Прагляд крыніцы для Гісторыя Шклова

[[Файл:Škłoŭ. Шклоў (J. Fontana, 1769-78).jpg|значак|270пкс|Панарама места. Гравюра, XVIII ст.]]
'''[[Шклоў]]''' — [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[места]] [[Аршанскі павет|гістарычнай Аршаншчыны]] (частка [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебшчыны]]), колішняя сталіца [[Шклоўскае графства|графства]], старажытны [[Шклоўскі замак|замак]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>{{Літаратура/Замкі і людзі|к}} С. 138.</ref>. Да нашага часу тут захаваліся [[Шклоўская ратуша|меская ратуша]], [[касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Шклоў)|касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] і Вялікая сынагога, помнікі архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся комплекс дамініканскага кляштару ([[барока]], XVII ст.), [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваны расейскімі ўладамі]] і [[Царква Ўваскрасеньня Хрыстова (Шклоў)|царква Ўваскрасеньня Хрыстова]] ([[магілёўскае барока]], XVII ст.), [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчаная савецкімі ўладамі]].

== Вялікае Княства Літоўскае ==
[[Файл:Škłoŭ. Шклоў (1780).jpg|170пкс|значак|зьлева|Герб места, 1780-я гг.]]
[[Файл:Szklow.jpg|270пкс|значак|Панарама места. [[Юзэф Пешка|Ю. Пешка]], каля 1800 г.]]

Першы пісьмовы ўпамін пра Шклоў зьмяшчаецца ў «Запісках» [[Зыгмунд Гербэрштэйн|З. Гербэрштэйна]] і датуецца 1520 годам<ref name="evkl">[[Андрэй Лукашэвіч|Лукашэвіч А.]] Шклоў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 757.</ref>. Даўняе паселішча знаходзілася на месцы сучасных вёсак [[Стары Шклоў]] і [[Хоцімка]]. У XVI—XVІI стагодзьдзях у Шклове існаваў магутны [[Шклоўскі замак|замак]] і мескія ўмацаваньні. З другой паловы XVI стагодзьдзя места стала сталіцай [[Шклоўскае графства|графства]]. У 1619 годзе [[ваявода троцкі]] [[Аляксандар Хадкевіч]] фундаваў у Шклове кляштар дамініканаў. На 1643 год у месьце налічвалася 850 дамоў, на 1650 год — 1220<ref name="evkl"/>.

[[Файл:Škłoŭ. Шклоў (1736).jpg|значак|270пкс|Старое Места, 1736 г.]]

Упершыню [[Масковія|маскоўскія]] войскі спалілі Шклоў у 1535 годзе<ref name="evkl"/>. У [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкую вайну]] захопнікі тройчы (у 1562, 1564 і 1581 гадох) палілі места<ref name="evkl"/>. У выніку ваенных спусташэньняў у канцы XVI стагодзьдзя адбыўся перанос Шклова на цяперашняе месца (паводле гісторыка [[Міхась Ткачоў|М. Ткачова]] ў 1580 годзе або, паводле іншых зьвестак, па 1668 годзе).

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Шклова і ваколіцаў [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]]: «''…Федорка в роспросе сказала: <…>, что он [ее муж] родом литвин{{Заўвага|Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «''родам [[Ліцьвіны|ліцьвін (літоўка)]]''»: «''сіи [[Андрэй (япіскап цьвярскі)|Андрѣи]] бяше родомъ Литвинъ, сынъ [[Гердзень (імя)|Ерденевъ]], Литовскаго князя''»<ref>Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.</ref> ([[Траецкі летапіс]] пад 1289 годам); «''литвин родом''» ([[Жыціе|жывот]] [[Даўмонт Пскоўскі|Даўмонта Пскоўскага]] першай трэці XIV стагодзьдзя<ref>Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. [https://books.google.by/books?id=9abSAAAAQBAJ&pg=PA200&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjchJnemq78AhWNiP0HHWRNCiA4KBDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 199—201].</ref>); «''родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа''» пра дачку вялікага князя літоўскага [[Гедзімін]]а ([[Ніканаўскі летапіс]] 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў [[Ліцавы летапісны звод]] 1568—1576 гадоў)}} и в Литве в Шклове племени у него много''» (1629 год)<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=jCMEAAAAYAAJ&pg=PA442&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%22%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjjhLCu6ar6AhU6YPEDHe60B8IQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8&f=false С. 294].</ref>, «''…в роспросе один человек сказал: Гришкою зовут, Степанов сын, прозвище Новиков, родом он де литвин, Шкловского повету''» (1684 год)<ref>Полное собрание законов Российской империи, с 1649 года. Т. 2. — СПб., 1830. [https://books.google.by/books?id=E7ZFAAAAcAAJ&pg=PA589&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D1%88%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqipXt96r6AhWHC-wKHZ5SCvAQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%88%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&f=false С. 589].</ref>.

