Прагляд крыніцы для Дыялекты беларускай мовы

'''Дыяле́кты белару́скай мовы''' — варыянты маўленьня [[беларуская мова|беларускае мовы]], якія ў пэўнай ступені маюць узаемныя адрозьненьні й уласьцівыя той ці іншай групе насельніцтва, што атаясамліваецца зь некаторымі рэгіёнамі арэалу беларускае мовы. Сучасныя гаворкі беларускае мовы паводле шэрагу агульных рысаў могуць утвараць асобныя [[дыялект]]ы, унутры якіх вылучаюць групы гаворак.

Дыялекты, на якія падзяляецца народная гутарковая беларуская мова, вывучаюцца як правіла ў межах асобнай дысцыпліны — [[дыялекталёгія|дыялекталёгіі]].

== Гісторыя дасьледаваньняў ==
Першыя комплексныя дасьледаваньні беларускай народнай гутарковай мовы з боку славістаў пачаліся зь першае паловы ХІХ стагодзьдзя, калі на этнічнай тэрыторыі [[беларусы|беларусаў]] пачалі праводзіць сваю дзейнасьць тагачасныя мовазнаўцы. Пераважная большасьць зь іх зьяўлялася жыхарамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] й ажыцьцяўляла збор інфармацыі з мэтаю папаўненьня мовазнаўчых матэрыялаў найбуйнейшых навучальных установаў Расеі, у склад якой уваходзіў арэал беларускае мовы. Акрамя гэтага, дасьледаваньні праводзіліся ў галіне збору зьвестак адносна гаворак асобных рэгіёнаў. Праходзілі этнаграфічныя дасьледаваньні, арганізаваныя на энтузіясцкай аснове дзеячамі мясцовай беларускай палянізаванай [[шляхта|шляхты]].

Зь сярэдзіны гэтага ж стагодзьдзя — выхад навуковых працаў, у якіх агляд гаворак і дыялектаў беларускае мовы зьдзяйсьняўся ў якасьці асобных навуковых працаў (Р. Эркерт, А. Рытых, Я. Карскі).

З канца ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў сярод дасьледчыкаў у галіне беларускае дыялекталёгіі пачынаюць зьяўляцца мовазнаўцы й этнографы беларускага паходжаньня, за аўтарствам якіх выпускаюцца ўласныя працы па дасьледаваньні дыялектаў беларускае мовы ([[Мітрафан Доўнар-Запольскі|М. Доўнар-Запольскі]], [[Янка Станкевіч|Я. Станкевіч]]). Асаблівасьцю дасьледаваньняў часоў Расейскай імпэрыі ў большасьці сваёй было прытрымліваньне расейскай нацыяналістычнай праўрадавай пазыцыі адносна беларускіх дыялектаў, згодна зь якой апошнія ўяўлялі сабою дыялекты г.зв. ''трыадзінарасейскае'' мовы, а беларуская мова практычна не прызнавалася ў якасьці асобнай (гл. таксама ''[[заходнерусізм]]'').

Па распадзе Расейскай імпэрыі, утварэньні [[БССР]] і значным разьвіцьці ў наступным навуковых дасьледаваньняў на тэрыторыі БССР навуковая дзейнасьць у галіне беларускае дыялекталёгіі атрымала значны ўздым. Этнаграфічныя экспэдыцыі, якія арганізоўваліся з мэтаю збору адпаведнага матэрыялу, атрымліваюць большае распаўсюджваньне; працягваецца выданьне адпаведных працаў. Навуковая дзейнасьць у гэтай галіне, як і ў іншых сфэрах тагачаснае беларускае навукі, згортваецца з прычыны ўздыму на тагачаснай тэрыторыі БССР [[рэпрэсіі ў БССР|рэпрэсіяў]], накіраваных савецкім рэжымам, у тым ліку, і супраць навуковых супрацоўнікаў. Дасьледаваньні дыялектаў і гаворак беларускае мовы доўжыліся таксама ў асяродзьдзі [[беларуская эміграцыя|беларускай эміграцыі]] (адзін з выбітных — доктар славянскай філялёгіі й гісторыі Я. Станкевіч).

