Вільня

Файл:Old vilnius.jpg

Стары Горад

Ві́льня (па-летувіску: Vilnius, па-польску: Wilno, па-нямецку: Wilna па-расейску: Вильнюс, раней Вильно) — сталіца Летувы і віленскага павету (Vilniaus Apskritis). Віленскае мясцовае самакіраваньне ёсьць адзінае на Летуве, якое аб'ядноўвае два гарады (Вільня й Ґрыґішкі).

Месцазнаходжаньне й агульная характарыстыка

Знаходзіцца ў паўднёва-ўсходняй частцы Летувы. Ляжыць на зьліцьці рэк Вільні (Vilnia, Vilnelė) й Віліі (Neris), у 33 км ад мяжы зь Беларусяй. Плошча 392 км², 20,2% агульнай плошчы займаюць забудовы, астатнюю частку займаюць зялёныя насадждэньні (43,9) й вадаёмы (2,1). Вільня ёсьць рэзыдэнцыяй каталіцкага біскупа й цэнтар Лiтoўска-Віленскай эпархіі Рускай праваслаўнай царквы. Тут знаходзяцца асноўныя палітычныя, эканамічныя, сацыяльныя, культурныя, навуковыя й адукацыйныя ўстановы краіны. Вільня вядома сваім гістарычныя цэнтрам, Старым горадам, які зьяўляецца адным з найбуйнейшых у Ўсходняй Эўропе (360 га). З 1579 году мае ўнівэрсытэт. З чэрвеню 2005 году зь Менску ў Вільню пераехаў Эўрапейскі Гуманітарны Ўнівэрсытэт, які будзе папярэдне знаходзіцца ў летувіскай сталіцы на правах унівэрсытэту ў выгнаньні. Увесь 2009 годзе Вільня будзе Эўрапейскай культурнай сталіцай.

Насельніцтва

Да Другое Сусьветнае вайны пераважную большасьць насельніцтва складалі жыды і палякі. Палякі, палянізаваныя беларусы («тутэйшыя», «ліцьвіны») дагэтуль складаюць большасьць насельніцтва Віленшчыны, хаця ў самой Вільні большасьць ужо складаюць летувісы.

На 2001 год насельніцтва Вільні налічвае 542 287 жыхароў. Зь іх 57,8% пазначылі сябе як летувісы, 18,7% — як палякі, 14% — як расейцы, 4% — беларусы, 0,5% — жыды, 5% — як прадстаўнікі іншых нацыянальнасьцей.

Назва

Назва (па-летувіску: Vilnius, па-польску: Wilno, па-нямецку: Wilna па-расейску: Вильна, с 1939 Вильнюс) паходзіць ад левага прытока Вяльлі. У старажытных пісьменных крыніцах існуюць назвы Вільня, Wilnia, Vilna, напрыклад, у лістах Гедзіміна 1323 in civitate nostra regia Vilnia і падобныя. У помніках пісьменства пачынаючы з XIV стагодзьдзя, выкарыстоўваюцца формы Wilno, Vilno і іншыя варыянты. У жамойцкіх помніках пісьменства 1600, 1653 і шэрагу іншых сустракаецца варыянт Vilnius. З другой паловы XIX стагодзьдзя, пасьля падаўленьня паўстаньня 1863 на Лiтве М. М. Мураўёвым, напісаньню надавалі вялікае значэньне: форма Вільна лічылася расейскай, Вільно — польскай.

Гісторыя

Сярэднявечча і Новы час

Паводле легенды, што трапіла ў некаторыя хронікі, Вільню заснаваў літоўскі князь Гедзімін. Князь нібыта ўпаляваў на высокай гары тура, пасьля чаго ўбачыў сон, які паганскі вяшчун патлумачыў як знак збудаваць на гэтым месцы горад, што, маўляў, і было зроблена ў 1323 годзе.

Згаданая легенда не вытрымлівае праверкі гістарычнымі фактамі. Ужо ў XI стагодзьдзі на месцы сучаснай летувіскай сталіцы існавала заснаванае крывічамі гарадзкое паселішча, што першапачаткова мела назву Крывы (або Крывіч) горад і была старадаўнім цэнтрам крывіцкай калянізацыі. Славянскае паходжаньне мае і пазьнейшая назва — ад ракі Вільні, якая тут зьліваецца зь Вяльлёй.

Мапа Вільні (1576)

Крывы горад быў сталіцаю ўдзельнага княства Полацкай зямлі. У ім валадарылі прадстаўнікі полацкай княскай дынастыі: у 1070 годзе — Расьціслаў Рагвалодавіч, а пазьней — ягоныя сыны. Крывы горад згадваецца ў гістарычных крыніцах яшчэ і ў XIV стагодзьдзі. Нямецкія хронікі паведамляюць, што гэта было «русінскае места».

Назва Вільня ўпершыню сустракаецца ў грамаце, датаванай 1323 годам. З гэтага году Вільня робіцца сталіцай Вялікалітвы (пасьля Наваградку).

У 1387 годзе з нагоды хросту Літвы Ягайлам горад набывае Маґдэбурскае права.

Сабор сьвятой Ганны

У выніку аб'яднаньня Вялікалітвы і Польшчы ў Рэч Паспалітую горад трапляе пад польскі ўплыў.

Заснаваны ў 1570 годзе езуіцкі калегіюм у 1579 годзе ператвараецца ва ўнівэрсытэт (Alma academia et universitas Vilnensis societatis JESU) паводле прывілею караля Стафана Батуры і па блаславеньню папы Рыгора XII. Адначасова Вільня робіцца важным цэнтрам жыдоўскае культуры ўва Ўсходняй Эўропе. З-за свайго вялікага духоўнага значэньня Вільня атрымоўвае назву Паўночны Ерусалім.

