Вітаўт (імя)

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Вітаўт
лац. Vitaŭt
Witolt
Паходжаньне
Мова(-ы) германскія
Утворанае ад Wito + Walt
Іншыя формы
Варыянт(ы) Віталт, Віталд
Вытворныя формы Вітольд
Зьвязаныя артыкулы
якія пачынаюцца з «Вітаўт»

Вітаўт (Віталт, Віталд) — мужчынскае імя і вытворнае ад яго прозьвішча.

Паходжаньне[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Імёны ліцьвінаў
Партрэт вялікага князя Вітаўта (лац. Vitoldus) зь Берасьця

Віталт або Віталд, пазьней Вітаўт або Вітальд (Vitolt, Witolt[1], Witald[2][3], Vitaut[2], Witold[4]) — імя германскага паходжаньня[5]. Іменная аснова -віт- (імёны ліцьвінаў Віцень, Вітарт, Бутавіт; германскія імёны Wittenus, Witard, Botwith) паходзіць ад гоцкага wit 'веда, розум, закон'[6], старасаксонскага witan 'ведаць' або ад асновы -від-[7], а аснова -валд- (-алд, -олт) (імёны ліцьвінаў Геральт, Левалт, Рамвольт; германскія імёны Gerwald, Lewolt, Romuald) — ад гоцкага і германскага waldan 'валодаць, гаспадарыць' або wulþus 'слава, мажнасьць'[6].

Адпаведнасьць імя Вітаўт германскаму імю Witold (упаміналася яшчэ ў 828 годзе) сьцьвердзіў францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў[8].

На тоеснасьць імя Вітаўт з германскім імём Witold (Witolt), вядомым за шмат гадоў да зьяўленьня літоўскага вялікага князя, а таксама на сьведчаньне атаясамліваньня гэтых імёнаў — адпаведную германскаму імю лацінізацыю імя Вітаўта (Witoldus) — зьвяртае ўвагу польскі лінгвіст Юзэф Рэчэк(d). Ён жа зазначае, што германскія імёны на -old (або -аld) бытавалі ў Польшчы яшчэ ў XIII—XIV стагодзьдзях[9]. Тым часам летувіскі лінгвіст Ёзас Юркенас(lt) зьвяртае ўвагу на тое, што сярод паноў Малдаўскага княства пашырылася імя Витолтъ (цалкам адпаведнае германскаму Witolt), якое прыйшло ў Малдову не зь Вялікага Княства Літоўскага. Прытым гэтая форма імя ў малдаўскім пісьменстве адзначаецца раней за яе зьяўленьне ва ўкраінскім пісьмовых крыніцах[10].

Паводле менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, які разьвівае ўсходнегерманскую этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, імя Вітаўт складаецца з асноваў -віт- і -тэўд- (-дэўт-, -тыд-) (імёны ліцьвінаў Таўтвід, Таўтывіл, Таўтвін, Таўтгерд; германскія імёны Teutwidis, Theudowills, Teutgerdis), якая паходзіць ад гоцкага þiuda[11], германскага þeudo[12] 'род, народ'[13]. Такім парадкам, імя Вітаўт азначае «мудрасьць роду»[14]. Адзначалася старажытнае германскае імя Teudwit (Teud-wit)[15].

Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» супастаўляе імя Вітаўт з наступнымі адпаведнікамі: чэска-мараўскімі Вітаслаў (князь у Мараўскай дзяржаве) і Вітка, германскімі Віта і Вітас (Вітус). Тым часам грамата Жыгімонта Кейстутавіча ўпамінае сьведку Віту Радчынскага[16]. Павал Урбан зьвяртае ўвагу на тое, што значэньне «народ» напраўду мелі германскія словы theud, teuto, touto, teut і падобныя, тым часам летувіскае tauta ад пачатку ўжывалася ў значэньні «зямля», «краіна» народу. З улікам азначэньня першай часткі імя праз даволі пашыраныя ў тагачаснай Эўропе лацінскія словы (vita, vi, vices і падобныя), якія маюць грэцкія, кельцкія і, урэшце, індаэўрапейскія аналягі і азначаюць «сілу», «жыцьцё», «жыцьцёвую сілу», імя Вітаўт значыла, відаць, «Сіла народу»[17]. Аналягічныя тлумачэньні прыводзіць і гісторык беларускай літаратуры Алесь Бразгуноў[18].

