Афрыка: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

Лінейны

Вэрсія ад 03:55, 22 студзеня 2011

А́фрыка (назва, магчыма, пайшла ад лацінскага слова aprica, што перакладаецца як «сонечны», альбо ад грэцкага aphrike, што мае значэньне «бязь сьцюжы») — другі па плошчы й па колькасьці насельніцтва кантынэнт Зямлі (30,300 млн км² і 850 млн жыхароў на 2005 год адпаведна). Афрыка займае 5,9% ад плошчы ўсяе плянэты альбо 20,3% ад плошчы ўсяе сушы.

Адначасова Афрыка зьяўляецца самы бедным у эканамічным пляне кантынэнтам, тут распаўсюджаны такія небясьпечныя захворваньні, як малярыя і СНІД. Акрамя гэтага, значная частка насельніцтва Афрыкі галадае. У апошнія дзесяцігодзьдзі ў многіх афрыканскіх краінах усталяваліся дэмакратычныя ўрады, што паспрыяла іх эканамічнаму разьвіцьцю, але ў некаторых краінах працягваюцца грамадзянскія войны. Тым ня менш, сканчэньне шматгадовай грамадзянскай вайны ў такіх буйных краінах, як Ангола і Дэмакратычная Рэспубліка Конга прывялі да росту эканомікі ў Афрыцы. Грамадзянская вайна працягваецца ў Бурундзі, Кот д'Івуары, Лібэрыі, Самалі, Судане, Зымбабвэ і Нігерыі.

Гісторыя дасьледаваньня

Паўночныя берагі Афрыкі былі досыць добра вядомыя народам Старажытнай Грэцыі і Фінікіі. Зьвесткі аб прыродзе і насельніцтве кантынента назапашваліся і пераходзілі ад эгіпцян і фінікійцаў да грэкаў і рымлянаў, ад арабаў да эўрапейцаў.

Для эўрапейскай геаграфіі сапраўдныя даследаваньні Афрыкі зьвязаныя з эпохай Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў. У пачатку XV ст. партугальскімі мараплаўцамі, якія шукалі марскі шлях у Індыю, быў пракладзены шлях уздоўж заходніх берагоў мацерыка і знойдзены выхад у Індыйскі акіян. У 1497-98 караван суднаў пад кіраўніцтвам Васка да Гамы на шляху ў Індыю абмінуў кантынент і выйшаў з Атлянтычнага акіяна ў Індыйскі. Такім чынам быў завершаны пошук марскога шляху з Эўропы ў Індыю. З XVI ст. эўрапейскія гандляры пачалі вывозіць рабоў у Амэрыку.

У канцы XVIII і пачатку XIX ст. узмоцненую цікавасьць да дасьледаваньня Афрыкі сталі выяўляць эўрапейскія краіны. Розныя мэты вялі вандроўнікаў у дарогу — ня гэтулькі навуковыя, колькі ваенна-стратэгічныя і каланіяльныя. З дасьледчыкаў Афрыкі найболей вядомыя брытанскі падарожнік Д. Лівінгстан (1813—1873), шатляндзец М. Парк (1771—1806), немец Г. Барт (1821—1865), амэрыканец Г. Стэнлі (1841—1904) і інш. Яны вывучалі ўнутраныя вобласьці мацерыка, пранікаючы туды па рэках, шукалі іх вытокі, апісвалі азёры, шчодрую прыроду і насельніцтва кантынента.

Геаграфія

Афрыка — самы вялікі з трох мацерыкоў «паўднёвай групы». Адзьдзеленая ад Эўропы Міжземным морам, з Азіяй злучаецца ў паўночнай ўсходняй частцы Суэцкім перашыйкам (які перасечаны Суэцкім каналам), шырынёй 130 км. Але, у сувязі з тым што Сінайская паўвыспа палітычна належыць Эгіпту, яго часта адносяць да Афрыкі. Афрыка раскінулася на 8 000 км з поўначы на поўдзень, а з захаду на усход на 7 400 км. Даўжыня берагавой лініі складае 26 000 км. Самай вялікай краінай Афрыкі зьяўляецца Судан, а самай малой — Сейшэльскія выспы (архіпэляг на ўсходзе ад мацерыка). Самая малая мацерыковая краіна — Гамбія.

Геалёгія

Будова паверхні мацерыка даволі аднастайная. Пераважаюць раўніны і пласкагор’і вышынёй ад 200 да 1000 м, нізін мала. Найболей шырокія пласкагор’і — Усходне-Афрыканскае і Паўднёва-Афрыканскае. Прыпаднятыя ўчасткі чаргуюцца з катлавінамі, найбольш шырокія зь якіх — катлавіна Калахары, ўпадзіна Конга і інш. Найвышэйшы пункт — вулькан Кіліманджара (5895 м), самы нізкі — возера Асаль (-150 м). Сярэдняя вышыня — 600 м над узроўнем мора.

