Паўночна-Заходні край

Шэсьць губэрняў Паўночна-Заходняга краю Расейскай імпэрыі — мапа, надрукаваная ў выдавецтве газэты «краёўцаў» «Kurjer Litewski» і названая «Мапа шасьці губэрняў Літвы і Беларусі», паміж 1905—1910 гг.

Паўно́чна-Захо́дні край, альбо паўно́чна-захо́днія губэ́рні, (па-расейску: Северо-Западный край, альбо рас. северо-западные губернии; па-польску: Kraj Północno-Zachodni) — размоўная, публіцыстычная і афіцыйна-бюракратычная назва шасьці губэрняў Расейскай імпэрыі (Віленская, Ковенская, Гарадзенская, Менская, Магілёўская і Віцебская губэрні).

Тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні») пачаў першапачаткова ўжывацца ва ўрадавай тэрміналёгіі ў адносінах да Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства пасьля скасаваньня ў Расейскай імпэрыі ўніяцтва (1839) як жаданьне паказаць ня толькі спадчынна-дынастычны, але і этнаканфэсійна «рускі» характар гэтых зямель (Віленскай, Гарадзенскай, Менскай і Ковенскай губэрняў). Аднак да пачатку сялянскай рэформы (1861) і асабліва да паўстаньня 1863—1864 гадоў тэрмін «Паўночна-Заходні край» выкарыстоўваўся вельмі рэдка і не распаўсюджваўся на Віцебскую і Магілёўскую губэрні. Да пачатку 1860-х часьцей за ўсё ў расейскай урадавай тэрміналёгіі «паўночна-заходнія губэрні» не вылучаліся асобна, а разам зь «беларускімі» (Віцебскай і Магілёўскай губэрнямі) і «паўднёва-заходнімі губэрнямі» («Паўднёва-Заходнім краем» — Кіеўскім вайсковым генэрал-губэрнатарствам) прадстаўляліся сукупна і фігуравалі пад агульнай назвай «заходнія губэрні» (ці «Заходні край»).

Падпарадкаваньне ў 1863 годзе (праз пачатак паўстаньня 1863—1864 гадоў) Віцебскай і Магілёўскай губэрняў уладзе віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара распаўсюдзіла тэрмін «Паўночна-Заходні край» і на гэтыя («беларускія») губэрні, што захавалася нават пасьля выхаду ў 1869 годзе Віцебскай і Магілёўскай губэрняў з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара.

У расейскай імпэрскай ідэалёгіі і ідэалёгіі «заходнерусізму» тэрмін «Паўночна-Заходні край» фактычна абазначаў паўночна-заходнюю частку «адзінай Русі» — «Паўночна-Заходнюю Русь» («Паўночна-Заходнюю Расею»), што асабліва пачало прапагандавацца пасьля паўстаньня 1863—1864 гадоў. Акрамя таго, замацаваньне з 1860-х за шасьцю губэрнямі (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай) назвы «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»), нават пасьля скасаваньня ў 1912 годзе Віленскага генэрал-губэрнатарства, фактычна было прызнаньнем, што гэтая тэрыторыя зьяўляецца землямі былога Вялікага Княства Літоўскага і мае падобныя агульныя рысы ва ўсіх адносінах, што і адлюстроўвалася, адпаведна, у спэцыфіцы кіраваньня і рэжыме законаў у гэтых губэрнях. З 1830-х спэцыфіка кіраваньня і рэжым законаў у паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрнях паступова набывалі выразна дыскрымінацыйны характар у адносінах да многіх катэгорыяў мясцовага насельніцтва (у параўнаньні зь іншымі часткамі Расейскай імпэрыі).

Плошча Паўночна-Заходняга краю (шасьці губэрняў — Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай) у пачатку XX ст. складала 260 490 квадратных рускіх вёрст (ці 266 978 квадратных дзесяцін). Цэнтрам Паўночна-Заходняга краю лічылася Вільня.

Аналягі тэрміну

Расейскія азначэньні губэрняў да часу ўзьнікненьня тэрміну

Вялікае Княства Літоўскае, 1771 г.