Па заканчэньні Другой сусьветнай вайны Інстытутам мовазнаўства Акадэміі навук БССР сумесна зь Беларускім дзяржаўным унівэрсытэтам і пэдагагічнымі ўнівэрсытэтамі БССР было арганізаванае падрабязнае й сыстэматызаванае дасьледаваньне гаворак беларускае мовы ў межах БССР. На падставе сабраных матэрыялаў быў складзены падрабязны «Дыялекталягічны атлас беларускай мовы»<ref>Дыялекталагічны атлас беларускай мовы. У 2-х ч. / Пад рэд. Р. І. Аванэсава. — 1963.</ref>, «Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак»<ref>Лінгвістычная геаграфія i групоўка беларускіх гаворак / Пад рэд. Р. І. Аванэсава. — 1968—1969.</ref>. Комплекс гэтых навуковых працаў быў уганараваны Дзяржаўнае прэміі СССР 1971 году. У 1993—1998 гг. выйшаў пяцітомны «Лексічны атлас беларускіх народных гаворак», аўтары якога былі ўганараваныя Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь 2000 году ў галіне навукі й тэхнікі.

== Клясыфікацыя ==
[[Файл:Dialektologicheskaia Karta 1914 goda.jpeg|значак|250пкс|Беларускія гаворкі як адныя з дыялектаў рсейскае мовы на мапе дыялекталягічнае мапы расейскае мовы ў Эўропе, 1914 г.]]
[[Файл:Belarusians 1903.jpg|значак|250пкс|Беларускія гаворкі на «этнаграфічнай мапе беларускага племені» паводле Я. Карскага.]]
[[Файл:Dialects of Belarusian language be-tarask.png|значак|250пкс|Дыялекты беларускае мовы паводле дасьледаваньняў ХХ ст. (без пазначэньня групаў гаворак)<ref>{{Літаратура/Беларуская мова: Энцыкляпэдыя (1994)}}</ref>]]
Варыянты ўнутранай клясыфікацыі гаворак беларускае мовы мелі тэндэнцыю адрозьнівацца ў ХІХ ст., пасьля чаго ў ХХ ст. амаль паўсюдна ў лінгвістычнай літаратуры зацьвердзілася наступная схема клясыфікацыі гаворак беларускае мовы<ref name=sudnik>{{Кніга|аўтар = Судник М. Р.|частка = Белорусский язык|загаловак = Лингвистический энциклопедический словарь|арыгінал = |спасылка = http://tapemark.narod.ru/les/071f.html|адказны = Под ред. В. Н. Ярцевой|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Советская энциклопедия|год = 1990|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 5-85270-031-2|наклад = }}</ref><ref>{{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}</ref>.

Назвы групаў гаворак, а таксама дыялектаў, якія ўтвараюцца групамі гаворак, адпавядаюць арэалу гэтых групаў гаворак і дыялектаў.

