 
# «Імпэрская» эра (325-610): асабліва яскравая з часоў кіраваньня імпэратара Юстыніяна І. У гэты час фарміруецца саборнае богаслужэньне. 
# «Цёмныя стагодзьдзі» (610-850): абрад становіцца падобным да таго, што практыкуецца сёньня. 
# Студыцкая эра (850-1204): адбываецца шмат рэформаў у дачыненьні да Еўхарыстычнага чыну.
# Неасаваіцкі сінтэз Лацінскай Імпэрыі (1204-1261): канчатковае фарміраваньне абраду.

Далейшыя рэформы абраду пасьля падзеяў, якія апісаў айцец Роберт Тафт, былі не такімі значнымі, але ўсё жа трэба зьвярнуць увагу на тое, што абрады разьвіваліся й далей, асабліва ў XІX-XX стст., калі пачалі зьяўляцца новыя дзяржавы, якія атрымлівалі свае ўласныя Цэрквы. Напрыклад, ва [[Украінская грэка-каталіцкая царква|Ўкраінскай Грэка-Каталіцкай Царкве]] абрад адрозьніваецца ад [[Расейска Грэка-Каталіцка Царкве|Расейскай Грэка-Каталіцкай Царквы]], дзе абрад такі ж самы, як і ў [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай Праваслаўнай Царкве]].

У сярэдзіне XVІІ ст. на тэрыторыі сучаснай Расеі падчас рэформаў [[Нікан]]а абрад быў падведзены да таго варыянту, што ў той момант існаваў на тэрыторыі сучаснай Грэцыі. Перадгісторыяй сытуацыі было тое, што, з прычыны канфлікту Праваслаўных Цэркваў у Расеі й Грэцыі, Расея пайшла ў ізаляцыю ад астатняга бізантыйскага рэлігійнага сьвету. Менавіта таму да рэформаў Нікана бізантыйскі абрад у Расеі выглядаў гэтак жа, як у Грэцыі некалькі стагодзьдзяў раней. Прыхільнікі старой маскальскай формы бізантыйскага абраду захаваліся й сёньня — гэта, так званыя, [[Расейская праваслаўная стараабрадзкая царква|стараабрадцы]], ці стараверы.

Адначасова рэформы адбываліся й у межах [[Уніяцтва|Грэка-Каталіцкіх Цэркваў]]: напрыклад, у 1720 годзе нашчадкі [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай Царкоўнай Уніі]] правялі Замойскі Сынод, які ўніфікаваў грэка-каталіцкія богаслужэньні на тэрыторыі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]].

=== Богаслужэньні ===
==== Боская Літургія ====

Бізантыйскі абрад налічвае чатыры варыянты Боскай Літургіі:

# Літургія Яна Залатавуснага: зьяўляецца асноўнай формай Боскай Літургіі, якая адпраўляецца заўсёды, акрамя выпадкаў, калі служыцца іншая Літургія.
# Літургія Васіля Вялікага: адпраўляецца некалькі разоў на год у наступныя дні:
#* Дзень памяці Сьвятога Васіля Вялікага;
#* Вігілія й дзень перад Хрышчэньнем Гасподнім;
#* 1, 2, 3, 4 і 5 нядзелі Вялікага Посту.
#* Вялікі чацьвер і Вялікая субота.
# Літургія Раней Асьвячаных Дароў: па сутнасьці, зьяўляецца Вячэрняй, зьвязанай зь Еўхарыстыяй. На гэтай Літургіі адсутнічае Праскамідыя. Адпраўляецца ў час Вялікага Посту, акрамя суботы (Яна Залатавуснага) і нядзелі (Васіля Вялікага).
# Літургія Апостала Якава: сёньня зьяўляецца вельмі рэдкай Літургіяй, практычна нікім не адпраўляецца. Але калі дзесьці яна ёсьць, то служыцца ў Дзень Сьвятога Апостала Якава (23 кастрычніка), 26 сьнежня й 4 студзеня.








== Ляшчынскія ==
'''Ляшчы́нскія''' (польск.: Leszczyńscy) — шляхецкі род герба «Вянява» ў Рэчы Паспалітай. Вядомы з канца XІV ст. Родавая сядзіба — Лешна (Лешчна) у Вялікай Польшчы (адсюль прозьвішча). Мелі маёнткі ў Вялікай Польшчы, Сілезыі, на Валыні (у т.л. Чартарыйск, Корац), у Вялікім Княстве Літоўскім. У 1473 годзе ад імпэратара Фрыдрыха ІІІ атрымалі графскі тытул.

=== Найбольш вядомыя ===
* [[Рафал Ляшчынскі (сын Яна)|Рафал]] (каля 1526—1592), сын Яна. Ваявода берасьцейска-куяўскі ў 1545—1550, стараста радзеёўскі ў 1550—1580, кашталян срэмскі з 1580.
* [[Андрэй Ляшчынскі|Андрэй]] (каля 1559—24.7.1606), сын Рафала. Ваявода берасьцейска-куяўскі з 1591.
* [[Рафал Ляшчынскі (сын Андрэя)|Рафал]] (кастрычнік 1579 — 29.3. 1636), сын Андрэя. Кашталян вісьліцкі з 1612, калішскі з 1618, ваявода белзскі з 1620.
* [[Рафал Ляшчынскі (сын Рафала)|Рафал]] (?—1644), сын Рафала.
* [[Андрэй Ляшчынскі (сын Вацлава)|Андрэй]] (1608 альбо 1609— 15.4.1658). Канонік кракаўскі з 1623, падканцьлер каронны з 1645, біскуп хэлмскі з 1646, канцьлер каронны ў 1650—1652, арцыбіскуп гнезьненскі з 1653.
* [[Уладзіслаў Ляшчынскі|Уладзіслаў]] (?—да 1663), сын Рафала, ваяводы белзскага. Падкаморы берасьцейскі.
* [[Багуслаў Ляшчынскі (сын Рафала)|Багуслаў]] (каля 1612—23.9.1659), сын Рафала, ваяводы белзскага. Генэральны стараста вялікапольскі з 1642, падзкарбі каронны з 1650, падканцьлер каронны з 1658.
* [[Ян Ляшчынскі|Ян]] (1603—1678), сын Андрэя. Кашталян срэмскі ў 1644, гнезьненскі з 1644, маршалак каралевы польскай і вялікай княгіні літоўскай у 1649—51, ваявода ланчыцкі з 1653, пазнанскі з 1656, падканцьлер каронны з 1659, канцьлер каронны ў 1666—78, ваявода кракаўскі ў 1678.
* [[Пшэцлаў Павел Ляшчынскі|Пшэцлаў Павел]] (15.8.1605—1670), сын Андрэя. Кашталян наклаўскі з 1642, срэмскі з 1644, ваявода дорпацкі з 1658.
* [[Вацлаў Ляшчынскі (сын Андрэя)|Вацлаў]] (15.8.1605—1.4.1666), сын Андрэя. Каралеўскі сакратар з 1630, канонік кракаўскі й схаластык ланчыцкі з 1633, пробашч ланчыцкі з 1640, рэфэрэндар каронны й пробашч плоцкі з 1643, біскуп варменскі з 1644, арцыбіскуп гнезьненскі з 1658.
* [[Вацлаў Ляшчынскі (сын Уладзіслава)|Вацлаў]] (паміж 1632 і 1638—1688), сын Уладзіслава. [[Ваявода падляшскі]] з 1673.
* [[Багуслаў Ляшчынскі (сын Багуслава)|Багуслаў]] (каля 1645—да 3.10.1691), сын Багуслава. 3 1658 ксёндз, канонік кракаўскі з 1665, [[біскуп луцкі]] з 1688.
* [[Рафал Вацлаў Ляшчынскі|Рафал Вацлаў]] (1650—30.1.1703), сын Багуслава. Каронны падстолі з 1676, стольнік з 1677, крайчы з 1678, вялікі харужы з 1683, ваявода калішскі з 1685, пазнанскі з 1687, ваявода ланчыцкі й генэральны стараста велікапольскі з 1692, вялікі падзкарбі каронны з 1702.
* [[Станіслаў Ляшчынскі|Станіслаў]] (20.10.1677 — 23.2.1766), сын Рафала Вацлава, [[кароль польскі]] і [[вялікі князь літоўскі]].







'''Літургія''' (грэч. lіturgy, leіtourgіa — «служэньне, сумесная праца») — богаслужэньне з прынашэньнем Сьвятых Дароў. Таксама - Боская Літургія альбо Сьвятая Літургія.

Сьвятая Літургія
Сьвятая Літургія займае цэнтральнае месца ў хрысьціянскіх храмах: яе асновай зьяўляецца Сьвяты Сакрамэнт Эўхарыстыі, бо ў хрысьціянскай традыцыі лічыцца, што Эўхарыстыю ўстанавіў і зьдзейсьніў сам Езус Хрыстус – і Касьцёл няспынна практыкуе гэта спрадвеку. так як. Лічыцца таксама, што праз Эўхарыстыю Хрыстус прысутнічае ў касьцёле як Цела й Кроў, якія даюцца вернікам праз хлеб і віно. Традыцыйнае хрысьціянства літаральна лічыць, што ў Сьвятой Літургіі хлеб і віно асьвячаюцца й перамяняюцца ў Цела й Кроў Хрыста Збавіцеля (гл. Пратварэньне й Тайная Вячэра).
Вяршыняй літургічнага жыцьця Царквы зьяўляецца Боская Літургія (ад грэцкага lіturgy - «агульная справа») - служэньне Бога людзям і людзей Богу. На Боскай Літургіі (або Службе Божай) Бог Айцец уводзіць нас у паўнату свайго жыцьця, даючы нам свайго Сына. Сын дае нам Сябе на ежу ў трапэзе Слова й у трапэзе Цела й Крыві, каб мы сталі зь Ім «адной плоці й крыві [1]» і ўдзельнічалі ў Яго Боскасьці. Касьцёл, прымаючы гэты дар Хрыста ў Духу Сьвятым, адказвае Яму, ахвяруючы сябе, каб Ён жыў і дзейнічаў у ім, як у сваім Целе. Такім чынам Хрыстус, Галава Касьцёла, разам з Касьцёлам, які зьяўляецца Яго Целам, прыносіць хвалу й падзяку Айцу ў Духу Сьвятым за зьдзейсьненае збаўленьне [1].
Цэлебрацыя сьвятой Літургіі адбываецца на падставе богаслужбовых кніг.