У пачатку [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] у 1654 годзе жыхары Шклова вытрымалі маскоўскую аблогу, але пазьней здалі места; улетку 1655 году ў Шклове разьмясьцілася часовая стаўка маскоўскага гаспадара [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксея Міхайлавіча]]. Толькі ў 1660 годзе войска [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] вызваліла места, аднак неўзабаве ягоныя жыхары вытрымалі яшчэ адну маскоўскую аблогу. На 1661 год у Шклове засталося толькі 490 будынкаў<ref name="evkl"/>. У 1666 годзе маскоўскія войскі зноў захапілі Шклоў (акупацыя працягвалася да 1667 году), мясцовую шляхту за «здраду» прымусова вывезьлі ў [[Казань]]<ref name="evkl"/>.

За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721) у 1708 годзе расейскія войскі зруйнавалі Шклоў за дапамогу швэдам. У 1731 годзе места перайшло ў валоданьне [[Чартарыйскія|Чартарыйскіх]]. На 1739 год тут дзеялі 2 царквы. 10 красавіка 1762 году [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Аўгуст Сас]] надаў Шклову [[Магдэбурскае права]], пячатку і герб: «''у блакітным полі рука, якая трымае срэбны бязьмен''»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 254.</ref>. У 1769 годзе па тым, як вялікі пажар зьнішчыў амаль 300 дамоў ''Старога Места'', пачалося ўзьвядзеньне ''Новага Места'' (сучасная тэрыторыя Шклова).

== Пад уладай Расейскай імпэрыі ==
[[Файл:Škłoŭ. Шклоў (XIX).jpg|170пкс|значак|зьлева|Вайсковая школа, XIX ст.]]
[[Файл:Škłoŭ, Vialikaja synagoga. Шклоў, Вялікая сынагога (I. Ryback, 1917).jpg|значак|270пкс|Сынагога. І. Рыбак, 1917 г.]]

У выніку [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) Шклоў апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе ў 1773 годзе стаў цэнтрам павету Магілёўскай правінцыі, пазьней [[Магілёўская губэрня|губэрні]]. Аднак у 1777 годзе расейскія ўлады панізілі статус паселішча да [[мястэчка]], якое стала цэнтрам воласьці Магілёўскага павету. У 1778 годзе колішняе магдэбурскае места перадалі ў валоданьне расейскаму вайскоўцу [[Сямён Зорыч|С. Зорычу]], які заснаваў тут музычныя школы. У канцы XVIII стагодзьдзя ў Шклове працавалі шаўковая мануфактура (38 работнікаў у 1797 годзе) і гадзіньнікавая фабрыка, а таксама канатнае (у 1790—1799 гадох), парусінавае (у 1794—1845 гадох), гарбарнае (53 работнікі ў 1796 годзе) і суконнае (108 работнікаў у 1797 годзе) прадпрыемствы. У трупе прыгоннага тэатру (існаваў у 1788—1800 гадох) былі сьпевакі, танцоры, драматычныя акторы і музыкі-інструмэнталісты. На пачатак ХІХ стагодзьдзя Шклоў быў важным гандлёвым цэнтрам, прыстаньню на Дняпры. У 1827 годзе тут штогод праводзіліся 2 кірмашы. З другой паловы 1820-х гадоў мястэчка пачынае губляць сваё ранейшае эканамічнае значэньне.

На 1848 год у Шклове было 1158 двароў, мураваныя 2-павярховы жылы дом, мужчынскі манастыр і будынак былога дамініканскага кляштару, драўляныя царква і касьцёл, на 1861 год — 1515 дамоў, штогод праводзіліся 3 кірмашы. У 1864 годзе з мэтай [[Маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі краю]] расейскія ўлады адкрылі [[Народная вучэльня|народную вучэльню]]. У 1870-я гады працавалі крупадзёрка, цагельны завод, завод вытворчасьці шроту, 5 ткацкіх прадпрыемстваў. На пачатак 1880-х гадоў у Шклове было 872 дамы, у тым ліку 11 мураваных, 203 крамы (154 мураваныя), 7 ткацкіх, 2 цагельныя, вінакурнае і воўнаткацкае прадпрыемствы, кафельны завод, аптэка. Насельніцтва займалася кавальскім, кравецкім і шавецкім промысламі. У 1898 годзе А. Крывашэін заснаваў кардонавую фабрыку. У пачатку ХХ стагодзьдзя празь места прайшла чыгунка Ворша — Магілёў, каля яе ў 1906 годзе пачаў працаваць лесапільны завод «Дняпро».