З нагоды летувіска-балтыйскіх этымалёгіяў імя Вітаўт[a] ды іншых імёнаў вялікіх князёў літоўскіх гісторык Уладзімер Арлоў зьвяртае ўвагу на тое, што летувіскіх формаў гэтых імёнаў («Вітаўтас», «Альгірдас» і пад.) немагчыма знайсьці ані ў замежных, ані ва ўласных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага[22].

У гістарычных крыніцах сустракаюцца наступныя варыянты імя: Wytoutd, unsir son (29 верасьня 1379 году)[23]; Витовтъ (1382[24], 1383[25], па 1389[26], 1392—1429[27], 1393[28], 2 ліпеня 1396[29], 1396—1413[30], 1398[31], 6 сакавіка 1399[32], 3 красавіка 1399[33], 20 траўня 1407[34], 1 траўня 1429 году[35]); Alexander alias Witoldus (11 верасьня 1387, 22 верасьня 1421[36], 27 верасьня 1422[37], 28 сьнежня 1429 году[38]); Мы Александръ, або Витовть (1 ліпеня 1388 году)[39]; Witoldus (1388[40], 1400[41], 1401[40], 1402[41], 1403[40], 1409[41], 1416[41], 1421[41] гады); Мы Александръ, або Витолдъ (18 чэрвеня 1389 году)[42]; Витольтъ (1389 год)[43]; Витолт (1393—1430[44], 1411—1422[45], 1440—1492[46], 1463—1476[47], 1477—1484 гады[48]); Allexander alias Witoudus (13 студзеня 1407[49], 18 кастрычніка 1415 году[50]); Allexander alias Wytoud (23 траўня 1409 году)[51]; Witoudus (1409, 1416, 1420)[52]; Witaudus (1409 год)[53]; Сам Александер Витовтъ (10 кастрычніка 1416 году)[54]; Alexander alias Witawdus (1417, 1429, 1430 гады[55]); Alexander alias Witholdus (1 траўня 1425[56], 10 лістапада 1430 году[57]); князя Юрья Витовтовича[58], Витовтъ Кестутьевичь[59] (Наўгародзкі чацьверты летапіс); князя Юрія Витовтовича[60], Витовтъ Кестутіевичь[61], Витовтъ Кестутьевичь[62] (Сафійскі першы летапіс); при великомъ князи Витолте… Витолта грамота… Витовте (11 сакавіка 1447 году)[63]; Витовъту Кирдвидовичу три чоловеки (9 лістапада 1449 году)[64]; Stanislaus Witoutowicz (1451 год)[65]; Богданъ Витовътовичъ (23 лістапада 1486 году)[66]; великом князи Витолде… Витолда… Витолде (XV ст. паводле выпісу 16 кастрычніка 1624 году)[67]; люди… у Томиловичох над рекою Березыною… а Витовъта з братом его а Олизаром (27 лістапада 1517 году)[68]; люди… Степанъ Витовтович (16 ліпеня 1521 году)[69]; пана Богдана Станевича а пана Воитъка Якубовича Витовътовичовъ (28 лютага 1520 году)[70]; Витовтъ Оксеновъ (12 ліпеня 1560 году)[71]; Собестьянъ Станиславовичъ з Витовтовичъ (1567 год)[72]; привилеи… князя Витолта (31 кастрычніка 1593 году)[73]; Witowtowa od domu… Witowta Siruna wymarł (20 лістапада 1604 году)[74]; от князя великого Витолъта (9 чэрвеня 1614 году)[75]; Anastazia Łuczanicka Witołtowiczowa (19 чэрвеня 1660 году)[76]; panne Katherzyne Witoltowiczownę… Witołtowiczowną (19 чэрвеня 1665 году)[77]; z p. Janem Witowtowiczem[78], a p. Janem Witołtowiczem[79] (1701 год); для пана Витовта, хоронжого… Витовта… Витовту (1710 год)[80]. Прытым ва ўласных нямецкамоўных дакумэнтах вялікага князя Вітаўта[b] лацінская трансьлітэрацыя яго імя адпавядае старабеларускаму напісаньню: ням. Wir Witowd von gotis gnaden herczog czu Littouwe <...> Wir Witovt von gotes gnaden grosfurste zu Littowen etc. <...> Wir Alexander, andirs Wytowt, von Gots ganden grosfurste zu Littawen etc. — ст.-бел. Мы великии князь Витовт[82].

Носьбіты[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

З XV ст. прыдомкам Вітальд (Бітаўт[86]) карыстаўся шляхецкі род Александровічаў гербу ўласнага[87].