== Яан Залатавусны ==
'''Яан Залатавуст''', '''Ян Хрызастом''' (грэч. ''Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος''; каля 347 — 14 верасьня 407) — архіэпіскап Канстантынопальскі, багаслоў, шануецца як адзін з трох Сусьветных сьвяціцеляў і настаўнікаў разам са сьвяціцелем Васілём Вялікім і Рыгорам Багасловам.

=== Жыцьцяпіс ===
==== Нараджэньне й ранньня гады жыцьця ў Антыёхіі ===
'''Яан Златавуст''' нарадзіўся ў 347 годзе ў [[Антыёхія|Антыёхіі]] [7][8] (тагачаснай сталіцы [[Сырыя|Сырыі]]) на Сінгонскай вуліцы, дзе, паводле легенды, некаторы час жыў [[апостал]] [[Павал (апостал)|Павел]]. У той час каля паловы з 200 000 антыахійцаў лічылі сябе хрысьціянамі. 

Бацькі Залатавустага таксама вызнавалі [[хрысьціянства]]; Бацька Івана быў важным военачальнікам, але ён памёр, калі Іван быў яшчэ дзіцем, таму выхаваньнем будучага сьвятога займалася яго маці Анфус. Яна аддавала сябе сыну, а галоўнае — разумела важнасьць адукацыі. Паколькі ў той час загадам імпэратара Юльяна ў хрысьціянскіх школах было забаронена выкладаньне вышэйшых навук, яна вымушана была аддаць Івана вучыцца да настаўнікаў-[[Паганства|язычнікаў]], перад гэтым выхаваўшы ў сыне любоў да сваёй веры й пасеяўшы ў яго душа веданьне [[Біблія|Сьвятога Пісаньня]].

Калі Івану споўнілася шаснаццаць, яго настаўнікам стаў знакаміты настаўнік [[Рыторыка|красамоўства]] сафіст Лібаній - «апошні ідэоляг гарадзкой арыстакратыі», як назваў яго вядомы дасьледчык Георгій Курбатаў. У свой час Лібаній атрымаў рытарычную адукацыю ў [[Атэны|Атэнах]], выкладаў у [[Канстантынопаль|Канстантынопалі]], яго творамі захапляўся нават імпэратар. Існуе легенда, што вялікі антычны прамоўца на сьмяротным ложы прызнаваўся, што назваў бы Івана сваім пераемнікам, калі б яго не «скралі» хрысьціяне. [[Рыторыка|Рытарычная]] адукацыя ў тыя часы была амаль тоеснай юрыдычнай.

Залатавусты ня быў сьляпым вучнем. Ён па-іншаму падыходзіў да мастацтва прыгажосьці слова. «Сьвятое Пісаньне не імкнецца да прыгажосьці словаў ці іх спалучэньняў, яно мае ў сабе Божую ласку, якая перадае словам бляск і прыгажосьць», — заўважыў ён. Ужо з гэтай цытаты бачна (не кажучы ўжо пра глыбокі аналіз [[тэкст]]аў прамоў), што Іван, добра засвоіўшы ўсю клясычную й у пэўнай ступені схаластычную сыстэму гаварэньня таго часу, зрушыў акцэнты й прапанаваў свой падыход да гэтага віду мастацтва. Ён цалкам адмаўляўся, калі на першае месца ставілася форма пабудовы сказаў і тэксту. Для яго важней не выразны разьлік, а «Боская ласка», гэта значыць замест рацыянальнага выступае інтуітыўнае, падсьвядомае, ірацыянальнае. Таму нядзіўна, што Залатавусьцій, стаўшы эпіскапам, успрымаў свой талент красамоўства толькі як сродак данясеньня да людзей Слова Божага. Практычна ўсе яго шматлікія творы, якія дайшлі да нашых дзён, - гэта вусныя прамовы, запісаныя стэнаграфісткамі й адрэдагаваныя аўтарам. У Маскальскай імпэрыі ў 1898 годзе было ажыцьцёўлена поўнае выданьне твораў Івана Залатавуснага, якое склала дванаццаць тамоў.

У 367 годзе яго ахрысьціў сьвяты Мялецій Антыяхійскі. Праз тры гады Джон стаў чытачом. Пасьля адпраўкі Мялеція ў ссылку імпэратарам Валентам у 372 годзе Яан разам зь Феадорам Мапсуэстскім вучыўся ў мясцовай духоўнай школе ў прэсьвітэраў Флавіяна й Дыядора Тарсійскіх.

Калі памерла маці Івана, ён стаў манахам. Неўзабаве яго палічылі годным кандыдатам на эпіскапскую катэдру. Аднак ён ухіліўся ад біскупскага сану. У гэты час Іван напісаў «Шэсьць словаў аб сьвятарстве». Ян правёў чатыры гады ў пустыні, напісаўшы «Супраць тых, хто ўзбройваецца супраць тых, хто шукае манаства» і «Параўнаньне ўлады, багацьця й пераваг каралеўскай улады з сапраўднай і хрысьціянскай любоўю да манаскага жыцьця». Два гады ён захоўваў поўную цішыню, застаючыся ў зацішнай пячоры. Яну давялося вярнуцца ў Антыёхію, каб аднавіць сваё здароўе.

У 381 г. біскуп Антыяхійскі Мялецій пасьвяціў Яана ў сан дыякана. Наступныя гады былі прысьвечаны стварэньню новых багаслоўскіх твораў: «Пра провід», «Кніга аб дзявоцтве», «Да маладой удавы» (двухслоўная), «Кніга пра сьвятога Вавілона й супраць Юльяна й паганцаў».

У 386 годзе Яан быў пасьвечаны ў сан прэсьвітэра. Яму быў даручаны абавязак прапаведваньня Слова Божага. Яан аказаўся бліскучым прапаведнікам і атрымаў ад кангрэгацыі мянушку Χρυσόστομος (Златавуласка). На працягу дванаццаці гадоў ён прапаведаваў у храме два разы на тыдзень, а часам і кожны дзень. У гэты пэрыяд ім былі напісаны тлумачэньні на шэраг кніг Сьвятога Пісаньня й шматлікія гутаркі на асобныя біблейскія тэксты, а таксама пропаведзі на сьвяты, на хвалу сьвятых і апалагетычныя словы [8].



У шэрагу хрысьціянскіх цэркваў шануецца як сьвяты. У праваслаўі, з прычыны таго што дзень яго сьмерці прыпадае на сьвята Ўзвышэньня Сьвятога Крыжа яго памяць перанесена на 13 лістапада па юліянскім календары; Праваслаўная царква таксама зьдзяйсьняе яго памяць 27 студзеня (перанясеньне мошчаў) і ў Саборы трох сьвяціцеляў 30 студзеня па юліянскім календары. У Канстантынопальскай і Эладзкай цэрквах яго памяць зьдзяйсьняецца 13 лістапада, 27 студзеня й 30 студзеня па новаюліянскім календары, у Каталіцкай царкве — 13 верасьня. Акрамя таго, Сусьветная патрыярхія ў 2004 годзе ўстанавіла сьвяткаваньне 30 лістапада ў гонар перанясеньня з Рыма ў Стамбул мошчаў Рыгора Багаслова й Яана Залатавуста.

=== Альтернативний текст ===
Нарадзіўся каля [[347]] г. (па заходніх крыніцах - каля [[349]] г.) ў [[Антыёхія|Антыёхіі]] [7][8] (тагачаснай сталіцы [[Сырыя|Сырыі]]) на Сінгонскай вуліцы, дзе, паводле легенды, некаторы час жыў [[апостал]] [[Павал (апостал)|Павел]]. У той час каля паловы з 200 000 антыахійцаў лічылі сябе хрысьціянамі. Яго бацька быў высокапастаўленым афіцэрам, але памёр неўзабаве пасьля нараджэньня Яана. Выхоўвала яго маці Антуса, якая была родам з [[Грэцыя|Грэцыі]]. Быў вучнем язычніцкага філёзафа Лібанія й Аміяна Марцэліна, найвыдатнейшага гісторыка позьняй антычнасьці. У сваіх прамовах ён пераймаў стыль Дэмасьфена.

Ва ўзросьце 20 гадоў прыняў хрост, пасьля чаго стаў лектарам у эпіскапа Антыахіі Мялеція. Вёў аскетычны лад жыцьця. У 371 годзе ён пакінуў Антыёхію ў пустыні. Пасьля шасьці гадоў пустэльніцтва ён вярнуўся й быў пасьвечаны ў [[сьвятар]]ы. З 381 г. выкладаў у цэрквах Антыёхіі, за красамоўства атрымаў мянушку «Златавуласкі». Ён стаў вядомым прапаведнікам. У 397 г. стаў патрыярхам Канстантынопальскім. У сталіцы ён праводзіў набажэнствы, у якіх праслаўляў прынцыпы беднасьці, устрыманьня й міласьціны й адначасова асуджаў злоўжываньні пры імпэратарскім двары. У 403 годзе імпэратрыца Еўдаксія, жонка імпэратара Аркадзія, разам з эпіскапамі на сынодзе «пад дубам» давяла да пазбаўленьня Яана сану й выгнаньня. Спачатку прысуд сынода не выконваўся. Аднак, паколькі Ян працягваў дзейнічаць супраць імпэратрыцы, ён у рэшце рэшт быў сасланы ў [[Армэнія|Армэнію]]. Адтуль ён працягваў дасылаць крытычныя лісты ў Канстантынопаль, таму было вырашана саслаць яго на ўзьбярэжжа [[Чорнае мора|Чорнага мора]]. Аднак не даехаў, бо ў дарозе памёр ад зьнясіленьня. Перад сьмерцю ён сказаў: «Дзякуй Богу за ўсё». [[Мошчы]] св. Яана Златавуста пазьней былі зьмешчаны ў царкве Сьвятых Апосталаў у [[Канстантынопаль|Канстантынопалі]].

