Прагляд крыніцы для Камуністычная партыя Заходняй Беларусі

'''Камуністычная партыя Заходняй Беларусі''' (скарот '''КПЗБ''') — [[камунізм|камуністычная]] партыя ў [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польскай Рэспубліцы]], якая дзейнічала ў галоўным на тэрыторыі [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў 1923—1938 гадах.

== Гісторыя ==
=== Заснаваньне партыі ===
Устаноўчая канфэрэнцыя КПЗБ адбылася ў кастрычніку 1923 году ў [[Вільня|Вільні]]. У ёй удзельнічалі прадстаўнікі партыйных акруг Заходняй Беларусі — Беластоцкай, Берасьцейскай і Віленскай, а таксама прадстаўнікі [[Камуністычная партыя Польшчы|Камуністычнай партыі Польшчы]]. Быў абраны Цэнтральны камітэт і сакратары ЦК — Ёсіф Лагіновіч ([[Павал Корчык]]), Стэфан Мертэнс (Скульскі), С. Мілер (Шлемка) і А. Канчэўскі (Владэк)<ref name="На тревожных перекрестках">С. А. Ваупшасов. [http://militera.lib.ru/memo/russian/vaupshasov/09.html На тревожных перекрестках]{{ref-ru}}</ref>. У 1924 годзе быў створаны Камуністычны Саюз Моладзі Заходняй Беларусі (КСМЗБ), сакратаром якога стала [[Вера Харужая]].

Партыя выступала за ажыцьцяўленьне сацыялістычнай рэвалюцыі ў Польшчы, за права на самавызначэньне для Заходняй Беларусі, за аб’яднаньне ўсіх беларускіх земляў у адзіную Беларускую савецкую рэспубліку, за ліквідацыю памешчыцкага землеўладаньня і перадачу зямлі сялянам бяз выкупу.

=== Партызанскі рух ===
У 1921—1925 гадах у Заходняй Беларусі дзейнічаў вайсковы ўзброены супраціў польскае ўладзе, накіраваны супраць [[Польшча|Польшчы]]. Партызаны грамілі паліцэйскія пастарункі, палілі памешчыцкія двары, панскія дамы. У 1923 годзе агульная колькасьць ваякаў складала каля 6 тысячаў. У ліку найбольш вядомых кіраўнікоў партызанскіх атрадаў і груп былі [[Кірыла Арлоўскі]], [[Станіслаў Ваўпшасаў]], [[Васіль Корж]], [[Аляксандар Рабцэвіч]], [[Піліп Яблонскі]] і інш.<ref name="slovo.ws">[http://www.slovo.ws/urok/historyofbelarus/20/024.html Нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі. Гісторыя Беларусі (XX — пачатак XXI стагодзьдзя)]{{ref-ru}}</ref> Найбольш уплывовымі арганізацыямі ў гэтым руху былі КПЗБ і [[Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянэраў]] (БПСР). У сьнежні 1923 году ў кампартыю ўлілася [[Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя]] (БРА), якая вылучылася зь левага крыла БПСР у ліпені 1922 году. Абьяднаньню спрыяла блізкасьць сацыяльнай праграмы КПЗБ і БРА. Абедзьве арганізацыі выступалі за канфіскацыю памешчыцкай зямлі і перадачу яе бяз выкупу сялянам, за 8-гадзінны працоўны дзень і за аб’яднаньне ўсіх беларускіх земляў у працоўна-сялянскую рэспубліку<ref name="belarus.by">[https://web.archive.org/web/20081206105819/http://www.belarus.by/ru/belarus/history/7/5/4/ Грамадзка-палітычны рух Заходняй Беларусі]{{ref-ru}}</ref>.

КПЗБ дзейнічала ва ўмовах глыбокага падпольля. Да пачатку 1930-х гадоў яна налічала 4 000 чалавек. Акрамя таго, каля 3000 чальцоў партыі стала знаходзіліся ў турмах. З 1924 году ў Заходняй Беларусі стала функцыянавала арганізацыя садзейнічаньня рэвалюцыянэрам «Чырвоная дапамога»<ref>Т. А. Лугачева. [https://web.archive.org/web/20070930223338/http://www.lib.grsu.by/library/data/resources/catalog/61529.pdf Международная организация помощи революционерам в Западной Белоруссии (1923—1939)]{{ref-ru}}</ref>.