Асаблівасьці рэльефу зьвязаныя з гісторыяй разьвіцьця мацерыка. У аснове кантынэнта ляжыць старажытная Афрыкана-Аравійская плятформа — частка расколатай Гандваны. Плятформа сфармавалася ў археі і пратэразоі і за 2-3 млрд гадоў набыла вялікую ўстойлівасьць. Толькі Атласкія горы на поўначы і Капскія на поўдні створаныя пазьнейшымі рухамі зямной кары. Велізарная Афрыканская груда выпрабоўвала ўзьняцьці й апусканьні, пры гэтым паўночная частка мацерыка часьцей апускалася, чым падымалася, залівалася морамі. Крышталічны падмурак плятформы перакрыты асадкавымі пародамі і толькі ў цэнтры Сахары і на ўзьбярэжжа Ґвінейскага заліва выходзіць на паверхню. Рэльеф Усходняй і Паўднёвай Афрыкі фармаваўся інакш — пераважалі ўзьняцьці зямной кары, утвараліся гіганцкія разломы, горсты і грабены. Актыўна разьвівалася вулканічная дзейнасьць. Тут шмат лававых раўнін, грабены занятыя азёрамі. Вывяржэньні вулканаў, землятрусы адбываюцца і ў нашы дні. У паласе рыфтаў разьмешчаныя вулканы, у тым ліку вулкан Кіліманджара.

Нетры Афрыкі багатыя мінэральнымі рэсурсамі. Разьмяшчэньне радовішчаў цесна зьвязана зь геалагічнай гісторыяй і тэктанічнай будовай. Усходняя і Паўднёвая («высокая») Афрыка, дзе на паверхні пераважаюць магматычныя крышталічныя і мэтамарфічныя пароды, вядомая рудамі чорных і каляровых, высакародных і рэдкіх мэталаў. Радовішчы дыямэнтаў прымеркаваныя да кімбэрлітавых вулканічных трубак у нетрах плятформы. У тоўшчах асадкавых парод Паўночнай і Заходняй Афрыкі назапасіліся запасы фасфарытаў, нафты і прыроднага газу (вобласьць Сахарской пліты), паваранай солі, каменнага вуглю (Нігерыя). Нафта і газ здабываюць ня толькі на сушы, але і на шэльфе Атлянтычнага акіяна. У Паўднёвай Афрыцы значныя запасы каменнага вугалю, медных, уранавых руд.

Клімат

Афрыка — самы гарачы мацярык плянэты. На большай яе частцы сярэдняя тэмпэратура любога месяца вышэй +20 °C, што тлумачыцца разьмяшчэньнем большай часткі мацерыка паміж тропікамі, дзе сонца на працягу года стаіць высока над гарызонтам, а два разу ў год бывае ў зэніце. Сэзоны года больш адрозьніваюцца паміж сабой па ўмовах увільгатненьня. Асаблівасьці клімату вызначаюцца цыркуляцыяй паветраных мас, ад якой шмат у чым залежыць колькасьць ападкаў і рэжым іх выпадзеньня. Над экватарыяльнай часткай мацерыка фармуецца пояс нізкага ціску, а ў трапічных шыротах — паясы высокага ціску. Гэтыя паясы перамяшчаюцца ўсьлед за зэнітальным становішчам сонца і абумоўліваюць рух над мацерыком экватарыяльных, трапічных і ўмераных паветраных мас. Амаль увесь кантынэнт знаходзіцца пад дзеяньнем пастаянных вятроў — пасатаў. Паўночна-ўсходнія пасаты, што прыходзяць з сушы, амаль не прыносяць вільгаці, а паўднёва-ўсходнія нясуць яе зь Індыйскага акіяна. У субтрапічных шыротах у зімовыя месяцы ападкі выпадаюць з умераных паветраных мас, у якіх пануе заходні перанос паветра з Атлянтычнага акіяна. На разьмеркаваньне ападкаў уплывае і рэльеф. Стромкія і высокія берагі кантынэнта абцяжарваюць пранікненьне вільготных вятроў з акіяна ў глыб мацерыка. На наветренных схілах гор ападкаў выпадае больш. На Этыёпскім нагор’і, на схілах гары Камэрун іх колькасьць дасягае 10 000 мм у год. Самыя сухія вобласьці разьмешчаныя ня толькі ўсярэдзіне мацерыка, але і ў яго прыакіянскіх частках. Так, заходняе ўзбярэжжа мацерыка ў трапічных шыротах абмываецца халоднымі цячэньнямі. Паветра над імі робіцца халаднейшае, чым у верхніх пластах, канвэкцыя яго абцяжараная. Акрамя расы і туманаў ападкаў тут амаль няма. На мацерыку вылучаюць экватарыяльны, два субэкватарыальных, два трапічных і два субтрапічных кліматычных пояса. Усярэдзіне некаторых зь іх існуюць адрозьненьні, якія вызначаюцца колькасьцю ападкаў і іх рэжымам.