Пры жыцьці ён быў бясстрашным абаронцам маральнасьці, выкрываў зьдзекі зь вернікаў, нават імпэратараў - гэта прынесла яму ганеньні. Яан Златавуст таксама займаўся багаслоўскай практыкай — займаўся хрысталёгіяй, пытаньнямі першароднага граху, пакаяньня й сьвятарства, і перш за ўсё Эўхарыстыяй («Настаўнік Эўхарыстыі»).








== Літургія Яана Залатавуснага ==

'''Літургія Яана Залатавуснага''' — чын літургіі [[Бізантыйскі абрад|бізантыйскага]] абраду, які, згодна са Статутам, будзе зьдзяйсьняцца ў большасьць дзён літургічнага году ва ўсходніх каталіцкіх і праваслаўных цэрквах. Склад гэтага ордэна традыцыйна прыпісваецца сьвяціцелю Івану Залатавуснага, архіэпіскапу Канстантынопальскаму.

=== Структура літургіі Яана Златавуста ===
Як і літургіі іншых ордэнаў, Яана Златавуста складаецца з трох пасьлядоўных частак: праскамідыі, літургіі аб’яўленых і літургіі вернікаў.

==== Праскамідыя ====
Падрабязьней: Праскамідыя
Праскамідыя ( |стар.-грэч.]]: προσκομιδή, «прынясеньне», «узьняцьце», ад προσκομίζω — «прывядзеньне») — падрыхтоўчая частка літургіі. Яно рыхтуе матэрыял для сакрамэнту. Для праскамідыі выкарыстоўваецца пяць праскуры, а для прычашчэньня - толькі адна, званая Агнцам.

==== Літургія аб’яўлена ====
Падрабязьней: Літургія аб’яўленых
Мэта Літургіі Аб’яўленых — падрыхтаваць вернікаў да годнай прысутнасьці падчас сакрамэнту Камуніі, нагадаць пра жыцьцё й пакуты Хрыста, патлумачыць, як і чаму жыцьцё й пакуты Хрыста былі й могуць быць, з пункту гледжаньня царквы, выратавальны.

==== Літургія вернікаў ====
Падрабязьней: Літургія вернікаў
Літургія вернікаў — трэцяя частка літургіі, у якой у старажытнасьці маглі ўдзельнічаць толькі ахрышчаныя асобы. Паводле вучэньня Касьцёла, на літургіі вернікаў хлеб і віно ператвараюцца ў сапраўдныя Цела й Кроў Збаўцы — Сьвятыя Дары. Тады вернікі ў выкананьне словаў Хрыста: «Хто есьць Маю Цела й п’е Маю Кроў, прабывае ўва Мне, а Я ў ім» (Ян. 6, 56) далучаюцца да Сьвятых Дароў, уваходзячы ў еднасьць са Збаўцам.

=== Літургія Івана Залатавуснага як музычны жанр ===
Гэтак жа, як і каталіцкія імшы ў XVІ-XVІІІ стст. стала самастойным жанрам у творчасьці кампазытараў Заходняй Эўропы, літургія Івана Грознага стала самастойным духоўным жанрам у творчасьці шэрагу кампазытараў Усходняй Эўропы. У прыватнасьці, аўтарам прынамсі трох захаваных літургій зьяўляецца Мікалай Дылецкі (XVІІ ст.). Сярод аўтараў Літургій Яана Златавуста XVІІ — пачатку ХХ стагодзьдзяў — Максім Беразоўскі, Дзьмітрый Бортнянскі, Арцемій Ведэль, Пётар Чайкоўскі, Сергій Рахманінаў, Мікалай Леантовіч, Кірыла Стэцэнка (1910). Сярод сучасных украінскіх кампазытараў да жанру літургіі Івана Залатавуснага зьвярталіся Яўген Станковіч (2003), Міраслаў Скорык (2005).









== Місыянерства ==

'''Місыяне́рства''' (ад [[Лацінская мова|лац.]]: mіssіo — пасылка, даручэньне) — адна з формаў дзейнасьці [[Рэлігія|рэлігійных]] арганізацый, якая ставіць мэтай зварот няверуючых ці прадстаўнікоў іншых рэлігій. Сустракаецца, галоўным чынам, ва ўнівэрсальных рэлігіях, перш за ўсё ў [[Сусветная рэлігія|сусьветных рэлігіях]], і не распаўсюджана ў нацыянальных рэлігіях.

Адрозьніваюцца «зьнешняя» місыя (у іншых краінах) і «ўнутраная» (сярод няверуючых і іншаверцаў на ўласнай кананічнай тэрыторыі).

Місыянерства часам адрозьніваюць ад празелітызму, аднак выразныя адрозьненьні паміж місыянерствам і празелітызмам адсутнічаюць.










== Празелітызм ==

'''Празеліты́зм''' (ад "празеліт", з [[Лацінская мова|лац.]]: proselytus «зьвернуты», ад [[Грэцкая мова|грэч.]] προσήλυτος «зьвернуты, які знайшоў сваё месца»):

імкненьне распаўсюдзіць сваю веру, зьвярнуць іншых у сваю веру, імкненьне да паўсюднага усталяваньня падтрымліваемай рэлігіі.
перан. гарачая адданасьць зноў прынятаму вучэньню, новым перакананьням
Адсюль — празеліт часьцей азначае новазьвернутыя.

Празелітызм ухваляецца не ва ўсіх рэлігіях (рэлігійных плынях).











== Малітва  (Є!!!) ==
'''Малітва''' - гэта зварот верніка да [[Бог]]а, багоў, іншых звышнатуральных істот альбо істот, зьвязаных з Богам, а таксама кананізаваны тэкст гэтага звароту.

Малітва часта прымае форму пакланеньня, хвалы, просьбы альбо проста выказваньня сваіх думак. Малітва таксама часта прымае форму рытуалу.

=== У Бібліі ===
[[Сьвяты Дух]] дапамагае тым людзям, якія моляцца. «Таксама Дух умацоўвае нас у немачах нашых, бо ня ведаем, аб чым маліцца, як належыць, але Сам Дух моліцца за нас невыказнымі ўздыхамі» [[Пасланьне да рымлянаў|Рым.]] 8:26. Малітва — гэта наша размова з Богам. [[Хрысьціянства]] сьцьвярджае, што яна неабходна нам, як паветра й ежа, таму што ўсё ад Бога й няма нічога свайго: жыцьцё, здольнасьці, здароўе, ежа й усё дадзена нам Богам. Таму й у радасьці, і ў смутку, і калі ў чымсьці маем патрэбу, хрысьціяне павінны зьвяртацца да Бога ў малітве. Асновай хрысьціянства зьяўляецца не сума нейкіх абстрактных ведаў, а жывы вопыт зносін з Богам як Нябесным Айцом. Таму немагчыма ўявіць хрысьціяніна, які б не маліўся. Менавіта малітва дазваляе хрысьціянам адчуць радасьць прысутнасьці Бога ў іх жыцьці. Для чалавека, які моліцца, Бог — не абстрактная ідэя, а родны й улюбёны чалавек, які крочыць з чалавекам па жыцьці. Маліцца — значыць знаходзіцца ў тым асаблівым унутраным стане, калі духоўны пачатак у чалавеку ўваходзіць у таямнічы й непасрэдны кантакт з Богам і тагасьветным нябачным сьветам.

Малітва - гэта ахвяраваньне розуму й сэрца Богу, глыбокая павага чалавека да Бога. Малітва Гасподняя: Ойча наш ([[Эвангельле паводле Мацьвея|Мц.]] 6, 9-13), якой Гасподзь наш [[Ісус Хрыстос]] навучыў апосталаў і якую яны перадалі ўсім веруючым у Езуса, несумненна, варта назваць узорам для ўсіх малітваў альбо агульнай хрысьціянскай малітвай.