* [[Палескія гаворкі]] — нягледзячы на ўласную назву, у беларускай дыялекталёгіі вылучаюцца асобна, поруч з дыялектамі.
** [[загародзкія гаворкі|Берасьцейска-пінская]] (''заходняя'', ''загародзкая'') група гаворак — гаворкі крайняга паўднёвага захаду [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскае вобласьці]];
** [[мазырскія гаворкі|Мазырская]] (''усходняя'') група гаворак<ref>{{Кніга|аўтар = Кривицкий А. А.|частка = |загаловак = Полесские говоры Белоруссии и современный белорусский диалектный язык|арыгінал = |спасылка = http://www.philology.ru/linguistics3/krivitsky-83.htm|адказны = |выданьне = Полесье и этногенез славян|месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1983|том = |старонкі = |старонак = 50-52|сэрыя = |isbn = |наклад = }}, philology.ru.</ref> — гаворкі паўднёвага захаду й часткова цэнтру [[Гомельская вобласьць|Гомельскае вобласьці]]. Могуць разглядацца як слуцка-мазырскія гаворкі паўднёва-заходняга дыялекту<ref name=sudnik/>.
* [[паўднёва-заходні дыялект беларускай мовы|Паўднёва-заходні]] — тэрыторыі паўднёвага захаду [[Беларусь|Беларусі]] (за выключэньнем заходняга Палесься), прылеглых раёнаў [[Польшча|Польшчы]] й [[Летува|Летувы]], невялікіх прылеглых частак [[Украіна|Украіны]].
** [[гарадзенска-баранавіцкія гаворкі|Гарадзенска-баранавіцкая]] група гаворак — гаворкі амаль усёй [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскай]] (бяз трох паўночных раёнаў), поўначы й усходу Берасьцейскай вобласьцяў;
** [[слуцкія гаворкі|Слуцкая]] група гаворак — гаворкі практычна ўсяго поўдня [[Менская вобласьць|Менскае вобласьці]], а таксама прылеглых рэгіёнаў [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]], Гомельскай і Берасьцейскай вобласьцяў. Могуць разглядацца як слуцка-мазырскія гаворкі<ref name=sudnik/>.
* [[паўночна-ўсходні дыялект беларускай мовы|Паўночна-ўсходні]] дыялект — тэрыторыі практычна ўсёй [[Віцебская вобласьць|Віцебскай]], цэнтру, поўначы, усходу Магілёўскай, паўночнага ўсходу Менскай вобласьцяў, прылеглыя часткі Летувы й [[Латвія|Латвіі]], шэраг памежных рэгіёнаў [[Расея|Расеі]].
** [[віцебскія гаворкі|Віцебская]] група гаворак — гаворкі ўсходняй часткі Віцебскае вобласьці, прылеглых раёнаў Расеі;
** [[полацкія гаворкі|Полацкая]] група гаворак — гаворкі цэнтральнай і заходняй частак Віцебскае вобласьці, памежныя рэгіёны Расеі, Латвіі, Летувы;
** [[магілёўскія гаворкі|Магілёўская]] група гаворак — гаворкі поўначы, цэнтру й усходу Магілёўскае вобласьці, а таксама бліжэйшых рэгіёнаў Расеі;
* [[Сярэднебеларускія гаворкі]] — незважаючы на тэрмін, вылучаюцца асобна, нароўні з астатнімі дыялектамі беларускае мовы. Распасьцёртыя параўнальна вузкай дыяганальнай паласой паміж арэаламі паўночна-ўсходняга й паўднёва-заходняга дыялектаў. Гаворкі, якія палеглі ў аснову беларускае [[літаратурная мова|літаратурнае мовы]].

Існаваньне асобных усходнеславянскіх дыялектаў на тэыторыі будучага арэалу беларускае мовы намецілася яшчэ ў часы [[Кіеўская Русь|Кіеўскае Русі]], але яны не супадалі з сучаснымі. З пачаткам фэадальнае раздробленасьці княства вылучаюцца паўднёва-заходнія гаворкі [[крывічы|крывічоў]], якія пазьней трансфармуюцца ў смаленска-полацкі дыялект [[старажытнаруская мова|старажытнарускае]] мовы. Больш паўднёвыя дыялекты [[дрыгавічы|дрыгавічоў]] (а таксама расейскіх [[вяцічы|вяцічаў]]) мелі пераходныя дыялекты, якія задоўга да падзеньня глухіх мелі [[аканьне]] й [[яканьне]], да гэтых дыялектаў прымыкалі паўночныя гаворкі [[севяране|севяранаў]], якія засвоілі аканьне. Утварэньне [[ВКЛ]] спыніла гэты працэс, назамен яму прыйшоў працэс утварэньня беларускае мовы на аснове гаворак, што паходзілі ад дыялектаў дрыгавічоў, паўднёва-заходніх крывічоў, часткова радзімічаў і севяранаў<ref>{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Изд. второе, стереотипное|месца = {{М.}}|выдавецтва = КомКнига|год = 2006|том = |старонкі = 60-61|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Як меркаваў нарвэскі славіст Х. Станг, першапачаткова на тэрыторыі ВКЛ існавала некалькі тыпаў актавай старабеларускай мовы, якія адрозьніваліся адна ад адной [[граматыка|граматычнымі]] й [[артаграфія|артаграфічнымі]] рысамі. Такія тыпы ўключалі ў сябе моўную форму Полацку, Віцебску й Смаленску, мову канцылярыі Вітаўта, мову граматаў Казімера, а таксама канцылярскую мову часоў Аляксандра.