Жаданьне паказаць справядлівасьць захопу зямель Рэчы Паспалітай, атрыманых у выніку трох падзелаў (1772, 1793, 1795), праявілася ва ўзьнікненьні ў афіцыйна-бюракратычным справаводзтве Расейскай імпэрыі тэрміну «губэрні, вернутыя ад Польшчы» («губернии, возвращённые от Польши»), які выкарыстоўваўся адразу з часу першага падзелу (1772) да пачатку 1860-х. У ходзе падзелаў Рэчы Паспалітай, калі адбываўся працэс усталяваньня расейскіх парадкаў у «нованабытых» губэрнях імпэрыі, у расейскім афіцыйным справаводзтве выкарыстоўваліся таксама тэрміны «новадалучаныя ад Польшчы вобласьці», «набытыя ад Польшчы вобласьці», «зноў далучаныя да Расеі ад Польшчы губэрні» і г.д.

Даклад Галоўнага Праўленьня вучылішчаў аб захаваньні ў цэласьці адукацыйнага фундуша з паезуіцкіх маёнткаў. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 35, №27318 (фрагмэнт), 1818 год

З 1796 году, пачаткам цараваньня Паўла I, па сярэдзіну 1830-х (нават пасьля «Лістападаўскага паўстаньня») у адносінах да «новадалучаных» губэрняў выкарыстоўваўся таксама тэрмін «польскія губэрні» («нашыя польскія губэрні», «польскія правінцыі»), якія не плянавалася злучыць з ваяводзтвамі Царства Польскага. У справаводзтве таксама можна было сустрэць тэрміны «літоўскія губэрні» («літоўскія правінцыі», «Літва») і «беларускія губэрні» («беларускія правінцыі», «Белая Расея» альбо «Беларусія») у адносінах да адпаведных губэрняў, якія так называліся сукупна. Зрэдку ўжываліся і тэрміны «Літоўскі край» і «Беларускі край».

Пасьля задушэньня паўстаньня 1830—1831 гадоў зь сярэдзіны 1830-х у адносінах да ўсіх губэрняў, атрыманых Расейскай імпэрыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, пачаў стала выкарыстоўвацца да 1917 году тэрмін «заходнія губэрні» (альбо «Заходні край»). Землі былога Вялікага Княства Літоўскага ўваходзілі ў склад адасобленых суседніх генэрал-губэрнатарстваў і не вылучаліся ў бюракратычнай тэрміналёгіі асобна з «заходніх губэрняў» (у першую чаргу, праз падобнасьць урадавай палітыкі ў адносінах да гэтых губэрняў). Менавіта гэты тэрмін быў самым распаўсюджаным да пачатку 1860-х у заканадаўчых актах Расейскай імпэрыі. У пачатку 1840-х (у час эўфарыі ўраду пасьля скасаваньня ўніяцтва і павелічэньня колькасьці праваслаўных у Расейскай імпэрыі за кошт былых уніятаў) і ў пачатку 1860-х (у час чарговага абвастрэньня адносінаў паміж мясцовым дваранствам і расейскай уладай) у афіцыйных дакумэнтах імпэрыі можна было сустрэць і такія тэрміны (з узмацняльнай канатацыяй) як «нашы заходнія губэрні» альбо «заходнія, вернутыя ад Польшчы губэрні».

Узьнікненьне тэрміну і ягоныя расейскія аналягі з часу ўзьнікненьня

Пасьля скасаваньня ў Расейскай імпэрыі ўніяцтва (1839) у адносінах да Кіеўскага ваеннага генэрал-губэрнатарства (1832—1864), якое складалася з Валынскай, Падольскай і Кіеўскай губэрняў, у афіцыйным расейскім справаводзтве і прэсе пачаў паралельна выкарыстоўвацца тэрмін «Паўднёва-Заходні край» («паўднёва-заходнія губэрні»), а адносна Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства (1832—1864) — тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні») ці «Заходні край» («заходнія губэрні»), хоць тэрмін «Заходні край» («заходнія губэрні») ужываўся паралельна для абазначэньня ўсіх дзевяці «заходніх губэрняў» (Валынскай, Падольскай, Кіеўскай, Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў). Прычым, тэрмін «Заходні край» для абазначэньня Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства быў больш распаўсюджаным да пачатку 1860-х, чым тэрмін «Паўночна-Заходні край». У тыя часы Віцебская і Магілёўская губэрні не ўваходзілі ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і не адносіліся да «паўночна-заходніх», а называліся «беларускімі». Да пачатку 1860-х у заканадаўстве і справаводзтве Расейскай імпэрыі «заходнія губэрні» (як «паўночна-заходнія», так і «паўднёва-заходнія» і «беларускія»), калі пра іх ішла гаворка ў дакумэнтах, часта прыводзіліся проста пералікам губэрняў па імені альбо ўказаньнем генэрал-губэрнатарства (ці ваеннага губэрнатарства).

Тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «Паўднёва-Заходні край» часьцей сталі размоўна, публіцыстычна і афіцыйна-бюракратычна ўжывацца з пачатку 1860-х, калі ў Расейскай імпэрыі пачала абмяркоўвацца і праводзіцца сялянская рэформа (1861), бо адносна губэрняў Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і Кіеўскага ваеннага генэрал-губэрнатарства выпрацоўваліся розныя ўмовы надзяленьня сялянаў зямлёй, што было зафіксавана ў розных «Мясцовых палажэньнях» для гэтых двух груп губэрняў. Актуалізавала шырокае ўжываньне гэтых тэрмінаў насьпяваньне паўстаньня 1863—1864 гадоў. Пасьля пераводу ў 1863 годзе (праз пачатак паўстаньня) Віцебскай і Магілёўскай губэрняў пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара тэрмін «паўночна-заходнія губэрні» пачаў распаўсюджвацца і на гэтыя («беларускія») губэрні.

У пачатку 1860-х у расейскай імпэрскай ідэалёгіі і афіцыйнай гістарычнай навуцы (асабліва заходнерусісцкага кірунку) тэрыторыя Паўночна-Заходняга краю фактычна пачала трактавацца і разумецца як «Паўночна-Заходняя Русь» (альбо «Паўночна-Заходняя Расея»), Паўднёва-Заходняга краю — «Паўднёва-Заходняя Русь» (альбо «Паўднёва-Заходняя Расея»), а цалкам «заходнія губэрні» трактаваліся і разумеліся як «Заходняя Русь» (ці «Заходняя Расея», «Заходне-рускі край», «заходне-рускія губэрні»). У расейскай імпэрскай ідэалёгіі і афіцыйнай навуцы тэрмін «Паўночна-Заходняя Русь» таксама меў сваім адэкватам тэрмін «Белая Русь» (ці «Беларусія і Літва»), «Паўднёва-Заходняя Русь» — «Заходняя Маларосія». Цалкам Украіна («Малая Русь» ці «Маларосія») называлася як «Паўднёвая Русь» ці «Паўднёвая Расея». Самі «беларусы» і «маларусы» разглядаліся ня як самастойныя народы, а разам зь «велікарусамі» як тры галіны адзінага «рускага народу», які павінен быць выключна праваслаўным паводле веры.

Напачатку ў публіцыстыцы заходнерусістаў Паўночна-Заходні край называўся тэрмінам не «Паўночна-Заходняя Русь», а проста — «Заходняя Русь», па аналёгіі, як Паўночна-Заходні край яшчэ пэўны час працягваў размоўна называцца як «Заходні край». Адсюль і ўтварылася вызначэньне кірунку ідэалёгіі — «заходнерусізм» (а Паўднёва-Заходні край напачатку ў тэрміналёгіі заходнерусістаў так і называўся як «Паўднёва-Заходняя Русь»).