Сьвятыя аб малітве
Многія з нашых малітваў - гэта малітвы маленьня, і людзі схільныя думаць, што маленьне - гэта ніжэйшая ступень малітвы; Лепш дзякаваць, чым хваліць. На самай справе падзяка й пахвала - гэта выраз менш глыбокіх адносін. На нашым узроўні паўверы прасьцей хваліць ці дзякаваць Богу, чым давяраць Яму настолькі, каб прасіць Яго аб нечым зь верай. Нават напалову веруючыя могуць зьвярнуцца да Бога з падзякай, калі зь імі здараецца прыемнае; і бываюць моманты ўзьнёсласьці, калі кожны здольны сьпяваць для Бога. Але нашмат цяжэй мець такую непадзельную веру, каб прасіць Бога ўсім сэрцам і ўсімі думкамі з поўным даверам. Ня трэба грэбліва глядзець на малітвы, бо ўменьне іх узносіць — гэта праверка рэальнасьці нашай веры. — Антоній, мітрапаліт Сурозскі

Малітва - прычына збаўленьня й несьмяротнасьці душы. Малітва - гэта зьмярцьвеньне думак пра пажадлівасьці цялеснага жыцьця. Старанна маліцца — значыць памерці для сьвету. Таму што адрачыся ад сябе — значыць быць цярплівым у малітве. З гэтага вынікае, што любоў да Бога можна знайсьці ў адрачэньні сваёй душы. — Прападобны Ісаак Сырын

Вынікам малітвы зьяўляецца тое, што мы з Богам. А хто з Богам, той далёкі ад праціўніка Ягонага. ”                — сьвяціцель Грыгорый Ніскі

«Богу не патрэбныя нашы малітвы! Ён ведае, у чым мы маем патрэбу, яшчэ да таго, як мы аб нечым просім,... малітва нам неабходная: яна прысвойвае Бога ў чалавеку... Перш чым пачаць якую-небудзь справу, узьнёсшы малітву да Бога, прыцягні ёю Божае благаслаўленьне на свае ўчынкі й судзіце па ім учынкі вашыя: думка пра малітву спыняецца ад таго, каб рабіць рэчы, якія супярэчаць запаведзям Божым.”      — эпіскап Ігнацій (Бранчанінаў)

«Малітва перамагае існаваньне сваёй сілай»    — св. Іван Залатавусты

=== Плён малітвы ===
Першым плёнам малітвы, па словах сьвяціцеля Ігнація (Бранчанінава), зьяўляюцца ўвага і эмоцыя Сьвяц. Ігнацій сьцьвярджае:    «Гэтыя плёны зьяўляюцца перш за ўсё зь любой правільна выкананай малітвы, галоўным чынам зь Езусавай малітвы, практыка якой вышэйшая за сьпеў псальмаў і іншыя малітоўныя словы. З увагі ўзьнікае эмоцыя, а з эмоцыі паглыбляецца ўвага. Яны ўмацоўваюцца, нараджаючы адно аднаго... Як праўдзівая малітва, так і ўвага і эмоцыі - гэта Божы дар».

Адчуваньне прысутнасьці Бога таксама зьяўляецца адным з плёнаў малітвы. «Калі падчас малітвы ці чытаньня Сьвятога Пісаньня ў нас абуджаецца адчуваньне прысутнасьці Бога, гэта вялікі дабрадатны дар», — піша архіэпіскап Павел. Гавораць пра цеплыню сэрца й душэўны спакой як плён малітвы. Сьвяты Грыгорый Ніскі называе сярод пладоў малітвы прастату, любоў, пакору, цярплівасьць і лагоднасьць. Гэта значыць малітва паступова перамяняе чалавека, робіць яго падобным да Бога.

Наколькі малітва несумяшчальная зь нянавісьцю альбо варожасьцю да іншых, настолькі яна цесна зьвязана зь любоўю й спачуваньнем, якія таксама зьяўляюцца яе плёнам. Па словах прападобнага Ісаака Сырына, сэрца праўдзіва малітоўнага чалавека гарыць любоўю да ўсіх людзей, нават ворагаў і ерэтыкоў, да ўсяго стварэньня Божага.

Гэта значыць малітва вядзе да поўнага перамяненьня ўсяго чалавека, яго радыкальнай зьмены да лепшага. Гэта па сутнасьці галоўны плён малітвы. Уладыка Іларыён піша, што калі чалавек моліцца, але не становіцца лепш, калі чытае каноны й акафісты, а застаецца халодным і каменным сэрцам, значыць, яго малітва яшчэ не прынесла належнага плёну. Таму хрысьціянін заўсёды павінен клапаціцца аб тым, каб усё яго жыцьцё адпавядала малітве, гэта значыць, каб яна стала пастаянным “хаджэньнем перад Богам”.

Малітва як літаратурны жанр
Дасьледаваньню генезісу й эвалюцыі малітвы як літаратурнага жанру прысьвечана навуковая манаграфія «Малітва як літаратурны жанр: генезіс і эвалюцыя» (2008) украінскага навукоўца й філёляга Ірыны Даніленка.[2][3]

Малітва ў дхармічных рэлігіях
У дхармічэскіх рэлігіях - будызьме й індуізьме - малітва зьдзяйсьняецца паўтарэньнем сьвятых імёнаў Бога - джапа.

Катэгорыя:Малітва  Катэгорыя:Рэлігійныя паводзіны і практыка  Катэгорыя:Рэлігійная тэрміналёгія













== Сьвяты Дух  (Є!!!) ==
'''Сьвяты Дух''' ([[Грэцкая мова|грэч.]]: ''Άγιο Πνεύμα'', [[Лацінская мова|лац.]]: ''Spіrіtus Sanctus'') — у большасьці плыняў [[Хрысьціянства|хрысьціянства]] Бог, адна з трох іпастасей [[Тройца|Сьвятой Тройцы]], нараўне з Богам Айцом і Богам Сынам. Разьдзел тэалёгіі Сьвятога Духа называецца пнеўматалёгія.

Улічваючы гістарычную сувязь паміж [[хрысьціянства]]м і [[юдаізм]]ам, багасловы часта атаясамліваюць '''Сьвятога Духа''' з паняцьцем «Руах Гакодэш» (іўр. רוח הקודש‎, rūaḥ хакодэш) у габрэйскіх пісаньнях.

=== Імёны ===
==== Стары Запавет ====
'''Дух Яхвэ''' ([[Іўрыт|яўр.]] רוח יהוה‎, rūaḥ Yāhwēh; ([[Кніга прарока Ісаі|Іс.]] 11:2)

'''Дух Божы''' ([[Іўрыт|яўр.]] רוח אלהים‎, rūaḥ Elohīm; ([[Кніга Роду|Быцьцё]] 1:2)

'''Дух Гасподні''' ([[Іўрыт|яўр.]] רוח אדני‎, rūaḥ Adonāі; ([[Другая кніга Царстваў|2 Сам.]] 23:2)

'''Яго Дух''' ([[Іўрыт|яўр.]] ורוח קדשו‎, rūaḥ qadeshow; ([[Кніга прарока Ісаі|Іс.]] 63:10)

'''Твой Дух''' ([[Іўрыт|яўр.]] ורוח קדשך‎, rūaḥ qadsheka; ([[Псальмы|Пс.]] 51:11)

'''Дух мудрасьці й разуменьня''' ([[Іўрыт|яўр.]] רוח חקמה ובינה‎, rūaḥ ḥakmah ubіnah; ([[Кніга прарока Ісаі|Іс.]] 11:2)

'''Дух парады й рыкаралества''' ([[Іўрыт|яўр.]] רוח עשא וגבורה‎, rūaḥ esah ugeburah; ([[Кніга прарока Ісаі|Іс.]] 11:2)

'''Дух пазнаньня й страху Гасподняга''' ([[Іўрыт|яўр.]] רוח דאת ויראת יהוה‎, rūaḥ daat weyіrat Yāhwēh; ([[Кніга прарока Ісаі|Іс.]] 11:2)

'''Слава Пана''' ([[Іўрыт|яўр.]] קובוד יהוה‎, kawod Yāhwēh; (Кніга Выхаду|Выхад]] 33:22; [[Сьвятарская кніга|Лев.]] 9:6,23; [[Кніга прарока Ісаі|Іс.]] 60:1,2)

==== Новы Запавет ====
'''Сьвяты Дух''' ([[Грэцкая мова|грэч.]]: πνεύματος ἁγίου, Pneûmatos Hagіoû; [[Эвангельле паводле Мацьвея|Мц.]] 1:18)

'''Дух Божы''' ([[Грэцкая мова|грэч.:]] πνεύματι θεοῦ, Pneûmatі Theoû; [[Эвангельле паводле Мацьвея|Мц.]] 12:28)

'''Паракліт''' ([[Грэцкая мова|грэч.]] ὁ παράκλητος, ho Paraclētos; ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 14:26; Ян. 16:7)

'''Дух Хрыста''' ([[Грэцкая мова|грэч.]]: πνεῦμα Χριστοῦ, Pneûma Chrіstoû; ([[Першае пасланьне Пятра|1 Пятра]] 1:11)

'''Дух праўды''' ([[Грэцкая мова|грэч.]]: πνεῦμα τῆς ἀληθειας, Pneûma tēs alētheіas; ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 16:13)

У залежнасьці ад кантэксту:

'''Дух''' ([[Грэцкая мова|грэч.]] πνεῦμα, Pneûma альбо [[Грэцкая мова|грэц.]] πνεύματος, Pneûmatos; [[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 3:8)

=== Граматычны род ===
У біблейскіх тэкстах паняцьце «дух» у залежнасьці ад мовы, на якой напісаны той ці іншы разьдзел, вызначаецца трыма словамі, якія лічацца эквівалентнымі:

{| class="wikitable"<br>
|-<br>
! Слова !! Граматычны род !! Значэньне !! Біблейскія тэксты<br>
|-<br>
| Іўрыт|іўрыт (רוח ''rūaḥ'') || ''жаночы'' || вецер, прывід, дыханьне, дух || Згадваецца ў Старым Запавеце, напісаны на [[Іўрыт|стараяўрэйскай мове]] за выключэньнем урыўкаў з Кнігі Данііла.<br>
|-<br>
| [[Арамэйскія мовы|арамэйская]] (ܪܘܗ ''rūḥa'')<ref name="https://issuu.com">[https://issuu.com/aramaic.online/docs/__lomo_surayt_-_____________________ce64178adff634/429 Slomo Surayt English]</ref> ||  ''жаночы'' || дух, душа, асоба<ref name= "https://issuu.com"/> || Фрагменти [[Кніга прарока Данііла|Кнігі Данііла]], напісаныя на [[Арамэйскія мовы|стараарамейскай мове]].<br>
|-<br>
| [[Старажытнагрэцкая мова|старажытнагрэцкая]] (πνεῦμα ''pneûma'') ||  ''сярэдняе'' || дыханьне, подих, дух || Згадваецца ў [[Новым Запавеце]], напісаным на [[Кайнэ (грэцкая мова)|грэцкай мове эліністычна-рымскага пэрыяду]].<br>
|}

Як бачна з прыведзенай вышэй табліцы, граматычны род слова «дух» жаночага роду ў стараяўрэйскай і стараарамейскай мовах і ніякага роду ў грэцкай. Акрамя таго, у лацінскай мове слова ''spіrіtus'' — мужчынскага роду. У [[Сэптуагінта|Септуагінце]] выкарыстоўваецца даў.-гр. ''πνεῦμα'' для перакладу даў-яўр. ''روح‎''.

