Радзівілы

Радавы герб Радзівілаў «Трубы»

Радзівілы (па-польску: Radziwillowie) — літоўскі княжы род, прадстаўнікі якога займалі самыя значныя пасады ў Вялікім Княстве Літоўскім на працягу 16—18 стагодзьдзяў. Адзін з самых уплывовых магнацкіх родаў у Рэчы Паспалітай.

Аб паходжаньні Радзівілаў існуе некалькі легендарных паданьняў: па некаторых вестках, Радзівіл паходзiць з вышэйшага жрэцкага саслоўя паганскай Літвы і родапачынальнікам зьяўляецца жрэц Лізьдзейка. Гэтыя паданьні, а таксама характэрны канчатак слова (аднагучныя — Эрдивиллъ, Монтивиллъ і інш.) сьведчаць аб глыбокай старажытнасьці роду.

Першым гістарычна вядомым носьбітам прозьвішча Радзівіл быў Мікалай (памёр у 1466 г.), які прыняў каталіцтва і пакінуў літоўскае паганскае імя ў якасьці прозьвішча^{[Крыніца?]}. У 1518 г. князь Мікалай III Радзівіл (празваны «amor Poloniae») атрымалі тытул князёў Рымскай імпэрыі, распаўсюджаны ў 1547 г. на ўсё прозьвішча. Радзівілы на ўсім працягу гісторыі Польшчы i Беларусi займалі вельмі высокае становішча ў дзяржаве; валодаючы велічэзнымі маёнткамі, яны будавалі крэпасьці, утрымоўвалі рэгулярнае войска і de facto карысталіся правамі ўдзельных князёў; па звычаі каралеўскіх сямействаў, яны да аднолькавых імёнаў дадавалі парадкавыя пазначэньні, зь якім-небудзь эпітэтам.

Род Радзівілаў падзяляецца на тры галіны:

• Радзівілы — князі на Гонядзі і Мядзелях; галіна гэтая ў мужчынскім пакаленьні згасла ў 1546 г.
• Радзівілы — князі на Біржах і Дубінках; лінія гэтая згасла ў мужчынскім пакаленьні ў 1669 г.; зь яе паходзіла Барбара Радзівіл, жонка караля Жыгімонта Аўгуста.
• Радзівілы — князі на Нясьвіжы і Алыцы; пасьля гэтая галіна распалася на тры лініі, зь якіх старэйшая (Нясьвіская) згасла ў мужчынскім пакаленьні ў 1813 г.

Выбітныя прадстаўнікі роду

Юры Радзівіл (1480—1541)

• Мікалай Радзівіл «Стары» (?-1509) ваявода віленскі і канцлер вялікі літоўскі (ад 1492). Пачынальнік латыфуныі, якая забясьпечыла магутнасьць роду Радзівілаў

• Юры Радзівіл «Літоўскі Геркулес» (1480—1541), палявы гетман літоўскі; застаўся пераможцам у 30 бітвах, за што названы «геркулесам літоўскім»

• Мікалай Радзівіл «Руды» (Rudy, Rufus; 1512—1588), гетман вялікі літоўскі. У 1564 г. прыняў кальвінізм; як брат Барбары Радзівіл, быў набліжаным Жыгімонта Аўгуста, а пасьля яго сьмерці, займаючы вышэйшыя пасады, — амаль неабмежаваным кіраўніком дзяржавы

• Крыштап або Хрыстафор Радзівіл (1547—1603), гетман вялікі літоўскі; удзельнік усіх войнаў пры Баторыях; за воінскія таленты атрымаў назоў Пярун

• Мікалай Радзівіл «Чорны» (1515—1565) прыняў у 1553 г. кальвінізм і зрабіўся яго прыхільнікам, не шкадуючы сродкаў на яго падтрымку і распаўсюджваньне; у 1563 г. на ўласны рахунак загадаў надрукаваць у Берасьці Біблію

• Мікалай Крыштоф Радзівіл «Сіротка» (1549—1616) — выхаваны ў кальвінізме, але павучаньнямі Скаргi зьвернуты ў каталіцызм; за ім рушылі ўсьлед і малодшыя браты. Паранены пад Полацкам у 1579 г., пакінуў службу і праславіўся мэцэнатам

• Юры Радзівіл (1556—1600) — біскуп кракаўскі. Зьвернуты стараньнямі езуітаў з кальвінізму ў каталіцызм, паступіў у ордэн і прыняў духоўны сан. Ён зрабіўся паслухмянай прыладай у руках езуітаў, перасьледваў дысыдэнтаў, зачыняў друкарні кальвіністаў, спальваў публічна складаньні, нязгодныя з каталіцтвам, і часам зьвяртаўся нават да суровых мер супраць адрачэнцаў ад каталіцызму. У 1584 г. атрымаў званьне кардынала; апошнія гады жыцьця правёў у Рыме

