Прагляд крыніцы для Бітва на Соме

{{Бітва
|Назва           = Бітва на Соме
|Вайна           = [[Першая Сусьветная вайна]]
|Выява           = British Mark I male tank Somme 25 September 1916.jpg|300пкс
|Подпіс да выявы = Брытанскі [[танк]] [[Mark I]] на Соме 25 верасьня 1916
|Дата            = 1 ліпеня — 19 лістапада 1916
|Месца           = рака [[Сома (рака)|Сома]]
|Вынік           = [[Пірава перамога]] [[Антанта|Антанты]]
|Войска1         = {{Сьцяг Вялікабрытаніі}} [[Вялікая Брытанія]]<br />{{Сьцяг Францыі}} [[Францыя]]<br />{{Сьцяг Аўстраліі}} [[Аўстралія]]<br />{{Сьцяг Канады}} [[Канада]]<br />{{Сьцяг Новай Зэляндыі}} [[Новая Зэляндыя]]<br />{{Сьцяг Аўстраліі}} [[Аўстралія]]
|Войска2         = {{Сьцяг Нямеччыны (1871-1918)}}[[Нямецкая Імпэрыя]]
|Камандуючы1     = {{Сьцяг Вялікабрытаніі}} [[Дуглас Гэйг]]<br />{{Сьцяг Францыі}} [[Фэрдынанд Фош]]
|Камандуючы2     = {{Сьцяг Нямеччыны (1871-1918)}}[[Мак фон Галлвіч]],<br /> {{Сьцяг Нямеччыны (1871-1918)}}[[Фрыц фон Белоў]]
|Колькасьць1     = 13 брытанскіх і 11 францускіх дывізій (пачаткова)<br />51 брытанская і 48 францускіх дывізій (напрыканцы)
|Колькасьць2     = 10,5 дывізый (пачаткова)<br />50 дывізый (напрыканцы)
|Страты1         = ''620 000''<br />100 танкаў
|Страты2         = ''450 000''
}}
'''Бітва на Соме''' (1 ліпеня — 19 лістапада 1916) — найбуйнейшая бітва ў [[Першая сусьветная вайна|Першай Сусьветнай вайны]], падчас якой загінула каля мільёна чалавек.

Бітва адбывалася між брытанскімі і нямецкімі сіламі ў Паўночнай [[Францыя|Францыі]] (Пікардзія) на рацэ [[Сома (рака)|Сома]].

== Падрыхтоўка ==
На канфэрэнцыі ў [[Шанцілія|Шанціліі]] ў сьнежні 1915 камандваньне краінаў [[Антанта|Антанты]] дамовілася з новага году аб каардынацыі вайсковых апэрацыяў. Наступы як на Заходнім, так і на Ўсходнім франтах мусілі распачынацца адначасова. Расейская армія і італьянская павінны былі заатакаваць 15 чэрвеня 1916. На Заходнім фронце на раце Сома брытанцы і французы ішлі ў наступ 1 ліпеня.

Плян быў зацьверджаны 10 лютага 1916. Апэрацыя на Соме павінна была праводзіцца трыма францускімі і двума ангельскімі арміямі (64 дывізіі). Але шматлікія страты французаў у [[Бітва пад Вэрдэнам|бітве пад Вэрдэнам]] прывялі да таго, што цяжар наступу прыпаў на брытанскія войскі. Фронт прарыву скараціўся з 70 да 40 км.

Брытанскі камандуючы [[Дуглас Гэйг]] зьбіраўся атакаваць 2 нямецкую Армію (гэн. [[Фрыц фон Белоў]]) сіламі 4 Брытанскай Арміі (гэн. [[Гэнры Раўлінсон]]), што мела 16 дывізій і часткай 3 Брытанскай арміі (гэн. ''Эдмунд Алленбі'') — 2 дывізіі. Дапаможны ўдар наносіла француская 6 Армія генэрала Файоля. Усёй апэрацыяй кіраваў гэн. Фош.

Брытанцы плянавалі распачаць працяглае артылерыйскае бамбардаваньне нямецкіх умацаваньняў, якія пасьля б як меркавалася пяхота зойме бяз усялякіх намаганьняў, «артылерыя спусташае — пяхота займае».

Падрыхтоўка да апэрацыіі вялася 5 месяцаў, была разгорнута інфраструктура, назапашаны снарады ад 1700 да 3000 на гармату ў залежнасьці ад калібру. На вучастку прарыву знаходзілася да 3500 ствалоў артылерыі, больш 300 самалётаў.

Немцы заўважылі падрыхтоўку да наступу, але лічылі, што пасьля бітвы пад [[Вэрдэн]]ам, французы скрываўлены, а ангельцы ня могуць адныя весьці маштабныя дзеяньні.

На вучастку прарыву немцы мелі тры пазыцыі абароны якія дасягалі 7-8 км ў глыб. Умацаваньні вяліся два гады, меліся бэтонныя бліндажы да 10 мэтраў ў глыб, сыстэма апорных пунктаў, кожная пазыцыя мела загароджу з калючага дроту на 30-40 мэтраў.