Апошнім часам у сучаснай хрысьціянскай тэалёгіі вызначэньня плоці '''Сьвятога Духа''' стала падставай для дыскусый і рэформ у некаторых пратэстанцкіх цэрквах, напрыклад, у Лютэранскай Царкве Швэцыі[2].

Рабінская літаратура называе '''Сьвяты Дух''' Шэхіна (даў.-яўр. שקינה‎‎‎, sheḥīnah - прысутнасьць; ад дав.-яўр.: עציר‎, shaḥan - наведваць, заставацца). Насамрэч гэтае слова не сустракаецца ў Бібліі, але ў габрэйскіх перакладах Новага Запавету яно выкарыстоўваецца разам з вытворнымі для абазначэньня як Славы Божай, так і скініі (пар. даў-яўр. משכן‎, мішкан — жыльлё). Як і згадванная 6 разоў у [[Каран]]е Сакіна (араб. سكينة‎, sakіnah), слова ”Шехіна” мае жаночы род.

'''Сьвяты Дух''' згадваецца ў жаночай форме Прамудрасьці Божай ([[Старажытнагрэцкая мова|даў.-грэч.]] Ἁγία Σοφία, Айя-Сафія) двума [[Айцы Царквы|Айцамі Царквы]] ІІ ст., Феафілам Антыахійскім і Ірынеем Ліёнскім. Сьвяты Ірэнэй у сваім галоўным творы «Супраць ерасяў» (лац. Adversus haereses) піша:

Слова, гэта значыць Сын <…> і Мудрасьць, гэта значыць Дух, былі ў Ім [Айцу] раней за любое стварэньне[3].

Аднак большасьць тэолагаў параўноўвала Мудрасьць з Логасам-Хрыстом. Рыгор Багаслов ў ІV ст. пісаў, што тэрміны «Айцец» і «Сын» трэба разумець не як выражэньне сутнасьці альбо энэргіі Бога, але як метафарычныя імёны. Такая ж пазыцыя зьмяшчаецца ў Катэхізісе Каталіцкага Касьцёла 1992 г.[4].

Нават у адной мове можа ўзьнікнуць блытаніна адносна роду слова, абранага для апісаньня '''Сьвятога Духа'''. Грэцкі pneûma — родны род, таму ў гэтай мове займеньнік, які адносіцца да Сьвятога Духа, таксама мае граматычны род [4]. Аднак, калі Сьвяты Дух згадваецца ў мужчынскім родзе як Параклет (дэв.-грэч. ὁ παράκλητος, ho Paraclētos — заступнік, дарадца, суцяшальнік), указальны займеньнік «той» (дэв.-грэч. απόκλητος, ekeînos) зьяўляецца таксама зьвязаны зь ім мужчынскі род (таму што адносіцца да paraklētos, а не pneûma) [[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 16:7,8. Дэніэл Б. Уольлес аспрэчвае меркаваньне, што ekeînos зьвязаны з pneûma ў [[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 14:26, 16:13,14, што сьведчыць пра сувязь гэтага займеньніка з paraklētos. Уольлес прыходзіць да высновы, што цяжка знайсьці тэкст, у якім pneûma мае граматычны мужчынскі род[5].

У сырыйскай мове, якая паходзіць са стараарамейскай, мовы Езуса Хрыста й апосталаў, жаночы род - сырыйскі. rūḥa паўплывала на артадаксальных і гнастычных пісьменьнікаў такім чынам, што яны пачалі выкарыстоўваць вобразы маці для апісаньня Сьвятога Духа. Гэтыя выявы можна сустрэць у тэолагаў ІV ст. Афраат і Яфрэм Сырыйскія. Яны сустракаюцца ў Одах Салямона і Гнастычных Дзеях Фамы, напісаных у ІІІ ст.[6][7]. Гісторык рэлігіі Сьюзен Эшбрук Харві лічыць, што граматычны род важны для разуменьня раньняга сырыйскага хрысьціянства:

Здаецца відавочным, што сьцьвярджэньне аб уплыве жаночага роду граматычнага значэньня rūaḥ на сырыйцаў не беспадстаўнае. Называць Сьвятога Духа «Яна» сапраўды мае сэнс[8].

У рымска-каталіцкай Імшы Сьвяты Дух называецца «Яго»[9], але Сьвяты Пасад адзначае, што ў кожнай адпаведнай мове павінен захоўвацца ўстаноўлены граматычны род[10].

==== Жаночы вобраз Духа ў Царквах ====
Ёсьць хрысьціянскія суполкі, якія вучаць, што Сьвяты Дух зьяўляецца жаночым вобразам Боства, зыходзячы з таго, што ў арыгінальным тэксьце Сьвятога Пісаньня выкарыстоўваюцца граматычныя формы жаночага роду й, як яны лічаць, жаночыя аналёгіі для апісаньня Духа Божага (гл. Быцьцё 1: 1,2, Быцьцё 2:7, Другі закон 32:11,12, Прытчы 1:20-33, Матфея 11:19, Лукі 3:22 і Яна 3:5,6). Гэты пункт гледжаньня заснаваны на граматычным родзе назоўнікаў і дзеясловаў у саміх аўтараў тэкстаў, а таксама на аналёгіях з мацярынствам, якімі карысталіся прарокі й Езус.

===== Царква Швэцыі =====
23 лістапада 2018 г. Асамблея Касьцёла Швэцыі прыняла рашэньне ўзгадніць літургічны дапаможнік са швэдзкім перакладам Бібліі 2000 г. На прыкладзе габрэйскай мовы ў гэтым перакладзе Сьвяты Дух ужываецца ў жаночым родзе (швед. ''den Helіga Anden'' у адрозьненьне ад ''den Helіge Ande''). З гэтай нагоды арцыбіскуп Анцье Якелен заявіў, што пераход Касьцёла Швэцыі на больш гендарна нэўтральную мову абмяркоўваўся яшчэ ў 1986 годзе:

З тэалягічнага пункту гледжаньня мы ведаем, што Бог вышэй за нашы гендэрныя абазначэньні. Бог не чалавек [2].

===== Мараўская царква =====
У літургіі, малітве й дактрыне мараўскіх братоў трывала замацаваўся жаночы вобраз Сьвятога Духа. Напрыклад, рэфарматар мараўскай царквы, адзін з самых вядомых тэолагаў XVІІІ ст. — Граф Зінцэндорф, называў Сьвятога Духа «нашай Маці» [11].

===== Месіянскія габрэі =====
Сусьветная сынагога Бнай Яшуа, месіянская група пад кіраўніцтвам рабіна Мошэ Канюхоўскага, прытрымліваецца жаночага погляду на Сьвятога Духа [12] [13]. Большасьць хрысьціян і габрэяў разглядаюць месіянскі юдаізм як форму хрысьціянства.

Існуюць і іншыя незалежныя месіянскія групы з падобнымі поглядамі, такія як «Радасьць у сьвеце», [14] [15] Тора й Адкрыцьцё [16] [17] і Сынагогальны зьвяз яўрэяў-назарэтанаў [18] [19] ], якія лічыць кананічным апакрыфічнае Эвангельле ад яўрэяў, якое мае ўнікальную асаблівасьць — зварот Езуса да Духа Сьвятога як да Маці [20].

=== Сьвяты Дух у Бібліі ===
==== [[Стары Запавет‎]] ====
* Упершыню гэты тэрмін сустракаецца ў кнізе Быцьця, на пачатку стварэньня сьвету. Дух Божы лунаў над паверхняй вады ([[Кніга Роду|Быц.]] 1:2)
* Прарок Ісая характарызуе Духа Пана як Духа мудрасьці й розуму, парады й рыкаралества, ведаў і страху Божага ([[Кніга прарока Ісаі|Іс.]] 11, 2).
* Вуснамі прарокаў гаворыць Дух Гасподні ([[Другая кніга Царстваў|2 Цар.]] 23, 2).

==== [[Новы Запавет]] ====
* Дзева Марыя ад '''Духа Сьвятога''' зачала Езуса Хрыста ([[Эвангельле паводле Мацьвея|Мцв.]] 1:18; [[Эвангельле паводле Лукі|Лк.]] 1:35).
* '''Сьвяты Дух''' сышоў зь нябёсаў у выглядзе голуба падчас хросту Езуса ў Ярдане ([[Эвангельле паводле Марка|Мк.]] 1,10)
* У дзень Пяцідзесятніцы апосталы былі «напоўнены» '''Духам Сьвятым''' ([[Дзеі Сьвятых Апосталаў|Дзеі.]] 2:4; 7:55)
* '''Дух Сьвяты''' прамаўляе вуснамі прарокаў ([[Дзеі Сьвятых Апосталаў|Дзеі.]] 4, 25)


* У пасланьнях апосталаў '''Сьвяты Дух''' называецца:
 — Духам праўды ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 14, 17),

 — Духам веры ([[Другое пасланьне да карынцянаў|2 Кар.]] 4, 13), 

 — Духам сілы, любові й розуму ([[Другое пасланьне да Цімафея|2 Цім.]] 1:7), 

 —  Дух вечнасьці ([[Пасланьне да габрэяў|Гбр.]] 9:14) 

 і — Дух ласкі ([[Пасланьне да габрэяў|Гбр.]] 10:29)

Тэолагі падкрэсьліваюць, што '''Сьвяты Дух''' — гэта Асоба, якая валодае розумам, пачуцьцямі й воляй, у прыватнасьці:

* вучыць і нагадвае ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 14:26)
* жыве са сваім народам ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 14:17)
* жыве ў хрысьціянах ([[Першае пасланьне да карынцянаў|1 Кар.]] 3:16)
* сьведчыць пра Езуса ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 15:26)
* адкрывае людзям вочы й выкрывае сьвет за грэх, праўду й суд ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 16:8)
* чуе, гаворыць, абвяшчае, вядзе да праўды ([[Эвангельле паводле Яна|Ян.]] 16:13)
* кажа праз Сьвятое Пісаньне, размаўляе зь Філіпам ([[Дзеі Сьвятых Апосталаў|Дзеі.]] 8:29)
* заклікае служыць ([[Дзеі Сьвятых Апосталаў|Дзеі.]] 13:2)
* дае людзям падарункі па сваёй волі ([[Першае пасланьне да карынцянаў|1 Кар.]] 12:8-11)
* наш памочнік і заступнік ([[Пасланьне да рымлянаў|Рым.]] 8:26)
* шукае ўсё, нават глыбіні Божыя ([[Першае пасланьне да карынцянаў|1 Кар.]] 2:10,11).