Тэрміналёгія ў асяродзьдзі карэнных дваранаў краю

«Захоплены край» (жоўты колер) на фоне граніц Рэчы Паспалітай (1771) і Расейскай імпэрыі (1834)

Карэнныя дваране (шляхта) шасьці губэрняў Паўночна-Заходняга краю, якія былі прамымі нашчадкамі шляхты Вялікага Княства Літоўскага і пераемнікамі яе культуры і звычаяў, ужывалі ў сваім коле на працягу XIX — пачатку XX ст. адносна гэтых губэрняў тэрміны «былое Вялікае Княства Літоўскае», «землі былога Вялікага Княства Літоўскага», «Літва», а ў афіцыйных зваротах у адміністрацыйныя ўстановы (усьлед за расейскімі ўрадавымі чыноўнікамі) тэрміны «Тутэйшы Край» (па-расейску — «Здешний Край») альбо проста «Край». Прычынай гэтага было тое, што вонкавыя межы Вялікага Княства Літоўскага па стане да першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) амаль супадалі з вонкавымі межамі шасьці губэрняў Паўночна-Заходняга краю, таму гэты «край» поўнасьцю асацыяваўся ў мясцовай шляхты (якая называла сябе і як «літоўцы» (па-польску «літвіны»), і як «палякі») са сваёй былой дзяржавай. Да таго ж расейскае слова «край» («вобласьць») у польскай мове мае і значэньне «краіна» («Kraj»).

У асяродзьдзі мясцовай шляхты таксама ўзьнік і тэрмін «захоплены край» (па-польску «kraj zabrany»), які меў сэнтымэнтальную і высокаэмацыйную афарбоўку незадаволенасьці існым становішчам — адсутнасьці ўласнай дзяржаўнасьці. У цэлым жа да «заходніх губэрняў» у асяродзьдзі мясцовых дваранаў, якія марылі аднаўленьня фэдэратыўнай Рэчы Паспалітай, выкарыстоўваўся польскамоўны тэрмін «ziemie zabrane» («захопленыя землі»), бо расейская ўлада цьвёрда лічыла іх «заходне-рускімі» і не жадала ні ў якім разе ўключаць («аддаваць») у склад супольнай аўтаноміі з польскімі землямі (Царствам Польскім), што нейкім чынам нагадвала б вобраз былой Рэчы Паспалітай. Да «захопленых зямель» адносілася таксама і Курляндыя — Курляндзкая губэрня Расейскай імпэрыі. У Царстве Польскім, нягледзячы на падабенства ўнутрыпалітычнай сытуацыі (апазыцыйнасьць мясцовай эліты) з «заходнімі губэрнямі», задачы масавай русіфікацыі і насаджэньня праваслаўя да паўстаньня 1863—1864 гадоў ня ставіліся, а землі прызнаваліся этнічна польскімі.

Сучасныя аналягі тэрміну

У сучаснай беларускай і іншых гістарыяграфіях тэрмін «Паўночна-Заходні край» часам мае сваім адпаведнікам тэрмін «літоўска-беларускія землі Расейскай імпэрыі» (альбо «беларуска-літоўскія землі Расейскай імпэрыі», «літоўска-беларускі край Расейскай імпэрыі» і г.д.) і суадносіцца з тэрыторыяй сучаснай Летувы (Рэспублікі Летува) і Беларусі (Рэспублікі Беларусь), хоць тэрыторыя Паўночна-заходняга краю была шырэйшаю, чым сучасная супольная тэрыторыя гэтых дзьвюх дзяржаваў.

Прычына ўзьнікненьня і замацаваньня тэрміну

Ідэалягічная функцыя тэрміну

Тэрмін «Паўночна-Заходні край» узьнік у 1840-ыя ў асяродзьдзі расейскай імпэрскай бюракратыі і прастолу ня проста ў геаграфічным значэньні (для абазначэньня паўночна-заходняй ускраіны Расейскай імпэрыі), але і набыў выразную ідэалягічную афарбоўку. У афіцыйнай ідэалёгіі пасьля скасаваньня ўніяцтва (1839) у Расейскай імпэрыі ён стаў аналягам тэрміну «Паўночна-Заходняя Расея» («Паўночна-Заходняя Русь») для абазначэньня зямель («краю»), якія да другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) уваходзілі ў склад Вялікага Княства Літоўскага. Аднак тэрмін «Паўночна-Заходні край» стаў асабліва шырока выкарыстоўвацца ў пачатку 1860-х у сувязі з узнаўленьнем напярэдадні і пасьля паўстаньня 1863—1864 гадоў ідэалягічнай барацьбы зь мясцовым каталіцкім дваранствам за права на землі былога Вялікага Княства Літоўскага і працягам легітымацыі ў грамадзкай думцы эўрапейскай супольнасьці гэтых зямель як «спрадвечна рускіх». Па сутнасьці ж прыняцьце расейскай уладай у 1860-ыя для шасьці губэрняў Расейскай імпэрыі (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў) супольнага тэрміну «Паўночна-Заходні край», наадварот, было фактычна прызнаньнем, што гэтая тэрыторыя зьяўляецца землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, ня зьніклага са сьвядомасьці салідарызаванага карэннага дваранства, якое было спадкаемцам ягонай гісторыі і традыцыяў.

