Гедзімін: розьніца паміж вэрсіямі

	Гедымін
	Гедымін (уяўны партрэт) ; Невядомы мастак, 1709
10-ы вялікі князь літоўскі
	1316 — 1341
Папярэднік	Віцень
Наступнік	Яўнут
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	каля 1275,
Памёр	1341,
Нашчадкі	сыны: Манівід, Нарымонт-Глеб, Альгерд, Кейстут, Любарт-Фёдар, Карыят-Міхал, Яўнут-Іван ; дачкі: Альдона-Ганна, Данміла-Лізавета, Бірута (умоўнае імя), Марыя Старэйшую, Аўгустп-Анастасія, Марыя Малодшая і Яўхімія
Дынастыя	Гедымінавічы
Жонка	1-я: Віда; 2-я: Вольга Ўсеваладаўна; 3-я: Леанідыя

Інтэрактыўны прагляд гісторыі

← Папярэдняя зьмена Наступная зьмена →

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

ВізуальнаВікіразметка

Лінейны

Вэрсія ад 03:49, 25 сакавіка 2011

Ґедымін^[2], Ґедзімін (у пісьмовых крыніцах Кгидимин, Кгедимин, Скиндимин, Jedimin, Giedimont, Giedymin^[3]; каля 1275—1341) — вялікі князь літоўскі (1316—1341).

У часы Гедыміна Вялікае Княства Літоўскае зрабілася моцнай ўсходне-эўрапейскай дзяржавай, яго тэрыторыя павялічылася ўдвая. Апрача Вільні, мураваныя замкі зьявіліся ў Медніках, Лідзе, Крэве, Віцебску. Узмацнілася запазычаньне элемэнтаў заходне-эўрапейскай культуры. Адначасна Гедымін паклаў падмурак рускаму вэктару палітыкі ВКЛ, які разьвіваўся ў наступныя дзесяцігодзьдзі. Яго шматлікія нашчадкі ўтварылі дынастыю Гедзімінавічаў^[4].

Біяграфія

Паходжаньне і радавод

Позьняя традыцыя, зафіксаваная ў літоўскіх (беларускіх) летапісах, лічыла Гедыміна сынам Віценя, аднак у дыпляматычным ліставаньні Гедыміна з рыскім магістратам ён завецца братам Віценя^[5]. Некаторыя сучасныя дасьледнікі лічаць, што Гедымін быў сынам ці зяцем яцвяга Скаламенда, а іншыя — што ягоным бацькам быў Лютавер.

Гедымін меў тры шлюбы. Зь першай жонкай, жамойткай Відай, ён меў сыноў Вітаўта (іншым разам лічыцца мітычнай асобай), Манівіда, Нарымонта-Глеба. З другой, з полацкай князёўнай Вольгай Усеваладаўнай — Альгерда і Кейстута. З трэцяй, смаленскай ці тураўскай князёўнай Леанідыяй (яе на падставе зьвестак Тэадора Нарбута часам завуць Еўнай) — Любарта-Фёдара, Карыята-Міхала, Яўнута-Івана. Іхныя шматлікія нашчадкі ўтварылі дынастыю Гедымінавічаў. Апроч таго, меў 7 дачок — Альдону-Ганну, Данмілу-Елізавету, Біруту (умоўнае імя), Марыю Старэйшую, Аўгусту-Анастасію, Марыю Малодшую і Яўхімію.

Уяўныя партрэты Гедыміна

Воін-Васіль Полацкі і Фёдар Кіеўскі часам лічацца братамі Гедзіміна і, адпаведна, сынамі Віценя, але хутчэй за ўсё ня мелі дачыненьня да роду Гедыміна, хоць і дзейнічалі ў хаўрусе зь ім.

Княжаньне

Кіраваньне Гедыміна распачалося паміж кастрычнікам 1315 году (апошняя згадка пра Віценя) і чэрвенем 1317 году. Пачатак княжаньня Гедыміна вызначыўся стварэньнем у Вялікім Княстве Літоўскім самастойнай Літоўскай праваслаўнай мітраполіі, падпарадкаванай беспасярэдне канстантынопальскаму патрыярху (існавала ў 1317—1330 гадох, цэнтар — Новагародак), і спробай нармалізаваць адносіны з каталіцкім Захадам.

Не пазьней за 1320 год Гедымін заснаваў мураваны замак у Вільні, які зрабіўся яго галоўнай рэзыдэнцыяй. Каля 1321 году Гедымін збудаваў у Вільні касьцёл для манахаў-францішканаў і аднавіў іх касьцёл у Новагародку, збудаваны яшчэ Віценем і спалены ў выніку нападу крыжакоў.