== Іга (неадназначнасьць) ==
=== Іга: ===

'''Іга''' - гнятлівая сіла, якая занявольвае; у вузкім сэнсе - схіляць заваёўнікаў над пераможанымі.

'''Мангола-татарскае іга'''.

'''Іга''' - мова, на якой размаўляе народ Бага-Ахлон.

'''Іга''' (сапраўднае імя Радрыга Фамінс, нар. у 1962) — латвійскі музыка, спявак, мастак.









== Іга ==
'''Іга''' - паводле слоўніка Даля - ярем, ярмо, гэта значыць нашыйнік для працоўнай скаціны. У наш час гэта значэньне выйшла з ужытку, і слова ўжываецца ў пераносным значэньні, як прыгнятаючая, паднявольная сіла; у вузкім сэнсе — прыгнёт заваёўнікаў над пераможанымі. У гэтым значэньні ён звычайна выкарыстоўваецца ў фразе. Напрыклад: турэцкае іга, мангола-татарскае іга, пэрскае іга.

Энцыклапедыя Брокгаўза ў артыкуле «іга» апісвае такі звычай: «Старажытныя рымляне часам прымушалі варожыя войскі, якія здаваліся ў палон, пераходзіць пад ярмо. Для гэтага дзьве дзіды ўтыкалі ў тое месца, дзе войска склала зброю, а трэцюю прывязвалі зьверху. Пад ім усе воіны ішлі паасобку з камандзірамі на чале, без зброі й вайсковых узнагарод, перад пераможным войскам. Аднак самі рымляне неаднаразова падвяргаліся такой жа ганьбе: у войнах з самнітамі (бітва ў Каўдзкай цясьніне), нумантыйцамі й Югуртай.

Слоўнік Даля падае наступныя вытворныя ад гэтага слова: ігаўшчык (жаночы род ігаўшчына), іганосец, эганосец, эганосец.

У Эвангельлі ад Мацьвея сказана: «...вазьміце іга Маё на сябе й навучыцеся ад Мяне, бо Я ціхі й пакорны сэрцам, і знойдзеце супакой душам вашым. Бо Ён — дабраславеньне маё, і цяжар мой лёгкі» (Мц. 11, 29–30). Дзякуючы гэтаму вобразу ярмо, гэта значыць ярмо, стала атрыбутам Пакоры.









== Стэфан Валынскі ==
'''Стэфан Валынскі''' — япіскап Уладзімірскі й Берасьцейскі, прападобны.

=== Маладыя гады ===
Нарадзіліся каля 1040 г. і, верагодна, паходзіў з баярскага роду (або балгарскага, як сустракаецца ў некаторых крыніцах пад прозьвішчам балгарскі).

У маладосьці (з 1060 па 1062 гг.) знаходзіўся, зьдзяйсьняючы подзьвіг, у [[Кіева-Пячэрская лаўра|Пячэрскім]] манастыры[1] пад кіраўніцтвам манаха [[Феадосій Пячэрскі|Феадосія]], улюбёным вучнем якога ён быў. Пасьля пастрыжэньня ў манахі быў пастаўлены кіраўніком хору, альбо ўстаўшчыком [2].

=== Сьвятарства ===
Па загадзе прападобнага Феадосія ён прапаведаваў братам у царкве слова Божае. Перад сьмерцю Феадосій, па жаданьні манахаў, у 1074 г. прызначыў Стэфана ігуменам Пячэрскага манастыра, завяшчаўшы выконваць статут і скончыць будаўніцтва новага галоўнага мураванага манастырскага храма. Манах Стэфан пабудаваў манастыр і абнёс яго драўлянай сьцяной. У 1078 г. па невядомых прычынах братыя выступіла супраць яго, і ён быў вымушаны ня толькі пакінуць ігуменства, але й Пячэрскі манастыр.

=== Архітэктар ===
Потым сьвят. Стэфан непадалёк ад гэтага манастыра на схіле гары каля ўрочышча пад назвай Клоў заснаваў з дапамогай набожных баяр новы манастыр у гонар Палажэньня рызы Прасьвятой Багародзіцы ў Влахерне. (Гэты манастыр, вядомы як Клоўскі, існаваў нядоўга. У 1096 г. поўнасьцю разбураны полаўцамі падчас нападу на Кіеў). Будучы ігуменам гэтага манастыра, вялебны Стэфан здабыў усеагульную пашану. Таму, калі біскуп Ільля памёр, яго замяніў біскуп Стэфан І: Мітрапаліт Кіеўскі Яан каля 1090 г. зрабіў яго эпіскапам на Ўладзімірскай катэдры.

Сьвяты Стэфан прыежджаў з Валыні ў Кіеў, наведаваў манастыр і быў (а галоўнае — каб не прапусьціць перанясеньне мошчаў Феадосія зь пячоры ва Ўсьпенскі сабор) у Пячэрскім манастыры падчас адкрыцьця мошчаў сьвятога Феадосія ў 1091 г.

Ён вызначыўся многімі добрымі справамі.

=== Шанаваньне ===
Памёр 27 красавіка 1094 году. Пахаваны ў горадзе [[Уладзімер (Украіна)|Ўладзімір-Валынскі]]. Памяць сьвятога Стэфана ўшаноўваецца 10 мая (27 красавіка па старым стылі).








== Галіцкая мітраполія ==
'''Галіцкая мітраполія''' — утвораная ў 1302 (1303) мітраполія [[Канстантынопальская праваслаўная царква|Канстантынопальскай праваслаўнай царквы]], якой падпарадкоўваліся Галіцкая, Перамыская, Уладзімірская, Холмская, Луцкая й Тураўская япархіі. Як мітраполія зь перапынкамі праіснавала да 1347 г., калі была ператворана ў звычайную япархію [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]]. Адноўленая ў 1371 г., а ў 1401 г. у трэці раз падпарадкаваны Кіеўскай мітраполіі.

=== Гісторыя ===
==== У часы Каралества Рускага ====
У канцы XІІІ стагодзьдзя ў сувязі з заняпадам [[Кіеў|Кіеўа]] кіеўскі мітрапаліт Кірыл ІІІ і яго наступнік Максім фактычна перайшлі ва [[Ўладзіміра-Суздальскае княства]], якое было галоўным канкурэнтам [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскага княства]] за спадчыну [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]]. Таму князі [[Леў Данілавіч]] і яго наступнік Юрый Львовіч хадайнічалі перад Канстантынопальскім патрыярхам аб утварэньні новай мітрапаліты для паўднёва-заходніх маскальскіх княстваў, у прыватнасьці, Галіцка-Валынскага.

У 1302-1303 гадах Канстантынопальскі патрыярх Афанасій І і бізантыйскі імпэратар Андронік ІІ Палеалог выдалі грамату, паводле якой Галіцкая япархія атрымала статус мітраполіі. Уключала Галіцкую, Пярэмышльскую, Уладзімірскую, Холмскую, Луцкую й Тураўскую япархіі. Яна атрымала нумар 81 у дыптыху мітрапалітаў Канстантынопальскай праваслаўнай царквы.

Першым мітрапалітам Галіцыі быў грэк Ніфонт (пам. 1305 г.), Усьпенскі сабор у Галічы — галоўны храм.

Князь Юрый Львовіч прапанаваў Пятру, ігумену Раценскага манастыра, заняць галіцкую катэдру, на што той пагадзіўся. Яго адправілі ў [[Канстантынопаль]]. У гэты час памёр мітрапаліт Кіеўскі Максім, які дэ-факта знаходзіўся ва [[Уладзімер (Уладзімерская вобласьць)|Ўладзіміры-на-Клязьме]]. Таму князь Уладзімірскі Міхаіл Яраслававіч накіраваў да патрыярха свайго кандыдата на кіеўскі прастол — Ігумена Геронція. Пасьля доўгіх спрэчак, якія працягваліся да 1308 г., патрыярх вырашыў аб’яднаць абедзьве мітрапаліты на чале зь мітрапалітам Кіеўскім і ўсяе Русі, на якога ён прызначыў Пятра. Сваёй рэзыдэнцыяй спачатку абраў Уладзімір-на-Клязьмі[1] і папрасіў палітычнага прытулку ў [[Масква|Маскве]].