• Станіслаў Радзівіл (1559—1599), маршал вялікі літоўскі, удзельнічаў у войнах Баторыя з Іванам Жахлівым. Надрукаваў: «Genadiusza Scholariusza Patryarchy Carogrodzkiego» і «O jednym, prawdziwym i najwyzsym w Koscielie swietym Chrystowym Pasterzu po grecku napisane a teraz na polskie przelozone» (Вільня, 1586)

• Януш Радзівіл (1579—1620), кашталян віленскі (ад 1619), падчашы вялікі літоўскі, стараста барысаўскі. Дзейны удзельнік рокоша Зэбржыдоўскага супраць Жыгімонта Вазы; пасьля пагадніўся з каралём, але ў справах дзяржаўных удзелу не прымаў

• Крыштап Радзівіл (1585—1640) — палявы гетман літоўскі (ад 1615), кашталян ды ваявода віленскі (ад 1633), гетман вялікі літоўскі (ад 1635)

• Альбрэхт Станіслаў Радзівіл (1595(1593?)—1656) — канцлер вялікі літоўскі (з 1623), з 1612 г. быў амбасадарам ад ваяводства валынскага, стараста віленскі; карыстаўся літасьцямі Жыгімонта Вазы, але ў той жа час быў непахісным ахоўнікам прывілеяў Літвы і яе самастойнасьці ад кароны. Як дбайны каталік, імкнуўся шкодзіць усім іншаверцам. Аўтар твораў: «De crutiatibus sginarum Christi» (Вільня, 1630); «Dyskurs nabozny z kilku slow wziety o wyslawieniu N. P. Maryi» (Вільня, 1635; 4 выд., 1812); «Historia passionis Christi» (3 выд., Варшава, 1655); найважныя: «Pamieiniki rzeczy znaczniejszych, ktore sie dzialy w Polsce od smierci Zygmunta III to jest od r. 1632 do 1652» (польск. пераклад Рачыньскага, Познань, 1839) і «Epitome rerum gestarum in Regno Poloniae regnantibus Sigismundo III et Wladislao IV» (першы. Котлубай, «Ateneum», 1848)

• Януш Крыштап Радзівіл (1612—1655), палявы гетман літоўскі, удзельнічаў у войнах з казакамі і Масковіяй

• Караль Станіслаў Радзівіл — падканцлер вялікі літоўскі (ад 1690), канцлер вялікі літоўскі (ад 1698)

• Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька» (1702—1762) — палявы гетман літоўскі (1735—1744), гетман вялікі літоўскі (1744—1762), ваявода віленскі (1744—1762)

• Францішка Уршуля Радзівіл (1705—1753) — пісьменьніца і асьветніца Рэчы Паспалітай

• Ульрых Крыштаф Радзівіл (1712—1769) — вершапісец. Надрукаваў: «Slowo nie wswojej przylomnosci opisane» і «Opisanie zgrzyzot ludzkich we wszystkich stanach» (1741)

• Караль Станіслаў Радзівіл (1734—1790), названы, па ўлюбёнай ім прымаўцы, «Пане-Каханку» — улюбёнец шляхты, узор польскага ўдальца і гумарыста. Утрымоўваў 10 тыс. рэгулярнага войска; выступаў супернікам партыі Чартарыйскіх, ад якой ратаваўся ў Турцыі; далучыўся было да Панскай канфэдэрацыі і пасьля захопу Нясьвіжа расейскім войскам эміграваў за мяжу, але потым вярнуўся і быў прабачаны Кацярынай Другой

• Антоні Генрых Радзівіл (1775—1833) — з маладых гадоў жыў пры бэрлінскім двары, быў жанаты на сваячцы караля Фрыдрыха-Вільгельма II; з 1815 г. — намесьнік вялікага княжыча Познанскага; кампазытар (музыка да «Фаўсту» Ґётэ)

• Міхал Гедэон Радзівіл (1778—1850) — удзельнічаў у войску Касьцюшкі, служыў у польскіх легіёнах і атрымаў чын генэрала; пасьля адмовы Хлапiцкага ад дыктатуры быў некаторы час (студзень 1831 г.) правадыром польскага войска, але пасьля Грохаўской бітвы склаў з сябе гэтае званьне

• Эдмунд Радзівіл (1842—1895) — дэпутат нямецкага рэйхстага, напісаў «Die kirchliche Autoritat und das Moderne Bewusstsein» (1872) і «Die Wunder in Marpingen» (1877)

Герб і дэвіз

Герб Радзівілаў — Трубы, дэвіз: «Бог нам раіць!».

Вонкавыя спасылкі

Радзівілы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Артыкул «Князь Радзівіл гэрбу ўласнага» на сайце «Згуртаваньня Беларускай Шляхты»
• www.radziwill.by — сайт, прысьвечаны гісторыі роду князёў Радзівілаў (рас.)