У моўнай форме [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды [[Полацак|Полацку]] вылучалася [[цоканьне]] (зьмяшэньне гукаў [ч] ды [ц]), зьмяшэньне ''е'' ды ''і'', а таксама зьвязка ''есме'' ў пэрфэкце. Такіх рысаў няма ў мове канцылярыі Вітаўта, якая падзяляе некаторыя характарыстыкі з моваю ўкраінскіх канцылярыяў. У пісьмовасьці часоў Казімера паўднёвавалынскі ўплыў зьмяншаецца, у выніку чаго форма мовы стала належыць да паўночнавалынскага або паўднёвабеларускага тыпу (пры гэтым тагачасныя граматы паходзяць у асноўным зь беларускіх рэгіёнаў, маючы, напрыклад, супадзеньне ''е'' і яця ва ўсіх пазыцыях). Пры Аляксандры мова стандартызуецца і дасягае стабільнай формы, а за часамі Жыгімонта Аўгуста зьнікае паўднёвы (украінскі) тып актавае мовы; тагачасная канцылярская мова ВКЛ выступала ўжо як мова, блізкая да беларускіх гаворак каля [[Вільня|Вільні]]. У гэтай жа мове паступова распусьцілася й полацка-смаленская форма старабеларускай мовы<ref>{{Кніга|аўтар = А.И. Журавский.|частка = |загаловак = Деловая письменность в системе старобелорусского литературного языка|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Восточнославянское и общее языкознание|год = 1978|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Chr. S. Stang.|частка = |загаловак = Die westrussische Kanzleisprache des Grossfurstentums Litauen|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Oslo|выдавецтва = |год = 1935|том = |старонкі = 19-20, 52, 163|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Chr. S. Stang.|частка = |загаловак = Die altrussische Urkundensprache der Stadt Polozk|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Oslo|выдавецтва = |год = 1939|том = |старонкі = 147|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Пачынаючы прыкладна з [[16 стагодзьдзе|XVI]] ст. складваюцца асноўныя тыпалягічныя рысы беларускае мовы, якія потым пачынаюць працэс разьмеркаваньня па асобных дыялектах<ref>Жураўскі А. І. Беларуская мова // {{Літаратура/ЭГБ|1}}</ref>.

Крытэрамі для вылучэньня гаворак і дыялектаў зьяўляецца агульны характар [[фаналёгія|фаналягічных]], [[лексыка|лексычных]], [[марфалёгія (лінгвістыка)|марфалягічных]] і [[сынтаксіс|сынтаксічных]] рысаў. Асноўныя адрозьненьні дыялектаў беларускае мовы палягаюць у фаналёгіі (адпаведнасьць некаторых зычных і галосных аднаго дыялекту іх іншым варыянтам у іншым дыялекце), радзей — у лексыцы (ужываньне тых ці іншых лексэмаў, якія могуць быць неўласьцівыя іншаму дыялекту або быць у ім радзей ужываным). Адрозьненьні ў марфалёгіі й сынтаксісе практычна зьведзеныя да мінімуму. Адрозьненьні між дыялектамі беларускае мовы не замінаюць узаемаразуменьню носьбітаў.

Варыянты клясыфікацыі дыялектаў і гаворак беларускае мовы адрозьніваюцца ў залежнасьці ад дасьледчыкаў. Так, напрыклад, Я. Карскі ва ўласных дасьледаваньнях кіраваўся адпаведнасьцямі некаторых галосных і зычных у розных гаворках, вылучаючы на гэтай аснове шэсьць гаворак, якія не супадаюць з сучасна прынятым варыянтам клясыфікацыі (гл. вышэй). Апроч гэтага, у залежнасьці ад аўтара можа па-рознаму разумецца дыфэрэнцыяцыя гаворак (напрыклад, мазырскія гаворкі могуць адносіцца да палескіх або да паўднёва-заходняга дыялекту). У тых клясыфікацыях часоў Расейскай імпэрыі, якія супадалі з сучаснымі, практычна не вылучаліся сярэднебеларускія гаворкі.

Розныя пункты гледжаньня існуюць адносна палескіх гаворак, якія ва ўкраінскім мовазнаўстве і, радзей, у заходнім і расейскім могуць разглядацца як адныя з гаворак паўночнаўкраінскіх дыялектаў.