У 1318 годзе сын Гедыміна Альгерд ажаніўся з дачкой апошняга віцебскага князя з Рагвалодавічаў, а ў 1320 годзе пачаў княжыць у Віцебску. У 1320 годзе шлюбам дачкі Гедыміна Марыі зь вялікім князем цьвярскім Дзьмітрыем Міхайлавічам быў замацаваны хаўрус зь Вялікім княствам Цьвярскім. У 1322 годзе іншы зяць Гедыміна і яго намесьнік у Горадні Давыд Даўмонтавіч быў кароткі час князем Пскова, што прывяло да выйсьця Пскова з-пад кантролю Ноўгараду. Каля 1322 году пад уладу Вялікага Княства Літоўскага перайшлі Берасьцейшчына і Падляшша, пра што паведамляюць позьнія літоўскія (беларускія) летапісы (ускосна пацьвярджаецца пералікам ваяводаў Галіцка-Валынскага княства 1335 году, у якім адсутнічаюць ваяводы з гэтых зямель). У 1323 годзе адбыўся набег літоўскага войска на наўгародзкую воласьць Вялікія Лукі. Пад беспасярэднюю ўладу Гедыміна адыйшлі ў 1320-я гады Таропецкае і Ржэўскае княствы на поўначы Смаленскай зямлі.

У траўні 1323 году Гедымін праз Рыгу зьвярнуўся з шэрагам лістоў да Рымскай Курыі, Ганзэйскага хаўрусу, саксонскіх рэзыдэнцыяў францішканскага і дамініканскага ордэнаў. У гэтых лістах Гедымін, тытулаваны як «кароль Літвы і Русі, уладар і князь Жамойці», запрашаў у Вялікае Княства Літоўскае манахаў і майстроў розных спэцыяльнасьцяў, гарантаваў ім розныя прывілеі. 20 кастрычніка 1323 году Гедымін склаў мір з рыскім арцыбіскупам і магістратам Рыгі (гэтак званая Дамова 1323 году). Межы Вялікага Княства Літоўскага і Лівонскага ордэна абвяшчаліся адкрытымі для гандлю і вольнага перамяшчэньня людзей. Адносіны з Тэўтонскім ордэнам на прускай мяжы засталіся варожымі, у пачатку 1324 адбыўся шэраг нападаў на Жамойць, у ліпені — аблога войскамі Вялікага Княства Літоўскага ордэнскага замка Хрыстмэмэль. У кастрычніку 1324 году рымскі папа Ян XXII накіраваў сваіх легатаў, упаўнаважаных ахрысьціць Гедыміна. Аднак у апошні момант Гедымін адмовіўся ад прыняцьця каталіцтва, бо задаволіўся мірам з Тэўтонскім ордэнам, складзеным у лістападзе 1324 году з дапамогай легатаў. Адначасна вялікі князь наладзіў добрыя стасункі з Польшчай і ў 1325 годзе выдаў сваю дачку Альдону-Ганну за Казімера, сына караля Ўладзіслава Лакетка.

Полацкі князь Воін-Васіль і менскі князь Фёдар Сьвятаслававіч зваліся «братней» Гедыміна, гэта значыць былі ў васальнай залежнасьці ад яго, хоць і мелі высокі статус, бо зваліся «братамі» (відаць, малодшымі), а не «сынамі». З гэтага бачна, што пачатыя яшчэ пры Войшалку стасункі Вялікага Княства Літоўскага з Полацкай зямлёй не перапыняліся. Гэтыя князі ў 1326 годзе былі пасламі Гедыміна ў Ноўгарадзе (Воін-Васіль узначальваў яго), вынікам якога было складаньне міру з Ноўгарадам і аднаўленьне міру зь Інфлянтамі. Сфэра ўплыву Гедыміна на Русі няўхільна пашыралася. З 1327 па 1329 год у Пскове пасьля Давыда княжыў цьвярскі князь Аляксандр Міхайлавіч, які абапіраўся на падтрымку Гедыміна.