За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў лютым 1918 году Шклоў занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]<ref name="VHAB-19">{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>.

== Найноўшы час ==
25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Шклоў абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У месьце прызначылі павятовага старшыню БНР<ref>{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. У 1924 годзе Шклоў вярнулі [[БССР]], дзе ён стаў цэнтрам раёну. У 1925 годзе паселішча зноў атрымала статус [[места]]. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] зь сярэдзіны ліпеня 1941 да пачатку ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]].

26 ліпеня 2002 году афіцыйна зацьвердзілі [[герб Шклова|гістарычны герб Шклова]]<ref>[https://web.archive.org/web/20160304185956/http://www.shklov.mogilev-region.by/ru/region/geraldika Геральдика], [https://web.archive.org/web/20160304185956/http://www.shklov.mogilev-region.by/ru/region/geraldika Шкловский районный исполнительный комитет]</ref>. 14 сьнежня 2007 году ў склад места ўвайшлі вёскі [[Малое Зарэчча]] [[Гарадзецкі сельсавет (Шклоўскі раён)|Гарадзецкага сельсавету]], а таксама [[Маладзёжная]] і [[Рыжкавічы]] [[Рыжкавіцкі сельсавет|Рыжкавіцкага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20170109023449/http://www.pravo.by/pdf/2008-39/2008-39(010-023).pdf «Об изменении административно-территориального устройства Шкловского района». Решение Могилевского областного Совета депутатов от 14 декабря 2007 г. № 5-25]{{Ref-ru}}</ref>. 20 лістапада 2013 году ў склад гораду ўвайшла вёска [[Вялікае Зарэчча]]  [[Гарадзецкі сельсавет (Шклоўскі раён)|Гарадзецкага сельсавету]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913m0061089 «Об изменении административно-территориального устройства некоторых административно-территориальных единиц Могилевской области». Решение Могилевского областного Совета депутатов от 20 ноября 2013 г. № 23-1]{{Недаступная спасылка|date=March 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Ref-ru}}</ref>. 27 сакавіка 2024 году «[[Белкамунмаш]]» даставіў у Шклоўскую філію «[[Магілёўаблаўтатранс]]у» 15 электробусаў «[[Альгерд Е321]]», якімі замянілі ўвесь пасажырскі грамадзкі транспарт на дызэльным ходзе ў горадзе. У выніку Шклоў стаў першым горадам у Беларусі, які цалкам перавёў грамадзкі транспарт на электрацягу<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Пілётны праект «Зялёны горад»: холдынг «БКМ» паставіў у Шклоў 15 электробусаў|спасылка=https://holdingbkm.com/by/news/pilotny-praekt-zyalyeny-gorad-bkm-holding-pastavi-u-shklo-15-elektrobusa/|выдавец=УП «Белкамунмаш»|дата публікацыі=27 сакавіка 2024|дата доступу=15 чэрвеня 2024}}</ref>. 

== Галерэя ==
=== Старая графіка ===
<gallery caption="Фрагмэнты гравюры XVIII ст." widths=215 heights=180 class="center">
Škłoŭ, Zamkavaja, Vaskrasienskaja. Шклоў, Замкавая, Васкрасенская (J. Fontana, 1769-78).jpg|Стары Рынак
Škłoŭ, Staroje Miesta. Шклоў, Старое Места (XVIII).jpg|Касьцёл і кляштар дамініканаў
Škłoŭski zamak. Шклоўскі замак (J. Fontana, 1769-78).jpg|Замак
</gallery><gallery widths=225 heights=170 class="center"> 
Škłoŭ, Aršanskaja brama. Шклоў, Аршанская брама (J. Fontana, 1769-78).jpg|Аршанская брама
Škłoŭ, Aršanskaje pradmieściе. Шклоў, Аршанскае прадмесьце (XVIII).jpg|Аршанскае прадмесьце
Škłoŭ, Ryžkaŭskaje pradmieściе. Шклоў, Рыжкаўскае прадмесьце (J. Fontana, 1769-78).jpg|Рыжкаўскае прадмесьце
</gallery>