Акрамя гэтага, гаворкі беларускае мовы на паўночным захадзе арэалу беларускае мовы ўтвараюць [[моўны зьвяз]] (тыпалягічнае збліжэньне, выкліканае ня роднасьцю, а працяглым кантактавым узаемадзеяньнем) з памежнымі гаворкамі [[летувіская мова|летувіскае]] й [[польская мова|польскае]] моваў на Віленшчыне й іншых рэгіёнах, што праяўляецца ў імкненьні да спрашчэньня сынтаксісу, некаторай крэалізацыі марфалёгіі, агульнае выроўніваньне фаналёгіі, шырокі працэс лексычнага запазычваньня<ref>{{артыкул|аўтар=Т. М. Судник, С. М. Толстая, В. Н. Топоров.|загаловак=К характеристике южной части балтийско-славянского ареала|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Советское славяноведение|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1967|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=|isbn=}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Т. М. Судник.|частка = |загаловак = Диалекты литовско-славянского пограничья. Очерк фонологических систем|арыгінал = |спасылка = |адказны = отв. ред. В. Н. Топоров|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Наука|год = |том = |старонкі = 10-11|старонак = 237|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

== Літаратурная дзейнасьць ==
На цяперашні час беларуская дыялектная літаратурная дзейнасьць у значна абмежаванай ступені вядзецца некаторымі грамадзкімі дзеячамі [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]], якія на аснове некадыфікаваных мясцовых гаворак вядуць некаторае выданьне публіцыстыкі і мастацкіх твораў (гл. ''[[свая мова]]''). Напачатку 1990-х гг. падобныя рухі існавалі на тэрыторыі Берасьцецскае вобласьці, дзе невялікія групы энтузіястаў у рамках мясцовага руху «[[Збудінне]]» («Адраджэньне») вялі публікацыі на разнастайных гаворках мясцовага рэгіёну. У [[2010]] годзе філёлягам Ф. Клімуком зьдзейсьненая публікацыя тэксту «Новага запавету» на г.зв. «гаворцы сваёй вёскі Сіманавічы Дарагічынскага раёну»<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=Святое пісьмо выйшла на заходнепалескім дыялекце|арыгінал=|спасылка=http://nn.by/?c=ar&i=47302|аўтар выданьня=|выданьне=Наша Ніва|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2011|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>.

{{Праект|Беларуская мова}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Беларуская мова: Энцыкляпэдыя (1994)}}
* {{Кніга|аўтар = Кривицкий А. А.|частка = |загаловак = Полесские говоры Белоруссии и современный белорусский диалектный язык|арыгінал = |спасылка = http://www.philology.ru/linguistics3/krivitsky-83.htm|адказны = |выданьне = Полесье и этногенез славян|месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1983|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}, philology.ru
* {{Кніга|аўтар = Судник М. Р.|частка = Белорусский язык|загаловак = Лингвистический энциклопедический словарь|арыгінал = |спасылка = http://tapemark.narod.ru/les/071f.html|адказны = Под ред. В. Н. Ярцевой|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Советская энциклопедия|год = 1990|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 5-85270-031-2|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Судник Т. М.|частка = |загаловак = Диалекты литовско-славянского пограничья. Очерки фонологических систем|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Академия наук СССР. Институт славяноведения и балканистики. Издательство «Наука»|год = 1975|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Аванесаў Р. І., Мацкевіч Ю. Ф., Арашонкаў А. У., Бірыла М. В., Вайтовіч Н. Т., Гайдукевіч І. М., Груцо А. П., Крывіцкі А. А., Мурашка А. Р., Рамановіч Я. М., Краўчанка З. Ф., Чабярук А. І., Шэлег В. М.|частка = |загаловак = Дыялекталагічны атлас беларускай мовы|арыгінал = |спасылка = |адказны = Пад рэдакцыяй члена-карэспандэнта Акадэміі навук СССР Р. І. Аванесава, акадэміка Акадэміі навук БССР К. К. Крапівы і доктара філалагічных навук Ю. Ф. Мацкевіч|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Выдавецтва Акадэміі навук БССР|год = 1963|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://dialects.natatnik.by/| копія = | дата копіі = | загаловак = Аўдыёзапісы дыялектаў беларускае мовы на мапе Беларусі| фармат = | назва праекту = Dialects| выдавец = dialects.natatnik.by| дата доступу = 21 сьнежня 2018 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://philology.by/dabm | копія = | дата копіі = | загаловак = Дыялекталагічны атлас беларускай мовы | фармат = | назва праекту =Philology.BY | выдавец = Беларуская мовазнаўчая суполка| дата доступу = | accessyear =  | мова = be| камэнтар = }}

{{Дыялекты беларускай мовы}}

[[Катэгорыя:Дыялекты беларускай мовы| ]]