== Ход бітвы ==
[[Файл:Battle of the Somme 1916 map.png|міні|200пкс|зьлева|Мапа бітвы на Соме]]
З-за цяжкага становішча саюзьнікаў апэрацыя пачалася раней. 24 чэрвеня распачаўся артабстрэл нямецкіх пазыцыяў і працягвалася 7 дзён. Было ўжыта 1,5 млн снарадаў. Аднак тая артпадрыхтоўка не прынесла жаданага выніку. Фартэцыі немцаў былі мацнейшыя і лепей замаскаваныя, чым лічылі брытанцы.
Хаця першая лінія абароны была значна пашкоджана, і 50% нямецкіх батарэй былі разьбіты, немцы за час артабстрэлу пасьпелі сьцягнуць дадаткова тры дывізіі і 30 батарэй цяжкой артылерыі.

1 ліпеня па нямецкай 1-й лініі было выпушчаны колькі мінаў, а пасьля артылерыі перанесла абстрэл у глыб нямецкай абароны. Нямецкія жаўнеры ў гэты час пакінулі бліндажы і занялі баявое становішча. Брытанская пяхота была спынена кулямётным агнём. У першы дзень брытанцы страцілі каля 60 тысячаў жаўнераў (21 тысяча забітымі і бязь зьвестак і больш 35 тысячаў параненымі) — збольшага добраахвотнікаў, што ішлі ў войска на хвалі энтузіязму. Асабліва пацярпелі афіцэры, колер формы якіх вылучаўся ад шараговых жаўнераў. Больш пасьпяховымі былі вынікі атакі ў французаў, якія здолелі заняць дзьве пазыцыі нямецкіх ўмацаваньняў. Быў захоплены [[Барлё]], але такі імклівы наступ ня прадугледжваўся графікам агульнай апэрацыі і войска было адведзена назад. 5 ліпеня атакі аднавіліся, але немцы здолелі аднавіць умацаваньні і прывесьці новыя часткі. На працягу ліпеня-кастрычніка 1916 французы зацята спрабавалі ўзяць Барлё, але больш ня здолелі гэта зрабіць.

Наступныя месяцы прынесьлі шэраг цяжкіх бітваў, якія невялікія тэрытарыяльныя здабыткі. Немцы вымушаны былі правесьці перагрупаваньне сваіх сілаў і зьняць частку дывізій з пад Вэрдэна.

У гэты час расейская армія распачала 13 чэрвеня няўдалую [[Скробава-Гарадзішчанская апэрацыя|Скробава-Гарадзішчанскую апэрацыю]] пад [[Баранавічы|Баранавічамі]]. Брусілаўскі прарыў на [[Аўстра-Вугоршчына|аўстра-вугорскім]] фронце прымусіў Нямеччыну прыйсьці на дапамогу саюзьніку і даслаць частку войска на Ўсходні фронт. У жніўні нямецкі рэзэрв на Заходнім фронце складала адна дывізія.

Сытуацыя пачала выпраўляцца ў верасьні. 3 верасьня распачаўся новы наступ. Пасьля артпадрыхтоўкі, у якой удзельнічала 1900 цяжкіх гармат, дзьве брытанскія і дзьве францускія арміі пайшлі ў атаку. Войска Антанты здолела заглыбіцца на 3-4 км.

=== Удзел танкаў ===
[[Файл:British Mark V (male) tank.jpg|міні|250пкс|Брытанскі танк Mark V, 1916]]
15 верасьня ўпершыню ў вайне быў ужыты [[танк]] (з брытанскага боку). Хаця ў атацы здолела прыняць удзел толькі 18 танкаў з 50, і наступалі яны асобна на фронце 10 км, іх псыхічны ўплыў на нямецкую пяхоту быў вялічэзны. У выніку ангельцы здолелі прасунуцца на 5 км з 5 гадзін бою, у той час як раней прасоўваньне на некалькі сот мэтраў цягнула за сабою шматлікія страты.

У той самы час перамога пачала хіліцца на бок брытанцаў. Немцы былі зьнясіленыя моцнай брытанскай артпадрыхтоўкай і выкарыстаньнем танкаў. Але наступныя атакі танкаў ня прынесьлі такога самага выніку — нямецкія жаўнеры хутка навучыліся змагацца з танкамі.

25—27 верасьня ангельска-францускае войска заняло вышыні над рэкамі Сома і Анкр.

Пагаршэньне надвор’я прымусіла генэрала Гэйга стрымаць наступ.

== Вынікі ==
[[Файл:German dead Guillemont September 1916.jpg|міні|200пкс|Забітыя нямецкія жаўнеры, верасень, 1916]]
Бітва скончылася 18 лістапада 1916. Пасьля чатырох месцаў баёў войскі Антанты прасунуліся на 12 км на адрэзку 40 км. Страты з абодвух бакоў былі вялізарныя: брытанцы — 419 654, французы — 204 253 разам 623 907 чалавек, зь іх забітымі й бязь зьвестак — 146 431 чалавек. Немцы — больш за 465 тысячаў, зь іх забітымі й бязь зьвестак — 164 055 чалавек.

Мэта апэрацыі — скрываўленьне нямецкай арміі і паляпшэньне ўмоваў для саюзьнікаў была часткова выканана, але коштам вялікіх страт.

[[Катэгорыя:Бітвы Першай сусьветнай вайны|Сома, 1916]]
[[Катэгорыя:Падзеі 1 ліпеня]]
[[Катэгорыя:Вялікабрытанія ў Першай сусьветнай вайне]]