На тэрыторыі Заходняй Беларусі дзейнічала 7 акруговых і 60 раённых камітэтаў КПЗБ. ЦК КПЗБ выдаваў газэты «[[Чырвоны сьцяг (газэта, КПЗБ)|Чырвоны сьцяг]]», «[[Партпрацаўнік]]», часопіс «[[Бальшавік]]» і іншыя на беларускай мове. На [[Польская мова|польскай мове]] выдаваліся газэты «[[Kujmy broń]]», «[[Do Walki]]», на [[ідыш|габрэйскай]] — «Ройтэ фон»<ref name="slovo.ws"/>.

Да 1925 году партызанскі рух пайшоў на спад. Адным з чыньнікаў быў тэрор польскага ўрада. У красавіку 1925 году ў адным з ваяводзтваў «было арыштавана 1400 падпольшчыкаў, партызан і іх памагатых». Зь іншага боку дзеяньні заходнебеларускіх партызан не былі ўвязаныя зь дзейнасьцю Польскай кампартыі. У траўні-чэрвені гэтага жа году кіраўніцтва КПЗБ вырашае адмовіцца ад партызанскай тактыкі, а партызанскія атрады расфармоўваюцца<ref name="На тревожных перекрестках"/>.

=== Грамада ===
У лістападзе 1922 году ў Польшчы адбыліся выбары ў Сойм Польшчы. [[Блёк нацыянальных меншасьцяў]] (БНМ) атрымаў на іх 87 месцаў у [[Сойм Рэспублікі Польшча|Сойме]] і 25 месцаў у [[Сэнат (Польшча)|Сэнаце]], стаўшы другой паводле колькасьці месцаў палітычнай партыяй пасьля Народна-нацыянальнага зьвяза. У складзе БНМ у Сойм і Сэнат трапілі адпаведна 11 і 3 пасла-беларуса, якія стварылі ў Сойме свой гурток — [[Беларускі пасольскі клюб]] (БПК). У чэрвені 1925 году левая гурток БПК, і ў яе ліку [[Браніслаў Тарашкевіч]], стала ініцыятарам стварэньня [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада|Беларускай сялянска-работніцкае Грамады]]. Грамада ў кароткі час вырасла ў самую буйную рэвалюцыйна-дэмакратычную арганізацыю ў Эўропе. Налічаючы, па розных ацэнках, ад 100 да 150 тысячаў гарамадоўцаў, яна да пачатку 1927 году фактычна ўсталявала кантроль над шматлікімі раёнамі краю<ref>О. Кореневская. [https://web.archive.org/web/20060307220022/http://kamunikat.net.iig.pl/www/czasopisy/bzh/20/04.htm Особенности Западнобелорусского возрождения (на примере периодической печати)]{{ref-ru}}</ref>.

З 1926 па 1938 гады ў [[Горадня|Горадні]] «грамадоўцы» заснавалі сваю друкарню<ref>{{Кніга
|аўтар          = І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.
|імя            = 
|прозьвішча     = 
|частка         = 
|загаловак      = «Гродно. Энциклопедический справочник.»
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = Менск
|выдавецтва     = «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя П. Броўкі
|год            = 1989
|том            = 
|старонкі       = 336 &mdash; 337
|старонак       = 427
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 60 000
}}</ref>. Пасьля прыпыненьня дзейнасьці БСРГ у 1927 годзе друкарню выкарыстоўвалі тайна для цісьненьня лістоў для КПЗБ.

Друкарню наладзіў М. Ш. Жукоўскі-Зыльбэр{{Заўвага|Па-расейску: «М. Ш. Жуковский-Зильбер».}}. Яна была ў гарадзенскім замосьці на вуліцы Ласасянская, дом 48 (зараз тая вуліца называецца вуліца Савецкіх Пагранічнікаў), у падпольлі дому І. І. Пата (дом не захаваўся)<ref>{{Кніга
|аўтар          = І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.
|імя            = 
|прозьвішча     = 
|частка         = 
|загаловак      = «Гродно. Энциклопедический справочник.»
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = Менск
|выдавецтва     = «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя П. Броўкі
|год            = 1989
|том            = 
|старонкі       = 336 &mdash; 337
|старонак       = 389
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 60 000
}}</ref>. Самі словы для лістоў прывозілі зь Вільні, Беластоку. Паперы і чарнілы знаходзілі ў Горадні. Першыя ўлёткі пачалі ціснуць у верасьні 1926 году. Іх раскідвалі ў Горадні й яе ваколіцах. Былі выпадкі раздачы ўлётак па ўсёй Польшчы. Друкарня рабіла да 1938 году. У 1930 годзе член КПЗБ В. Станкевіч стварыў друкарню для КПЗБ. Яна былі ў доме Лапіна, а ён быў уласьнікам Гарадзенскае літаграфіі і фабрыкі забаўляльных картаў на вуліцы Будзённага. З-за адсутнасьці пячатных знакаў словы для ўлётак пісалі рукамі на «аснове» і далей тую «аснову» ціснулі на паперы. Чарнілы сохлі і ўлётка была гатовая.