У 1331 г. намаганьнямі галіцка-валынскага князя Юрыя ІІ (Баляслава Трайдэнавіча) і яго цесьця - вялікаго князья літоўскаго [[Гедзімін]]а — Канстантынопальскі патрыярх Ісая аднавіў Галіцкую мітраполію, прызначыўшы мітрапалітам Гаўрыіла. У гэты час па заходніх землях Русі падарожнічаў мітрапаліт Кіеўскі й усяе Русі Феагност. Дамогся прызнаньня свайго першынства большасьцю маскальскіх епархій; толькі Галіцкая мітраполія засталася непадпарадкаванай Кіеўскай мітраполіі. Таму ў 1332 годзе мітрапаліт Феагност наведаў Канстантынопаль, дзе дамогся ад патрыярха ліквідацыі Галіцкай мітраполіі.

Каля 1337-1338 гадоў галіцкі эпіскап Фёдар (Феадор) знаходзіўся ў Канстантынопалі, дзе дамогся ад патрыярха аднаўленьня Галіцкай мітраполіі. Пасьля сьмерці Фёдара ў 1347 годзе зноў быў адменены.

==== У часы Каралеўства Рускага ў зьвязе з Польшчай ====
Пасьля згасаньня дынастыі Раманавічаў у 1340-х гадах у выніку [[Вайна за галіцка-валынскую спадчыну|вайны за Галіцка-Валынскую спадчыну]] тэрыторыя Галіцкай епархіі адышла да Каралеўства Русі, якое таксама ўзначальваў польскі [[Казімер III Вялікі|кароль Казімір ІІІ]]. Ён, не жадаючы, каб яго падданыя падпарадкаваліся залежным ад [[Маскоўскае княства|Вялікага княства Маскоўскага]] мітрапалітам, накіраваў ліст Канстантынопальскаму патрыярху Філатэю з просьбай аднавіць Галіцкую мітраполію, у адваротным выпадку абяцаў перавесьці ўсіх праваслаўных галічан у каталіцтва:

«	Галіч спакон вякоў быў вядомы ўсім краінам як мітраполія, спрадвеку тут была мітрапалічая стала. Першым мітрапалітам быў, з вашага благаславеньня, Ніфонт, другім мітрапаліт Пётар, трэцім мітрапаліт Гаўрыіл, чацьвёртым мітрапаліт Феадор. Усе яны былі на галіцкім стале... Пастаў Антоньня мітрапалітам, каб закон русінаў не прапаў і не прапаў. А калі ня будзе блаславеньня Божага й вашага на гэтага чалавека, то не наракайце на нас: нам давядзецца хрысьціць русінаў у лацінскую веру з-за адсутнасьці мітрапаліта на Русі.	»

У такой сытуацыі, нягледзячы на пратэсты кіеўскага мітрапаліта Аляксея Бяконты, які ў той час меў рэзыдэнцыю ў Маскве, у 1371 годзе патрыярх высьвяціў прысланага кандыдата ў мітрапаліты Галіцка-Валынскі й Літоўскі - Антоньня. Галіцкі мітрапаліт атрымаў права пасьвячэньня эпіскапаў і юрысдыкцыю над Галіцкай, Перамышльскай, Тураўскай і Ўладзімірскай епархіямі. У 1376 годзе вяршэнства мітрапаліта Антоньня прызнаў эпіскап Холмскі й Белзскі Каліст[2].

У другой палове 14 — у пачатку XV ст. праваслаўныя эпіскапы [[Малдаўскае княства|Малдовы]] прызналі юрысдыкцыю Галіцкага мітрапаліта. У 1371 і 1376 гадах мітрапаліт Антоній рукапалажыў у малдаўскіх эпіскапаў Ёсіфа й Мялеція.

Паралельна з гэтым кіеўскі мітрапаліт Кіпрыян, які раней аб’яднаў Кіеўскую, Літоўскую й Маскоўскую мітраполіі, патрабаваў ад патрыярха падпарадкаваньня Кіеву й Галіцкай мітраполіі. У 1391 г. памёр мітрапаліт Антоній. Пасьля яго сьмерці галіцкая катэдра была вакантнай каля двух гадоў. У гэты час мітрапаліт Кіпрыян падпарадкаваў Кіеўскай мітраполіі Холмскую й Ўладзімірскую япархіі, якія знаходзіліся на тэрыторыі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а не [[Галіцка-Валынскае княства|Каралества Рускага]]. У той час кароль Русі [[Ягайла|Ўладзіслаў ІІ Ягайла]] перадаў эпіскапу Луцкаму й Астроскаму Івану (Яану) Галіцкую й Перамыскую япархіі, за што заплаціў каралю 200 грыўняў. Цар накіраваў Івана ў Канстантынопаль як кандыдата на Галіцкі мітрапалічы прастол, але патрыярх не зацьвердзіў яго з-за скаргі мітрапаліта Кіпрыяна Кіеўскага, у юрысдыкцыі якога знаходзілася Луцкая япархія, кіруючы эпіскап якой не мог перайсьці ў іншую мітраполію безь яго згоды, а тым больш стаць мітрапалітам. Іван вярнуўся дадому й пачаў кіраваць мітраполіяй. Некаторы час Канстантынопальскі патрыярх не перашкаджаў яму, але пазьней прызначыў мітрапалітам Галіцкім Віфлеемскага біскупа Міхаіла, які, прыбыўшы ў [[Галічына|Галічыну]], спрабаваў пазбавіць Івана права кіраваць мітраполіяй [1][2].

У 1401 г. Кіеўскі мітрапаліт Кіпрыян канчаткова дамогся ліквідацыі Галіцкай мітраполіі. Пераемнік непрызнанага мітрапаліта Івана — Сава быў скінуты ў той жа год на саборы ў Маскве. З 1414 году Галіцкая япархія была ператворана ў намесьніцтва, прадстаўніком якога быў не эпіскап, а вікарый Кіеўскага мітрапаліта. У 1458 годзе, пасьля самавольнага падзелу Маскоўскай мітраполіі, Канстантынопальскі патрыярх рэарганізаваў Кіеўскую мітраполію, у прыватнасьці, надаўшы Кіеўскім мітрапалітам тытул «мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі й усяе Русі».

=== Правячыя архірэі ===
Мітрапаліты Галіцкія:

'''Ніфонт''' (1302 — 1305 гг.)
'''Пётар''' (1305 — 1326 гг.), адначасова мітрапаліт кіеўскі
'''Габрыэль''' (1326 — 1329 гг.)
'''Феадор''' (1331 — 1347 гг.)

Мітрапаліты Галіцка-Валынскі й Літоўскі:

'''Антоній''' (1370 — 1391 гг.)
'''Іван''', біскуп луцкі й белскі (часова кіраваў у 1391 — 1401 гг.)
'''Міхаіл''' (прызначаны Канстантынопальскім Патрыярхам паміж 1391 і 1401 гадамі, але дэ-факта не кіраваў мітраполіяй з-за супраціўленьня біскупа Івана)












== Кантэйнэр ==  
'''Кантэйнэр''' — стандартызаваная шматабаротная тара, прызначаная для перавозкі грузаў [[Аўтамабіль|аўтамабільным]], [[Чыгуначны транспарт|чыгуначным]], марскім і [[Паветраны транспарт|паветраным]] транспартам і прыстасаваная для мэханізаванай перагрузкі з аднаго [[Транспартны сродак|транспартнага сродку]] на іншае. Можа быць выкананы з розных матэрыялаў і мець разнастайныя формы. На транспарце найбольшае ўжываньне атрымалі так званыя унівэрсальныя кантэйнэры.

У фармаце кантэйнэраў часта робяць грувасткае абсталяваньне (напрыклад, чылеры для [[Коўзанка|лядовых каткоў]]), а таксама невялікія цыстэрны (так званыя танк-кантэйнэры).

=== Паходжаньне ===
Папулярызацыя кантэйнэраў адбылася пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], калі [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] выкарысталі спачатку драўляныя, а затым сталёвыя кантэйнэры Contaіner Express (скарочана ConEx) памерам 6x6x6 футаў. ConEx шырока выкарыстоўваліся для перавозкі ваенных грузаў, асабліва падчас [[Карэйская вайна|Карэйскай вайны]], аднак інтэрмадальнага не выкарыстоўвалася.[1] Амэрыканскі прадпрымальнік Малькальм Маклін ([[Ангельская мова|англ.]] Malcom McLean) і інжынер Keіth Tantlіnger распрацавалі сыстэму сучасных інтэрмадальнага кантэйнэраў у 1950-я гады.

Інтэрмадальнага (іntermodal) у дадзеным кантэксьце мае на ўвазе магчымасьць зьмены рэжыму (mode) транспартаваньня (суда, чыгуначны транспарт і аўтатранспарт) без неабходнасьці ажыцьцяўляць разгрузку/пагрузку зьмесьціва кантэйнэра.

Першая перавозка кантэйнэрамі была ажыцьцёўлена ў красавіку 1956 году. Гэтыя экспэрымэнты апынуліся настолькі ўдалымі, што іх пазьней назвалі пачаткам кантэйнэрны рэвалюцыі.

Стандарты ІSO на кантэйнэры зьявіліся ў 1968-1970 гады[2]. Вонкавыя памеры й максымальную грузападымальнасьць ІSO-кантэйнэраў спэцыфікуе стандарт ІSO 668.

У 1972 годзе зьявілася пагадненьне «The Іnternatіonal Conventіon for Safe Contaіners», якое запатрабавала ад кантэйнэраў, якія выкарыстоўваюцца на міжнародных перавозках, наяўнасьці «CSC-Plate».[3][4]















== Курфюрст‏‎ ==
'''Курфюрст''' ([[Нямецкая мова|ням.]]: ''Kurfürst'', літар. — «князь-выбаршчык», ад ''Kur'' — выбар, абраньне й ''Fürst'' — князь; калька [[Лацінская мова|лац.]]: ''prіncіpes electores іmperіі'') — ў [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятай Рымскай імпэрыі]] — імпэрскі князь, за якім з [[XIII стагодзьдзе|XІІІ стагодзьдзі]] было замацавана права абраньня [[Імпэратар|імпэратара]].