=== Старое Места ===
<gallery caption="Вуліца Замкавая. Царква Ўваскрасеньня Хрыстова" widths=150 heights=150 class="center">
Škłoŭ, Zamkavaja. Шклоў, Замкавая (1940-49) (2).jpg|1940-я гг.
Škłoŭ, Zamkavaja. Шклоў, Замкавая (1940-49).jpg|1940-я гг.
Škłoŭ, Zamkavaja, Vaskrasienskaja. Шклоў, Замкавая, Васкрасенская (1940-49) (4).jpg|1940-я гг.
Škłoŭ, Zamkavaja, Vaskrasienskaja. Шклоў, Замкавая, Васкрасенская (1940-49) (3).jpg|1940-я гг.
</gallery>

=== Касьцельная вуліца ===
<gallery caption="Вуліца Касьцельная. [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Шклоў)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]]" widths=150 heights=150 class="center">
Škłoŭ, Śviatych Piatra i Paŭła. Шклоў, Сьвятых Пятра і Паўла (1901-17).jpg|да 1918 г. 
Škłoŭ, Prabojnaja, Śviatych Piatra i Paŭła. Шклоў, Прабойная, Сьвятых Пятра і Паўла (A. Viner, 1939).jpg|А. Вінэр, 1939 г. 
Škłoŭ, Kaściеlnaja, Śviatych Piatra i Paŭła. Шклоў, Касьцельная, Сьвятых Пятра і Паўла (A. Viner, 1939).jpg|А. Вінэр, 1939 г. 
Škłoŭ, Śviatych Piatra i Paŭła. Шклоў, Сьвятых Пятра і Паўла (A. Viner, 1939).jpg|А. Вінэр, 1939 г. 
</gallery>

=== Рынак ===
<gallery caption="Рынак. [[Шклоўская ратуша|Ратуша]] і [[Царква Праабражэньня Гасподняга (Шклоў)|царква]]-[[мураўёўкі|мураўёўка]]" widths=150 heights=150 class="center">
Škłoŭskaja ratuša. Шклоўская ратуша (A. Astankovič, 1890-99) (2).jpg|1905 г.
Škłoŭ, Rynak. Шклоў, Рынак (1905).jpg|1905 г.
Škłoŭ, Rynak. Шклоў, Рынак (1901-17).jpg|да 1918 г.
Škłoŭ, Rynak. Шклоў, Рынак (1918).jpg|1918 г.
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Škłoŭskaja ratuša. Шклоўская ратуша (A. Viner, 1939).jpg|А. Вінэр, 1939 г.
Škłoŭskaja ratuša. Шклоўская ратуша (A. Viner, 1939) (2).jpg|А. Вінэр, 1939 г. 
Škłoŭ, Rynak. Шклоў, Рынак (A. Viner, 1939).jpg|А. Вінэр, 1939 г. 
Škłoŭ, Rynak. Шклоў, Рынак (1941).jpg|1941 г. 
</gallery>

=== Іншае ===
<gallery caption="Места на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center">
Škłoŭ, Fabryčnaja. Шклоў, Фабрычная (A. Astankovič, 1905).jpg|Кардонавая фабрыка, {{nowrap|1905 г.}}
Škłoŭ, Vialikaje Zarečča. Шклоў, Вялікае Зарэчча (A. Viner, 1939) (2).jpg|Вялікае Зарэчча, царква. А. Вінэр, 1939 г. 
Škłoŭ, Vialikaje Zarečča. Шклоў, Вялікае Зарэчча (A. Viner, 1939).jpg|Вялікае Зарэчча, царква. А. Вінэр, 1939 г. 
Škłoŭ, Dniapro. Шклоў, Дняпро (1901) (2).jpg|Дняпро каля Шклова, 1901 г.
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Škłoŭ, Dniapro. Шклоў, Дняпро (1901).jpg|Дняпро, 1901 г.
Škłoŭ, Vialikaja synagoga. Шклоў, Вялікая сынагога (A. Viner, 1937).jpg|Вуліца Мяшчанская. Сынагога, 1947 г.
Škłoŭ, Miaščanskaja. Шклоў, Мяшчанская (1947) (2).jpg|Вуліца Мяшчанская. Сынагога, 1947 г. 
Škłoŭ, Vialikaja synagoga. Шклоў, Вялікая сынагога (1920-29).jpg|Сынагога, да 1918 году
</gallery>

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|17}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|7-3}}
* {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}}
* {{Літаратура/ЭГБ|6-2}}
* {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Шклова| ]]