Чатырохгадовы Сойм

Прыняцьце Канстытуцыі 3 траўня

Чатырохгадовы Сойм (іншая назва - Вялікі) – вальны Сойм Рэчы Паспалітай, які адбываўся ў Варшаве з 6.10.1788 па 30.06.1792 г. Сойм правёў шэраг радыкальных рэформаў у эканамічнай, палітычнай і сацыяльных сфэрах: увядзеньне рэкрутчыны ў 1789 г., арганiзаванай па тэрытарыяльным прынцыпе, павелiчэньне колькасьці войска, частковае ўраўненьне правоў мяшчан са шляхтаю, наданьне правоў габрэям і праваслаўным. Найвышэйшым дасягненьнем Сойма лічыцца прыняцьце канстытуцыі 3 траўня.

Палітычная сытуацыя напярэдадні Сойма

Пасьля першага падзелу у 1772 г., Рэч Паспалітая знаходзілася пад моцным ціскам суседніх манархій, у першую чаргу Расеі.
Краіне забаранялася мець войска больш за 30.000, заключаць саюзы ці весьці войны без дазволу Кацярыны ІІ. Палітычную сфэру рэгулявалі “Кардынальныя правы” – дакумент, які абвяшчаў непарушнымі шляхецкую вольніцу, ліберум вета, бязцэнзавы ўдзел шляхты ў сойміках. Кіравала ў краіне Пастаянная Рада –савет міністраў, дзе найвялікшы ўплыў меў расейскі пасол.
У 1787 г. Расея развязала чарговую вайну з Турцыяй. У гэтым жа годзе пачалася і руасейска-швэдзкая вайна. З гэтай прычыны Кацярына ІІ дазволіла Станіславу Аўгусту правесьці ў Варшаве сканфэдэраваны Сойм і прыняць на ім рашэнне аб павелічэньні войска.
Утварэньне на Сойме некалькіх канфэдэрацый з паслоў давала магчымасьць прымаць рашэньні большасьцю галасоў, што нейтралізавала права “лібэрум вета”.
Даведаўшыся пра гэта, прускі кароль Фердынанд ІІ, даў загад свайму паслу ў Варшаве Бухгольцу стварыць на будучым Сойме сваю партыю, каб перашкодзіць планам Кацярыны.
Аўстрыя знаходзілася на той момант у саюзе з Расеяй і ня ўмешвалася ў справы Рэчы Паспалітай.
У жніўні 1788 г. па ўсёй краіне пайшлі перадсоймавыя соймікі, дзе абіраліся паслы і шляхта пісала інструкцыі. Нечакана на гэтых выбарах перамаглі апазіцыйныя сілы (як прапрускай, тка і прарасейскай накіраванасьці), а прыхільнікі караля засталіся ў меньшасьці.

Храналёгія

• 06.10.1788 – распачалася першая кадэнцыя Сойма. Былі ўтвораныя дзьве канфэдэрацыі – польская і літоўская. Маршалкам польскай канфэдэрацыі стаў Станіслаў Малахоўскі, а маршалкам літоўскай – гэнэрал артылерыі Казімір Нестар Сапега.
• 12.10.1788 – была прачынаная нота прускага пасла Бухгольза з патрабаваннем не пачынаць вайну з Турцыяй. Гэтая нота разьбіла апазыцыю на два лягеры – прыхільнікаў прускага і расейскага двара.
• 24.10.1788 – быў ухвалены праект ліквідацыі Вайсковага дэпартамэнта і стварэньня Вайсковай камісіі у складзе 5 вайсковых і 12 цывільных асобаў пад кіраўніцтвам 4 гетманаў. Такім чынам, быў зьнішчаны падкантрольны расейкаму паслу вайсковы орган і створаны новы.
• 9.12.1788 - замест дэпартамента спраў iншаземных Пастаяннай Рады створана Дэпутацыя замежных спраў.
• 25.01.1789 – ухвалена 10 мільённая пазыка ў замежных краінаў.
• 30.01.1789 - зьліквідаваная Пастаянная Рада, што скампрамэнтавала сябе прарасейскай палiтыкай.
• 26.03.1789 - Сойм ухвалiў падатак у памеры дзясятага гроша пад назвай "Ofiara wieczysta stanu rycirskiego Obojga narodow na wojsko". Гэты падатак узымаўся, як дзесяць працэнтаў з уладаньняў шляхецкiх i дваццаць працэнтаў з уладаньняў духоўных асобаў.
• 7.09.1789 - была створана "Deputacja do poprawy formy rzadu", якая мусіла займацца стрварэньнем урадавага праекту і сыстэмы ворганаў, якія прйышлі б на зьмену Пастаяннай Радзе.
• 24.11.1789 – створаныя "Цывiльна-вайсковыя парадкавыя камiсiі", на якія былі ўскладзены шматлікія функцыі па збору і падтрыманьню войска, кантролю за мясцовымі ўладамі, і шмат іншых абавязкаў. Гэтыя камісіі сталі сувязным ворганам паміж мясцовай і вышэйшай уладамі.
• 24.03.1790 – прыняты закон, які выключаў дробную шляхту з удзельнікаў павятовых соймікаў.

• 16.12.1790 – пачатак другой кадэнцыі Сойма. Пазбаўленьне чыншавай шляхты выбарчых правоў.
• 18.04.1791 – закон ад гарадах. Мяшчане атрымалi права карыстацца правам Neminem captivabimus ("асабiстай недатыкальнасьцi"), атрымалi магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкiя i вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскiмi справамi. Каралеўскiя гарады атрымалi большае самакiраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнiкоў ("plenipotentow") да Скарбавай i Палiцэйскай камiсiй з правам дарадчага голаса ў пытаньнях, што тычылiся гарадоў, гандлю i г.д.
• 03.05.1971 – прыняты “Урадавы закон” - новая канстытуцыя Рэчы Паспалітай, якая ўводзіла шэраг зьменаў у жыцьцё краіны.
• 15.06.1791 – у Пінску зьбіраецца гэнэральная кангрэгацыя праваслаўных, якая павінна была выбраць сабе найвышэйшае духавенства, каб пазбавіцца залежнасьці ад маскоўскай патрыярхіі. Кангэрэгацыя абумовіла асноўныя прынцыпы жыцьця праваслаўных у Рэчы Паспалітай і стварыла Кансысторыю – найвышэйшы ворган кіраваньня праваслаўных.
• 21.10.1791 – прынята “Заручэньне абодвух народаў” – дакумэнт, які пацьвярджаў захаваньне фэдэратыўнасьці Рэчы Паспалітай, і разьмяжоўваў асноўныя ворганы гэтай дзяржавы.
• 31.05.1792 – Вялікі Сойм самараспусціўся да перамогі ў вайне з Расеяй.

Вынікі Сойма

Сойм правёў шэраг радыкальных пераўтварэньняў у розных сфэрах жыцьця Рэчы Паспалітай і стварыў перадумовы для выхада з крызіса і эфэктыўнага разьвіцьця краіны. аднак у той жа час, Чатырохгадовы Сойм прымусіў суседнія манархіі пасьпяшацца зь ліквідацыяй і падзелам небясьпечнай суседкі.

Літаратура

• Анішчанка Я. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. Мінск, 2003
• Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Мінск, 2002
• Юхо Я. А. Кароткі нарыс гісторыі і права Беларусі. Мінск, 1992
• Kalinka W. Sejm Czteroletni. Kraków 1880. Ponowne wydanie W-wa. 1991
• Smolenski W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Reprint 1897 r. Kraków. Poznan, 2006