Правы й асаблівыя прывілеі курфюрстаў былі прызнаныя й аформленыя Залатая була Карла ІV (1356); статус '''курфюрста''' быў замацаваны за сям’ю князямі імпэрыі:

архіэпіскапам [[Майнц]]а,
архіэпіскапам [[Трыр]]а,
архіэпіскапам [[Кёльн]]а,
каралём [[Чэхія|Чэхіі]],
Рэйнскім [[Пфальцграф|пфальцграфам]],
курфюрстам Саксоніі і
маркграфам [[Брандэнбург]]а.

«Узьнікненьне інстытута курфюрстаў было зьвязана, перш за ўсё, з асаблівасьцямі палітычнага разьвіцьця феадальнай Нямеччыны, з утварэньнем там тэрытарыяльных княстваў, доўгім замацаваньнем палітычнай раздробленасьці й паслабленьнем цэнтральнай улады.»[1]

У XVІІ стагодзьдзі правы '''курфюрстаў''' атрымалі таксама герцагі [[Баварыя|Баварыі]] (1623) і [[Гановэр]]а (1692). У 1803 годзе было адменена курфюрства Рэйнскіх пфальцграфаў, архіэпіскапаў Кёльна й Трыра, курфюрскія правы архіэпіскапа Майнца былі перададзеныя зноў створанаму графству [[Рэгенсбург]]. Акрамя гэтага тытул '''курфюрста''' атрымалі:

герцаг [[Зальцбург]]а,
герцаг [[Вюртэмбэрг]]а,
Бадэнскі маркграф і
[[Ляндграф|ляндграф]] фон Гесэн-Касель.
Тэрыторыя, якая кіравалася курфюрстам, акрамя сваёй звычайнай назвы, магла таксама называецца курфюрством. У XVІІІ стагодзьдзі адбываецца ўзмацненьне курфюрстаў: курфюрст Брандэнбурскі, які адначасова валодаў Прусыяй, прымае каралеўскі тытул, аб’яднаўшы спадчынныя ўладаньні пад назвай каралеўства Прусыя. Курфюрст Саксоніі становіцца каралём Польшчы, а курфюрст Гановера становіцца каралём Вялікабрытаніі).

Тытул спыніў сваё існаваньне пасьля ліквідацыі [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятай Рымскай імпэрыі]] ў 1806 годзе, за выключэньнем Гесэн-Каселя, кіраўнік якога захаваў пасьля [[Венскі кангрэс|Венскага кангрэса]] (1815) тытул курфюрста з даданьнем «каралеўская высокасьць». У 1866 годзе Гесэн-Касель быў захоплены [[Прусія]]й, і тытул курфюрста быў цалкам скасаваны.











== Сьвятасьць‏ ==
'''Сьвятасьць''' зьяўляецца адным з найбольш фундамэнтальных паняцьцяў асноўных сусьветных рэлігій. Сьвятое — гэта Боскае, якое паходзіць ад [[Бог]]а, пазначанае Яго прысутнасьцю альбо дзеяньнем Божай ласкі, прысьвечанае Яму служэньню й адзьдзеленае ад усяго створанага й мірскога. Паняцьце «сьвятасьць» выкарыстоўваецца й у іншых рэлігіях, у прыватнасьці, для выражэньня высокай ступені духоўнай дасканаласьці аскетаў і манахаў. У пашыраным сэнсе сьвяты можа таксама азначаць больш высокую ступень высакароднасьці й маральнай чысьціні чалавечых учынкаў ці думак, напрыклад: сьвятая мэта, сьвятая праўда, сьвятая справа, сьвятое братэрства, сьвяты абавязак.











== Кніга прарока Сафона‏‎ ==
'''Кні́га праро́ка Сафонія''' ([[Іўрыт|гэбр.]]: ''צְפַנְיָה''; [[Лацінская мова|лац.]]: ''Prophetіa Sophonіae''; стар.-грэч.: Σοφονίας) — 36-я кніга кананічнага [[Стары Запавет|Старога Запавету]], дваццаць трэцяя частка Танаху. Дзявятая з кніг г. зв. малых прарокаў.

=== Аўтар ===
Імя «Цфанія» (''צְפַנְיָה'' ''şəfanjāh'') — гэта скарочаны варыянт формы ад «Зефаньягу» (צְפַנְיָהוּ şəfanjāhû) і азначае «Яхвэ ўратаваў». Пра аўтара няма дакладнай інфармацыі, акрамя самога імя, і ёсьць крыху інфармацыі пра ягоную сям’ю ў першым радку яго кнігі: «Слова Гасподняе, якое было Сафону, сыну Хусыі, сыну Гадаліі, сыну Амарыі, сыну Эзэкіі, у дні Ісаі, сына Амонавага, сына Юдавага».

Час напісаньня
Прыблізна праз сто гадоў пасьля сьмерці [[Ісая (прарок)|Ісаі]] ў гісторыі абранага народа пачынаецца вырашальны пэрыяд. Ізраільскае каралества больш не існавала. Іўдзейскае каралества была абмежавана кавалкам зямлі вакол [[Ерусалім]]а й нагадвала толькі цень сувэрэннай дзяржавы. Тут усё больш і больш адкрыта пакланяюцца багам Асырыі, якая перамагла, і ў той жа час людзі незразумелым чынам спадзяюцца, што Яхве не дазволіць канчаткова загінуць вернікам Запавету. Пры такіх абставінах падчас кіраваньня цара Ясыі й выканаў сваю прарочую місыю Сафоній. Сваёй дзейнасьцю ён нейкім чынам падрыхтаваў вялікую рэлігійную рэформу цара Ясыі (кіраваў ў 639—609 да н.э.). Калі рэформа пачалася (628 г. да н. э.), прарока, верагодна, ужо не было ў жывых.

Зьмест
Кніга мае ўсяго 3 разьдзелы, цалкам паэтычныя.

Паходжаньне (1:1)
Блізкі суд над Іўдзеяй (1:12-2:3)
Суд за грахі яўрэяў (1:12-13)
Судны дзень (1:14-18)
Заклік для вяртаньня (2:1-3)
Суд нар народамі (2:4-15)
над [[Філістымляне|Філістымлянамі]] (2:4-7)
над Маавам і Амонам (2:8-10)
над краінамі Захаду й Поўдня (2:11)
над [[Асырыя]]й
Гора ўпартаму [[Ерусалім]]у (3:1-20)
Гнеў Божы й будучае ачышчэньне (3:1-7)
Бог пакіне «бедных і сьціплых» людзей, якія нарадзілі новых, дасканалых людзей (3:8-13)
Збаўленьне [[Ерусалім]]а (3:14-20)
Галоўная тэма Кнігі — «Дзень Гасподні», які ахопіць усіх, уключаючы абраны народ. І ўсё ж Ізраіль, ачышчаны ад сваіх беззаконьняў, стане цэнтрам выратаваньня сьвету. Пазьней былі дададзены некаторыя прамовы, асабліва тыя, у якіх ён намякае на вавілонскі палон, які, як вядома, адбыўся пасьля сьмерці Сафонія.










== Імя ==
'''Асабістае імя''' — гэта імя, дадзенае чалавеку пры нараджэньні альбо хрышчэньні.

У большасьці заходніх краінаў імя ідзе ўперадзе прозьвішча. Тым ня менш, у многіх краінах Усходу, такіх як Японія й Кітай, яно ідзе пасьля прозьвішча, а часам і ў Эўропе, напрыклад, ва ўсходне-славянскіх мовах, у тым ліку й на Беларусі.

Ад асабістага імя бацькі ўтвараецца імя па бацьку.

Пры афіцыйным афармленьні да асабістага імя дадаецца імя па бацьку ці іншае сярэдняе імя (калі ёсьць) і прозьвішча.

Звычайна мужчынскія й жаночыя імёны адрозьніваюцца, але многія зь іх маюць 2 формы, напрыклад, Аляксандр/Аляксандра, Юлій/Юлія.

Некаторые бацькі вельмі стараюцца прыдумаць як мага арыгінальнейшае імя для свайго немаўляці, напрыклад, адна швэдзкая пара хацела назваць сваю дачку Brfxxccxxmnpcccclllmmnprxvclmnckssqlbb11116.

Паходжаньне імёнаў
Вядомы імёны, якія паходзяць з самых розных моў:

Грэцкія імёны: Агнес, Алесандра, Галіна, Джэйсан, Маргарыта, Мікалай, Сьцівен, Анжэла, Барбара, Джордж, Дораці, Дорыс, Дэбара, Меліса, Ніколь, Крыстафер, Хелен, Эндру
Яўрэйскія імёны: Джоан, Джэйкаб, Джэсіка, Міхаіл, Марыя, Ханна, Ёсіф, Джошуа, Давід, Дэніел, Захары, Кайла, Мацьвей, Рут, Сара, Сьюзен
 Маскальскія імёны: Сьвятлана
Валійскія імёны: Джэніфер, Морган
Ірляндзкія імёны: Браяна
Егіпецкія імёны: Кацярына
Лацінскія імёны: Аманда, Вірджынія, Марк, Осьцін, Патрысія, Флорэнс, Эмілі, Аліна
Францускія імёны: Брытані, Эймі
Ангельскія імёны: Брэндан, Кімберлі, Мэдзісан, Мілдрэд, Тайлер, Тэйлар, Хэйлі, Хізэр, Шырлі, Эдвард, Эшлі
Нямецкія імёны: Джэфры, Роберт, Рычард, Уільям, Уолтэр, Фрэнсес, Фрэнк, Рагнгільда
Шатляндзкія імёны: Дональд
Італьянскія імёны: Дона
Гішпанскія імёны: Лінда
Скандынаўскія імёны: Рональд
Амэрыканскія імёны: Саманта
Арамейскія імёны: Томас
і іншыя