Вітаўты (Wittowt) — шляхецкі род Рэчы Паспалітай з Падляскага ваяводзтва[88].

У актах Вялікага Княства Літоўскага ўпаміналася каралеўскае сяло Віталцева (Витолтево) каля Шяўляў[89].

На гістарычнай Ашмяншчыне існуе вёска Вітаўцы, у гістарычнай Прусіі — Вітулты.

Глядзіце таксама[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ У рэчышчы палітыкі летувізацыі зьявіліся тлумачэньні імя Вітаўт (лет. Vytautas) ад летувіскіх словаў vyti 'гнаць, даганяць' або išvydo 'ён убачыў' (форма дзеяслова ў трэцяй асобе мінулага часу, тым часам у інфінітыве išvysti 'убачыць' і аснове цяперашняга часу išvyst- гэтага ж дзеяслова няма спалучэньня vyd-[19]) і tauta 'народ'. Аднак гэтыя тлумачэньні ня маюць ніякага сэнсу, бо ў балтыйскіх мовах азначэньне заўсёды мусіць стаяць перад азначаным словам. Адпаведна, азначаным словам мае быць «народ», якое ні пры якіх азначэньнях ня можа быць імем чалавека, таму падобныя імёны для летувісаў — чужыя[20]. Відаць, з гэтай прычыны першыя летувіскія тлумачэньні імя Вітаўт унікалі слова «народ»: у газэце «Tygodnik Petersburski» (ад 17 ліпеня 1850 году) летувіс Даўгдарыс перакладаў імя «Вітаўт» як «Той, хто паганяе», у тым жа выданьні іншы летувіскі аўтар Даніла прапаноўваў пераклад «Той, хто можа дагнаць» (усе гэтыя тлумачэньні народжаны на Віленшчыне лінгвіст Уладзіслаў Юргевіч вызначыў як «кур’ёзныя»)[21]
  2. ^ Паводле гісторыкаў, Вітаўт ведаў нямецкую мову і, відаць, мог як надыктоўваць, так і ўласнаруч пісаць на гэтай мове[81]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule. T. III: Les noms de personnes contenus dans les noms de lieux. — Paris, 1985. P. 470.
  2. ^ а б Morlet M.-T. Les noms de personne du Crotoy au XIVe siècle // Nouvelle revue d'onomastique. Nr. 5—6, 1985. P. 69.
  3. ^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 222.
  4. ^ Gottschald M. Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. — Berlin, 1971. S. 608.
  5. ^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1573.
  6. ^ а б Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.
  7. ^ Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 291.
  8. ^ Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 3, 1964. P. 168.
  9. ^ Acta Baltico-Slavica. Nr. 8. — Warszawa, 1973. S. 211.
  10. ^ Юркенас Ю. О появлении сочетания al вместо дифтонга au в литовских древних личных именах // Kalbotyra. Vol. XV, 1967. С. 55.
  11. ^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 209.
  12. ^ Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 34.
  13. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 19.
  14. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 21.
  15. ^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1451.
  16. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 48.
  17. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 143.
  18. ^ Бразгуноў А. Генезіс імёнаў вялікіх князёў літоўскіх // Беларуская анамастыка. Гісторыя і сучаснасць: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Менск, 20 красавіка 2010 г.) / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы; рэдкал.: І. Капылоў і інш.]. — Менск: Права і эканоміка, 2010. С. 209—213.
  19. ^ Егоров В. Б. Литва versus Беларусь? Взгляд со стороны // Великий миф маленькой Летувы: сборник статей / А. Е. Тарас. — IBIK, 2016.
  20. ^ Ласкоў І. Жамойцкі тупік // Літаратура і мастацтва. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
  21. ^ Юргевич В. Опыт объяснения имён литовских князей // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских. Кн. 3. — М., 1883. С. 28.
  22. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 158.
  23. ^ Договор о перемирии на 10 лет между ВКЛ и Тевтонским орденом (1379), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  24. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 61.
  25. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 62.
  26. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 103.
  27. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 110.
  28. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 121.
  29. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 128.
  30. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 130.
  31. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 137.
  32. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 140.
  33. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 141.
  34. ^ Українські грамоти XV ст. — Київ, 1965. С. 35.
  35. ^ Українські грамоти XV ст. — Київ, 1965. С. 36.
  36. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 13, 533.
  37. ^ Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. Bd. 5. — Reval, 1862. S. 877.