Дынастычныя падставы легітымацыі валоданьня краем

Мэдаль «Отторженная возвратихъ» з выявай Двухгаловага арла, які трымае мапы зямель Рэчы Паспалітай, далучаных да Расейскай імпэрыі ў 1772 і 1793 гадах

Само далучэньне да Расейскай імпэрыі зямель Рэчы Паспалітай, атрыманых у выніку трох падзелаў (1772, 1793, 1795), праходзіла пад лёзунгамі расейскай імпэрскай ідэалёгіі аб адзінстве ў траістасьці «усіх Расеяў» (Вялікай, Белай і Малай Расеі) і заяўлялася як легітымны працэс «зьбіраньня рускіх зямель». Адразу пасьля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 (а затым і другога ў 1793) расейская расейская імпэратрыца Кацярына II аб’явіла захопы тэрыторыяў як справядлівы працэс вяртаньня («Отторженная возвратихъ»(ru)) пад уладу расейскага прастолу і ва ўлоньне праваслаўнай царквы «спрадвечна рускія землі» Кіеўскай Русі (т.зв. «Заходнюю Русь» альбо «заходне-рускія землі»), нібыта гістарычна адарваныя ў свой час (XIII—XV стагодзьдзі) пад прымусовую ўладу літоўцаў і палякаў, якія зьмянілі «рускае аблічча» гэтых зямель, насадзіўшы там «польскую шляхецкую культуру», польскую мову, уніяцтва і каталіцызм.

Так, у 1795 годзе Кацярына II афіцыйна заяўляла, што ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай не захапіла «ніводнага кавалка польскай зямлі» і мае поўнае права на «Літву», бо яшчэ кіеўскім князем Уладзімерам Полацак быў аддадзены свайму старшаму сыну Ізяславу, а апошні аддаў Літву свайму сыну Сьвятаславу, які ня меў патомства. Імпэратрыца таксама ўказвала, што «ва ўсёй Літве» у XVII ст. усе справы ў судах вяліся на «рускай мове», што гады азначаліся ад стварэньня сьвету па грэцкаму вылічэньню і што цэрквы будаваліся алтарамі на ўсход, а «паўднёва-заходнюю Русь» самі палякі называлі Чырвонай Русьсю. Кацярына II лічыла, што парушаць усе прывілеі далучаных зямель адразу непрыстойна і памылкова, аднак і не сьлед называць іх чужаземнымі і абыходзіцца зь імі такім чынам: «Іх трэба найлягчэйшым спосабам прывесьці да таго, каб яны абруселі».

У цараваньне расейскіх імпэратараў Паўла I, Аляксандра I і Мікалая I прапаганда тэорыі аб адзінстве «трох Расеяў» (Вялікай, Белай і Малай Русі), адзінстве «рускага народу» ў трох галінах (велікарусаў, беларусаў і маларусаў) і «рускасьці» краю стала менш актыўнай. Расейская ўлада пры Паўле I і Аляксандры I маўкліва прызнавала этнічную, канфэсійную і культурную своеасаблівасьць сваіх заходніх ускраін і наяўнасьць шматлікай, апазыцыйна настроенай мясцовай «польскай шляхты» (эліта якой была адукаванай і заможнай праслойкай са сваімі інтарэсамі), а ў бюракратычнай тэрміналёгіі ўраду «заходнія губэрні» часам называліся нават як «нашыя польскія губэрні» (у супастаўленьні зь землямі Царства Польскага). Пры Паўле I і Аляксандры I, якія давалі абяцаньні і захоўвалі надзеі ў мясцовага дваранства на адраджэньне Рэчы Паспалітай на чале з расейскім манархам, у афіцыйнай бюракратычнай тэрміналёгіі пачаў выкарыстоўвацца замест фразы «губэрні, вернутыя ад Польшчы» выраз «губэрні, далучаныя ад Польшчы», які адносіўся да губэрняў, атрыманых Расейскай імпэрыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай. Часам тэрмін «губэрні, далучаныя ад Польшчы» не распаўсюджваўся на «беларускія губэрні» (Віцебскую і Магілёўскую губэрні), якія былі атрыманыя ў ходзе першага падзелу (1772) і заўжды лічыліся расейскімі ўладамі за «рускія» землі. Гэтым падкрэсьлівалася афіцыйнае (і прапагандысцкае) стаўленьне ўлады да гэтых частак імпэрыі.