У 1326 годзе Гедымін накіраваў войска ў 1200 вершнікаў на чале з Давыдам Гарадзенскім, якое спустошыла зямлю варожага Польшчы Брандэнбурскага маркграфства. А ў 1328 годзе ўмяшаўся ў канфлікт паміж рыскім магістратам і Лівонскім ордэнам, напэўна, спадзеючыся, што гэта прывядзе да ліквідацыі ордэна. Увосень 1329 году ён на просьбу рыжанаў спустошыў уладаньні ордэна, а ўвесну 1330 году — уладаньні рыскага арцыбіскупа. Аднак закалот скончыўся паразай месьцічаў і дакананьнем імі міру з ордэнам (30 сакавіка 1330 году), што прывяло да аднаўленьня вайны паміж Вялікім Княствам Літоўскім і крыжакамі. Супольны напад прускай і лівонскай галін ордэна на Жамойць адбыўся ўжо ў сакавіку 1330 году. У адказ у верасьні таго ж году Гедымін паслаў войска на дапамогу польскаму каралю, які ажыцьцявіў напад на Прусію. У далейшым напады ордэнскіх рыцараў на Вялікае Княства Літоўскае зрабіліся рэгулярнымі: яны адбываліся ў 1332, 1333 (да Полацку), 1334 (да Полацку), 1339, 1340.

Аднаўленьне вайны на захадзе не спыніла рускіх справаў Гедыміна, хоць і ўскладніла іх. Хаўрусьнік Гедыміна цьвярскі князь Аляксандар у 1329 годзе страціў Пскоў, але ў 1331 годзе ў другі раз атрымаў яго пры дапамозе Гедзіміна і заставаўся пскоўскім князем да 1337 году. У 1331 годзе Гедымін зрабіў няўдалую спробу правесьці на вакантную пасаду пскоўскага япіскапа свайго вылучэнца Арсенія. Пра памер уплыву Гедыміна на Русі ў гэты час сьведчыць тое, што другі кандыдат у япіскапы, якога Гедымін імкнуўся захапіць, праехаў у Ноўгарад з Валыні толькі вакольным шляхам праз Бранск і Таржок, прычым ля Кіева яго ледзь не захапіў кіеўскі князь Фёдар.

Хаўрусьнікамі Гедыміна ў той час былі смаленскі князь Іван Аляксандравіч (называў Гедыміна «братъ мой стареиший Кедименъ»^[6]), казельскі князь Аляксандр Мсьціслававіч — зяць Гедыміна. У 1331 годзе Гедымін аддаў сваю дачку Яўфімію за галіцка-валынскага князя Баляслава-Юрыя. У 1333 годзе сын Гедыміна Нарымонт-Глеб быў запрошаны князем у Ноўгарад, што было праявай палітычнага зьвязу паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Ноўгарадам, накіраванага супраць маскоўскага валадара Івана Каліты. Аднак Гедымін пазьбягаў наўпростага супрацьстаяньня з Масквой і ў 1333 годзе аддаў дачку Аўгусту за Сямёна Гордага, сына Каліты. Да 1338 году Нарымонт зьехаў з Ноўгараду і пачаў княжыць у Полацку і, магчыма, таксама ў Пінску, але захаваў сваіх намесьнікаў у шэрагу воласьцяў, падараваных яму ноўгародцамі (Ладазе, Арэшку, Карэле і палове Капор’я).

Літоўскія летапісы паведамляюць пра заваяваньне Гедымінам Кіеўскай зямлі, але гэты сюжэт большасьць дасьледнікаў лічыць мітычным. Тым часам у Кіеве ў 1322—1363 гадох княжыў Фёдар — хутчэй за ўсё брат Гедыміна (роднае імя Фёдара было, імаверна, Міндоўг). Запісы канцылярыі маскоўскага мітрапаліта Феагноста называюць князя Фёдара «братам Гедыміна»^[7]. Існуюць зьвесткі, што князь Фёдар падпарадкоўваўся татарскаму баскаку. У 1340 годзе памёр апошні галіцка-валынскі князь Баляслаў-Юры, што дазволіла ўладкавацца на Валыні малодшаму сыну Гедыміна Любарту. Канчатковы падзел галіцка-валынскай спадчыны паміж Вялікім Княствам Літоўскім, Ардой і Польшчай адбыўся ўжо пасьля сьмерці Гедыміна. Ён загінуў узімку 1341—1342 гадоў, напэўна, пры аблозе ордэнскага замка Баэрбург. На падставе чэскай крыніцы існуе вэрсія пра атручваньне Гедыміна^[8].

Папярэднік Віцень	Вялікі князь літоўскі 1316—1341	Наступнік Яўнут

Глядзіце таксама

Вялёна

Крыніцы

^ ^а ^б Gediminas // Нацыянальная служба Чэскай рэспублікі
^ Ґедымін = Giedymin // Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.
^ М. І. Ермаловіч. Гедзімін // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 501.
^ Вячаслаў Насевіч. Гедзімін // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 520.
^ Вячаслаў Насевіч. Гедзімін // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 519.
^ Liv-, Est-, und Kurlandisches Urkundenbuch. T. 2, №746. P. 332.
^ Ф. М. Шабульдо. Земли Юго-Западной Руси в составе Великого княжества Литовского. — Киев: «Наукова Думка», 1987. [1]
^ М. І. Ермаловіч. Гедзімін // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 502.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
Хто такі Гедзімін // 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
Hiedymin // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.