Кампартыя Заходняй Беларусі грала ў Грамадзе вельмі важную ролю. Цэнтральны орган Грамады газэту «[[Беларуская ніва]]» фактычна рэдагаваў сябар КПЗБ [[Янка Бабровіч]]. Прынятая ў траўні 1926 году праграма Грамады патрабавала канфіскацыі памешчыцкіх земляў і падзелу іх паміж безьзямельнымі сялянамі, стварэньне працоўна-сялянскага ўрада і ўсталяваньня дэмакратычных воляў, самавызначэньня Заходняй Беларусі і г. д.<ref name="ReferenceA">[http://www.slovo.ws/urok/historyofbelarus/20/024.html Нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі. Гісторыя Беларусі (XX — пачатак XXI стагодзьдзя)]{{ref-ru}}</ref>

У ноч з 14 на 15 студзеня 1927 году пачаліся масавыя ператрусы і арышты. Бяз згоды сойма былі арыштаваныя кіраўнікі Грамады — дэпутаты Браніслаў Тарашкевіч, [[Сымон Рак-Міхайлоўскі]], [[Павал Валошын]] і інш. 21 сакавіка Грамада была забароненая<ref name="ReferenceA"/>.

=== Па лініі Камінтэрна ===
[[Выява:Рапарт паліцыі Польшчы.jpg|міні|Даклад польскае паліцыі пра сьвяткаваньне 1 траўня ў 1934 годзе. Разьвесілі невядомыя асобы плякат на дарозе каля в. [[Кутнявічы|Кутневічы]]. У [[Бяроза (горад)|Бярозе-Картускае]] многія заводы не рабілі. 1934 год.]]
У пачатку 1930-х гадоў КПП і КПЗБ дзейнічаюць паводле лініі «трэцяга пэрыяду» [[Камінтэрн]]у, а з другой паловы 1930-х гадоў пераходзяць да тактыкі народных франтоў<ref name="Партия расстрелянных">В. З. Роговин. [http://web.mit.edu/people/fjk/Rogovin/volume5/xxxviii.html Партия расстрелянных]{{ref-ru}}</ref>. Другі зьезд КПЗБ у траўні 1935 году вызначыў умовы стварэньня народнага фронту: адмена рэакцыйнай канстытуцыі, усталяваньне дэмакратычных воляў, бясплатнае забесьпячэньне сялянаў зямлёй, увядзеньне 8-гадзіннага працоўнага дня і ліквідацыя канцлягеру ў [[Бяроза-Картуская|Бярозе-Картускай]]. У 1936 годзе кампартыя складае дамову аб сумесных дзеяньнях з арганізацыяй «[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]]»<ref name="belarus.by"/>.

Адначасова з гэтым разгортваліся рэпрэсіі ў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкім Саюзе]], якія кранулі ў тым ліку і чальцоў заходнебеларускай Кампартыі. У 1938 годзе паводле рашэньня Выканкаму [[Камінтэрн]]у Камуністычная партыя Польшчы і яе аўтаномныя арганізацыі — Камуністычныя партыі [[Камуністычная партыя Заходняй Украіны|Заходняй Украіны]] і Заходняй Беларусі — былі распушчаныя<ref name="Партия расстрелянных"/>.

== Моладзь ==
КПЗБ мела сваю галіну для заняткаў з маладымі людзьмі. Яна мела назву '''Камуністычны саюз моладзі Заходняе Беларусі''', або коратка &mdash; '''КСМЗБ'''. Вальная колькасьць КСМЗБ невядомая, бо ён быў забаронены і ня меў агульна прызананае польскаю дзяржаваю ўстановы.

== Глядзіце таксама ==
* [[Камуністычная партыя Польшчы]]
* [[Аляксандар Гаўрылюк]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Беларусы ў Польшчы}}

[[Катэгорыя:Камуністычная партыя Заходняй Беларусі| ]]