  38. ^ Акты литовско-русскаго государства. Вып. 1. — Москва, 1899. С. 9.
  39. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 85.
  40. ^ а б в Codex Diplomaticus Prussicus. Bd. 3. — Königsberg, 1848. S. 66, 155—156, 184.
  41. ^ а б в г д Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 69, 87, 525, 979—980, 982—984, 1022.
  42. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 102.
  43. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 143.
  44. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 92, 94—96.
  45. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 166.
  46. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 192.
  47. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 261.
  48. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 351.
  49. ^ Semkowicz W. Przywileje Witolda dla Moniwida, starosty Wileńskiego, i testament jego syna Jana Moniwidowicza // Ateneum Wileńskie. Nr. 1, 1923. S. 257.
  50. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 333.
  51. ^ Semkowicz W. Przywileje Witolda dla Moniwida, starosty Wileńskiego, i testament jego syna Jana Moniwidowicza // Ateneum Wileńskie. Nr. 1, 1923. S. 259.
  52. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 464, 977—981, 984—989, 993, 996—999, 1030.
  53. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 989
  54. ^ Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 24.
  55. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 398, 836, 945
  56. ^ Codex epistolaris saeculi decimi quinti. T. 2: 1382—1445. — Kraków, 1891. S. 187.
  57. ^ Акты литовско-русскаго государства. Вып. 1. — Москва, 1899. С. 10.
  58. ^ ПСРЛ. Т. 4. — СПб., 1848. С. 56, 60, 187, 190.
  59. ^ ПСРЛ. Т. 4. — СПб., 1848. С. 92, 103, 142, 194.
  60. ^ ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 223.
  61. ^ ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 240, 251.
  62. ^ ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 246.
  63. ^ Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией. Т. 1. — СПб., 1863. С. 19.
  64. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 3 (1440—1498). — Vilnius, 1998. P. 66.
  65. ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 235.
  66. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 4 (1479—1491). — Vilnius, 2006. P. 30.
  67. ^ Беларускі архіў. Т. 1. — Менск, 1927. С. 110—111.
  68. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 9 (1511—1518). — Vilnius, 2002. P. 372—373.
  69. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 10 (1440—1523). — Vilnius, 1997. P. 87.
  70. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 25 (1387—1546). — Vilnius, 1998. P. 228.
  71. ^ Документы Московского архива Министерства юстиции. Т. 1. — М., 1897. С. 128.
  72. ^ Литовская метрика. Отд. 1. Ч. 3. — Петроград, 1915. С. 669.
  73. ^ Jablonskis K. Nauji Vytauto laikotarpio aktai // Praeitis. T. 2. — Kaunas, 1933. P. 390.
  74. ^ Lietuvos inventoriai XVII a. — Vilnius, 1962. P. 26, 29.
  75. ^ Jablonskis K. Nauji Vytauto laikotarpio aktai // Praeitis. T. 2. — Kaunas, 1933. P. 382.
  76. ^ XVII a. vidurio Maskvos okupacijos Lietuvoje šaltiniai. T. 1: 1657—1662 m. Vilniaus miesto tarybos knyga. — Vilnius, 2011. P. 439.
  77. ^ Акты, издаваемые Виленской Комиссией для разбора древних актов. Т. 20. — Вильна, 1893. С. 386—387.
  78. ^ Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-западной Руси. Т. 10. — Вильна, 1874. С. 22.
  79. ^ Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-западной Руси. Т. 10. — Вильна, 1874. С. 135.
  80. ^ Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске. Вып. 18. — Витебск, 1888. С. 13, 15, 17.
  81. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 9.
  82. ^ Дзярновіч А. Што ўзнікла спачатку — вялікі князь ці Вялікае Княства // Ukraina Lithuanica. Т. 2, 2013. С. 67.
  83. ^ Опись документов Виленского центрального архива древних актовых книг. Вып. 10. ― Вильна, 1913. С. 186.
  84. ^ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom I: Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek. — Warszawa, 2004. S. 286.
  85. ^ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom I: Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek. — Warszawa, 2004. S. 516—517.
  86. ^ Сьпіс шляхецкіх родаў, прозьвішчы якіх пачынаюцца на А, Згуртаваньне беларускай шляхты
  87. ^ Stekert A. Przydomki polskie, litewskie i rusińskie. — Kraków, 1897. S. 133.
  88. ^ Polska encyklopedja szlachecka. T. 12. — Warszawa, 1938. S. 169.
  89. ^ Indeks alfabetyczny miejscowości dawnego wielkiego Księstwa Litewskiego: A—K (Abakanowicze — Kujany). Wilno, 1929. S. 158.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Вітаўт_(імя)&oldid=2515885»