Вонкавыя спасылкі

Гедзімін — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[_a0f0231ca8e14607-1] а ^б Gediminas // Нацыянальная служба Чэскай рэспублікі

[2] Ґедымін = Giedymin // Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.

[3] М. І. Ермаловіч. Гедзімін // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 501.

[4] Вячаслаў Насевіч. Гедзімін // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 520.

[5] Вячаслаў Насевіч. Гедзімін // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 519.

[6] Liv-, Est-, und Kurlandisches Urkundenbuch. T. 2, №746. P. 332.

[7] Ф. М. Шабульдо. Земли Юго-Западной Руси в составе Великого княжества Литовского. — Киев: «Наукова Думка», 1987. [1]

[8] М. І. Ермаловіч. Гедзімін // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 502.

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

@@ Радок 47: / Радок 47: @@
 |Файл:Giedzimin (Giedymin). Гедзімін (Гедымін).jpg|З хронікі [[Аляксандар Гваньіні|А. Гваньіні]] «Апісаньне эўрапейскай Сарматыі» ([[1578]])
 |Файл:Giedzimin (Giedymin) - Гедзімін (Гедымін).jpg|Невядомы аўтар, [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]]
+|Файл:Giedzimin (Giedymin). Гедзімін (Гедымін), 1911.jpg|З кнігі «Lietuvos istorija», [[1911]]
+|Файл:Giedzimin (Giedymin). Гедзімін (Гедымін), 1912.jpg|З кнігі «Lietuvos istorija», [[1912]]
 }}
 [[Воін-Васіль]] Полацкі і [[Фёдар Кіеўскі]] часам лічацца братамі Гедзіміна і, адпаведна, сынамі [[Віцень|Віценя]], але хутчэй за ўсё ня мелі дачыненьня да роду Гедыміна, хоць і дзейнічалі ў хаўрусе зь ім.
-=== Гаспадарства ===
+=== Княжаньне ===
 [[Файл:Giedymin (Giedzimin), Vilnia. Гедымін (Гедзімін), Вільня.jpg|міні|Гедымін будуе Віленскі замак. [[Міхал Эльвіра Андрыёлі|М. Э. Андрыёлі]], [[1882]]]]
-Княжаньне Гедыміна распачалося паміж кастрычнікам [[1315]] году (апошняя згадка пра Віценя) і чэрвенем [[1317]] году. Пачатак княжаньня Гедыміна вызначыўся стварэньнем у Вялікім Княстве Літоўскім самастойнай [[Літоўская праваслаўнай мітраполія|Літоўскай праваслаўнай мітраполіі]], падпарадкаванай беспасярэдне [[Сьпіс канстантынопальскіх патрыярхаў|канстантынопальскаму патрыярху]] (існавала ў [[1317]]—[[1330]] гадох, цэнтар — [[Новагародак]]), і спробай нармалізаваць адносіны з каталіцкім Захадам.
+Кіраваньне Гедыміна распачалося паміж кастрычнікам [[1315]] году (апошняя згадка пра Віценя) і чэрвенем [[1317]] году. Пачатак княжаньня Гедыміна вызначыўся стварэньнем у Вялікім Княстве Літоўскім самастойнай [[Літоўская праваслаўнай мітраполія|Літоўскай праваслаўнай мітраполіі]], падпарадкаванай беспасярэдне [[Сьпіс канстантынопальскіх патрыярхаў|канстантынопальскаму патрыярху]] (існавала ў [[1317]]—[[1330]] гадох, цэнтар — [[Новагародак]]), і спробай нармалізаваць адносіны з каталіцкім Захадам.
 Не пазьней за [[1320]] год Гедымін заснаваў мураваны замак у [[Вільня|Вільні]], які зрабіўся яго галоўнай рэзыдэнцыяй. Каля [[1321]] году Гедымін збудаваў у Вільні касьцёл для манахаў-францішканаў і аднавіў іх [[касьцёл (будынак)|касьцёл]] у Новагародку, збудаваны яшчэ Віценем і спалены ў выніку нападу крыжакоў.
@@ Радок 98: / Радок 100: @@
 * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
 * {{Літаратура/ЭГБ|2}}
+* [http://old.knihi.com/pytanni/020.html Хто такі Гедзімін] // {{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
 * Hiedymin // {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}