Рэкі і азёры

Разьмеркаваньне ўнутраных вод цесна зьвязана з рэльефам і кліматам. Прыкладна 1/3 частка кантынэнта адносіцца да абласьцей унутранага сьцёку, бо велізарныя тэрыторыі мацерыка атрымліваюць мала ападкаў.

Там, дзе ападкаў выпадае шмат, рачная сетка густая. Іншымі словамі, рачная сетка разьмеркаваная на мацерыку нераўнамерна. Усходне-Афрыканскае пласкагор’е зьяўляецца водападзелам, таму вялікая частка рэк сьцякае ў Атлянтычны акіян. На рэках Афрыкі мноства парогаў і вадаспадаў, і яны малапрыдатныя для суднаходства, аднак валодаюць велізарнымі запасамі гідраэнэргіі. Амаль усе рэкі маюць у асноўным дажджавое жыўленьне. У абласьцях з экватарыяльным кліматам яны паўнаводныя круглы год і ўтвораць густую рачную сетку. У субэкватарыяльных паясах ракі паўнаводныя толькі ў сэзон дажджоў. Тэрыторыі з сухім трапічным кліматам амаль пазбаўленыя паверхневых вод, аднак там ёсьць артэзіянскія басэйны. Часта сустракаюцца сухія рэчышчы — вадзі, якія напаўняюцца вадой ад выпадковых дажджоў. На рэках у субтрапічным поясе ўзровень вады паднімаецца толькі ў пэрыяд дажджоў, на ўзбярэжжа Міжземнага мора гэта адбываецца ўзімку.

У Афрыцы працякаюць самая доўгая рака мацерыка — Ніл (6671 км) і самая паўнаводная рака Ўсходняга паўшар’я — Конга (Заір) (4320 км), якая выносіць у акіян вады ў 15 раз больш, чым Ніл. Рака Нігер (4160 км) — трэцяя па даўжыні і пляцы басэйна рака Афрыкі. Іншыя буйныя рэкі — Замбэзі (2660 км) і Аранжавая (1860 км). Рака Замбэзі знакамітая адным з найбуйнейшых у сьвеце вадаспадаў — Вікторыя (вышыня 120 м, шырыня 1800 м), які адкрыў Д. Лівінгстан у 1855 годзе.

Большасьць буйных азёр ляжыць на ўсходзе мацерыка. Яны займаюць вузкія выцягнутыя катлавіны ў паласе разломаў зямной кары, маюць стромкія берагі і вялікія глыбіні. Найболей буйныя азёры — Танганьіка (найглыбейшае з афрыканскіх) і Ньяса. Возера Вікторыя (самае вялікае па плошчы) разьмешчана ў прагіне зямной кары. Возера Чад ляжыць у плоскай катлавіне. Яно плыткае і зьмяняе свае абрысы ў залежнасьці ад прытоку вод.

Унутраныя воды Афрыкі маюць вялікае значэньне для забесьпячэньня насельніцтва вадой, для абрашэньня палёў, атрыманьні таннай электраэнэргіі.

Прыродныя зоны

У разьмяшчэньні прыродных зон выразна прасочваецца шыротная занальнасьць, што зьвязана з раўнінным рэльефам, разьмяшчэньнем мацерыка паміж тропікамі, нераўнамерным разьмеркаваньнем ападкаў. У басэйне Конга і ўздоўж узбярэжжы Гвінейскага заліва растуць вільготныя вечназялёныя экватарыяльныя лясы. Ва ўмовах гарачага і раўнамерна вільготнага клімату ў верхнім пласьце горных парод адбываюцца хімічныя працэсы, якія ўтвараюць злучэньні, багатыя жалезам і алюмініем. Пры гэтым глебы набываюць чырвоную і жоўтую афарбоўку, за што іх называюць чырвона-жоўтымі фэралітнымі. Яны не адрозьніваюцца ўрадлівасьцю, бо арганічныя рэчывы раскладаюцца хутка, назапашвацца не пасьпяваюць, а паглынаюцца расьлінамі або вымываюцца багатымі ападкамі. Расьлінны полаг фармаваўся ва ўмовах высокай вільготнасьці, багатых ападкаў, аднак расьліны добра прыстасаваліся да гэтых умоў: утвораць шмат ярусаў, маюць цьвёрдыя, шчыльныя, часта блішчалае лісьце, карані-падпоркі і г. д. Разнастайнасьць відаў расьлін велізарная, шмат парод дрэў, якія валодаюць каштоўнай драўнінай і ядомымі пладамі. У лясах сустракаюцца некалькі выглядаў пальмаў, у тым ліку алейная. Растуць фікусы, дрэвападобная папараць, кававае дрэва, банан, шматлікія ліяны. Жывёльны сьвет лясоў таксама надзвычай разнастайны. У лясным подсьціле і друзлай глебе мноства мікраарганізмаў і бесхрыбтовых, пад полагам лясы насяляюць лясныя сьвіньні, дробныя капытныя (алянёк), лясныя сланы, блізкія да жырафаў акапі, ля вадаёмаў — карлікавыя бегемоты, сустракаюцца гарылы. Шматлікія жывёлы жывуць на дрэвах: малпы (макакі, шымпанзэ і інш.), птушкі, грызуны, казуркі. Самы буйны драпежнік — леапард. Шырока распаўсюджаныя мурашкі і тэрміты. Экватарыяльныя лясы зьмяняюць пераменна-вільготныя лясы, а затым пачынаюцца саваны.