XVIII – XX стагодзьдзі

Вострая Брама

У Паўночнай Вайне Вільня двойчы разбураная швэдзкімі войскамі, у 1702 і 1707 гадах.

Пасьля Падзелаў Рэчы Паспалітае Вільня да 1917 году трапіла ў склад Расеі.

У XIX стагодзьдзі Вільня была цэнтрам нацыянальнага адраджэньня Беларусі. У Вільні працавалі і публікаваліся многія вядомыя беларускія дзеячы, дзейнічалі многія беларускія арганізацыі.

Панарама Вільні (1895 г.). М. Э. Андрыёлі

Пасьля распаду Расейскае імпэрыі Вільня была абвешчаная часткай Беларусі і адначасова сталіцай новаўтворанай Летувіскай рэспублікі, але фактычнай сталіцай Летувы была Коўна. Але ўжо ў 1920 годзе горад быў анэксіяваны Польшчай. У складзе Польшчы Вільня заставалася цэнтрам нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі.

У восені 1939 згодна з савецка-нацысцкае змовай Польшча трапіла пад савецкую акупацыю. На адзін месяц горад быў уключаны камуністамі ў склад Савецкае Беларусі, але ўжо ў кастрычніку аддадзены Летуве з мэтай заваяваць ляяльнасьць летувіскага ўраду. 3 жніўня 1940 году Летува ўвайшла ў склад СССР, Вільня сталася сталіцай Летувіскае ССР. Пад час Другой Сусьветнай Вайны, у Віленскім гета былі забіты 95% усіх габрэяў гораду.

У 1990 годзе ў Вільні прайшоў устаноўчы зьезд Беларускага Народнага Фронту. Пасьля распаду СССР Вільня, у 1990 годзе, засталася сталіцай незалежнае Летувіскае рэспублікі.

Культура

Стары горад

Віленскі стары горад, быў уключаны ЮНЭСКА ў сьпіс сусьветнай спадчыны ў 1994 годзе. Тут знаходзіцца вельмі шмат помнікаў архітэктуры XIV – XIX стагодзьдзяў. Дзякуючы сваёй унікальнасьці й прыгожасьці Віленскі стары горад зьяўляецца адным з старажытнейшых у Эўропе. У горадзе знаходзіцца ня менш за 40 касьцёлаў розных стыляў архітэктуры, таксама ёсьць шмат праваслаўных царквоў і жыдоўскіх сынагог.

Файл:Vilenska katedra.jpg

Сабор Сьвятога Станіслава

Транспарт

Сталіца Летувы ляжыць блізка да закрытай мяжы ЭЗ зь Беларусяй ў пэўным «мёртвым куце» з боку транспартных шляхоў. Празь Вільню ідуць транзытныя цягнікі з Расеі празь Беларусь у Каралявец. Іншыя важныя транспартныя шляхі йдуць праз гістарычную сталіцу Летувы — Коўна. Да яе зь Вільні йдзе хуткасная магістраль.

Вільня мае міжнародны аэрапорт.

Зь Вільні аўтастрады вядуць праз Коўна да Балтыйскага мора да паромаў Клайпеды і ў Панявеж з выхадам на Via Baltica. Таксама важная аўтастрада ідзе на Менск.

Грамадзкі транспарт

Вільня ня мае ані мэтрапалітэну, ані трамвайнае сыстэмы. У грамадзкім транспарце дамінуюць аўтобусы і тралейбусы. Пабудова трамвайных ліній плянуецца. Электрацягнікі спалучаюць Вільню з навакольлем.

Віленская сучаснасьць

Славутасьці

• Вострая брама
• Вежа Гедзіміна
• Тры крыжы
• Касьцёл Сьвятой Ганны
• Катэдральны Сабор
• Бернардынскі касьцёл
• Праваслаўная царква Сьвятога Духа і манастыр
• Царква Сьвятое Тройцы
• Касьцёл Сьвв. Апп. Пятра й Паўла
• Касьцёл Сьвятога Мікалая
• Касьцёл Сьвятога Духу і дамініканскі кляштар
• Віленскі ўнівэрсытэт
• Могілкі Роса

Вільня ў традыцыйным беларускім успрыняцьці

На працягу колькіх стагодзьдзяў Вільня ўспрымалася паспаплітым людам як адзінае сапраўднае места, гэткі урбаністычны ідэал беларуса. Нездарма Вільня почасту згадваецца ў народных прыказках, прымаўках, фраземах: "Не за дзень Вільня станавілася" (варыянт: "Не адразу Вільню пабудавалі"), "Рабі пільна (пільня) — і тут будзе Вільня", "Круці жорны пільна, то й тут будзе Вільня", "Язык Вільні дапытае", "Языком у Вільні, а галавою за печчу", "За рубель жабу ў Вільню пагоніць".

Вонкавыя спасылкі

Вільня — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Афіцыйная старонка (па-летувіску і па-ангельску)
• І. Воранаў - Вільня-Вільно-Вільнюс (Гісторыя аднаго горада)
• Вільня ў фотаздымках на Radzima.org
• Ч. Мілаш «Вільня»
• Л. Мілаш «Францыск Скарына і Вільня»
• Беларускія прымаўкі пра Вільню з сайту Радыё Свабода
• Беларускі інфармацыйны цэнтар у Вільні
• Польская Вільня
• Vilnius Life: English-language travel guide to Vilnius