Саваны займаюць каля 40% плошчы кантынэнта. Саваны характарызуюцца спалучэньнем травянога полага з асобнымі дрэвамі або іх групамі, зарасьнікамі хмызьнякоў. Зьмена сухога і вільготнага сэзонаў года ў саванах зьвязаная з рухам паветраных мас. Глебы тут урадлівей, чым у вільготных экватарыяльных лясах. Перагной назапашваецца ў сухі сэзон, фармуюцца чырвона-бурыя глебы. Дрэвавая расьліннасьць прадстаўленая баабабамі, акацыямі з парасонавымі кронамі, мімозамі, пальмамі. У сухіх саванах растуць дрэвападобныя багаткі, альяс зь мясістым калючым лісьцем. Уздоўж рэк цягнуцца гадэрэйныя лясы. Багацьце травяністай расьліннасьці — умова існаваньня шматлікіх відаў капытных жывёл: антылоп, буйвалаў, зебр, насарогаў. У саванах жывуць сланы, жырафы, бегемоты; шмат драпежнікаў — львы, гепарды, леапарды, гіены, шакалы; з птушак сустракаюцца страўсы, марабу, птушка-сакратар і інш. Шмат тэрмітаў, якія робяць трывалыя высокія пабудовы.

Трапічныя пустыні і паўпустыні займаюць на мацерыку таксама велізарныя абшары (каля 30%). Клімат тут засушлівы, дажджы нерэгулярныя і здараюцца эпізадычна. Паветра сухое, тэмпэратура высокая днём, рэзка зьніжаецца ўначы; частыя пыльныя і пяшчаныя буры. Расьліннасьць сустракаецца рэдка, а месцамі адсутнічае зусім. На поўначы кантынэнта ляжыць найвялікшая пустыня Зямлі — Сахара, на паўднёвым захадзе мацерыка — бясьплённая пустыня Наміб. Глебы ў пустынях не ўтвараюць суцэльнага покрыва, утрымоўваюць мала арганічных рэчываў, але шмат мінэральных соляў. У тых месцах, дзе грунтавыя воды блізка падыходзяць да паверхні, разьвіваецца багатая расьліннасьць. Гэта аазісы. У пустынях расьліннасьць бедная, суцэльнага полага не ўтварае, добра прыстасавалася да жыцьця ў сухіх умовах. Растуць пучкі травы, калючыя хмызьнякі, на камянях — лішайнікі. У аазісах Сахары распаўсюджаная фінікавая пальма. У паўпустынях Паўднёвай Афрыкі расьце своеасаблівая расьліна — вельвічыя. Яна мае кароткі ствол (50 см) і вельмі доўгія лісты (ад 3 да 8 м), якія растуць на працягу ўсяго жыцьця, што доўжыцца некалькі стагодзьдзяў, а ў некаторых асобнікаў 2000 гадоў і больш. Своеасаблівы і жывёльны сьвет гэтай зоны. Адны жывёлы могуць падоўгу абыходзіцца без вады, іншыя здольныя пераадольваць велізарныя адлегласьці ў яе пошуках. Для пустыняў характэрныя дробныя антылопы, зьмеі, яшчаркі; у Сахары водзяцца гіены, шакалы, львы, страўсы.

Зона субтрапічных жорсткалістных вечназялёных лясоў і хмызнякоў займае крайнюю поўнач і поўдзень мацерыка. Колькасьць ападкаў зьмяняецца па сэзонах, лета гарачае, а зіма цёплая і вільготная. У гэтых умовах сфармаваліся ўрадлівыя карычневыя глебы.