Канфэсійны падыход у легітымацыі валоданьня краем

Пры Мікалаі I ужо ў ходзе паўстаньня 1830—1831 гадоў тэрмін «губэрні, вернутыя ад Польшчы» пачаў зноў выкарыстоўвацца ўрадам у адносінах да ўсіх «заходніх губэрняў», а пасьля пачалося ўзмоцненае наступленьне на каталіцызм і польскую мову ў «заходніх губэрнях». Аднак толькі скасаваньне ўніяцтва ў 1839 годзе актывізавала ідэалягічныя захады ўладаў па падмацаваньні легітымнасьці валоданьня «заходнімі ўскраінамі» і пацягнула за сабой правядзеньне новых уніфікацыйных мерапрыемстваў. Заходнія губэрні («Заходні край») у афіцыйнай ідэалёгіі былі аб’яўлены «Заходняй Русьсю» («Заходняй Расеяй»), «вернутымі ад Польшчы старажытнымі абласьцямі». Калі да таго заходнія губэрні разглядаліся толькі як дынастычная (з часоў Кіеўскай Русі) спадчына расейскіх імпэратараў, то перавод уніятаў у праваслаўе («рускую веру») успрымаўся як духоўнае і этнічнае «вяртаньне» насельніцтва «спрадвечна рускіх зямель», бо ў тыя часы ў Расейскай імпэрыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнаньне. У вядомай просьбе ўніяцкага сьвятарства ад 12 лютага 1839 году да расейскага імпэратара Мікалая I падчас Полацкага царкоўнага сабору адзначалася: «З адарваньнем ад Русі, у смутныя часы, заходніх яе абласьцей Літвою, і наступным пасьля далучэньнем іх да Польшчы, Рускі праваслаўны народ падвергнуўся ад іх цяжкаму выпрабаваньню». Афіцыйны расейскі гісторык Мікалай Устралаў (1805—1870), які зблізіўся зь міністрам народнай асьветы Сяргеем Уваравым і супольна зь ім распрацаваў «тэорыю афіцыйнай народнасьці», пачаў з падачы ўладаў прапагандаваць у навуцы, публіцыстыцы і афіцыйных падручніках па гісторыі ідэі аб «спрадвечна рускім» паходжаньні сялянскага насельніцтва заходніх губэрняў. Устралаў прыдумаў у 1839 годзе схему расейскай гісторыі, паводле якой Вялікае Княства Літоўскае («Літоўскае княства») было, па сутнасьці, «рускай» дзяржавай, «Заходняй Русьсю», якая была ўзьяднаная з «Усходняй Русьсю» (Маскоўскай дзяржавай) у адно цэлае — Расейскую імпэрыю, «і з той пары літоўская гісторыя павінная змоўкнуць».

Сярод самых значных уніфікацыйных мерапрыемстваў было выданьне ўказу Мікалая І ад 25 чэрвеня 1840 году «Аб распаўсюджаньні сілы і дзеяньня Расейскіх грамадзянскіх законаў, на ўсе Заходнія, вернутыя ад Польшчы, вобласьці», якім канчаткова скасоўвалася дзеяньне тых асобных артыкулаў трэцяга Статуту ВКЛ, што яшчэ ўжываліся ў Расейскай імпэрыі ў Валынскай, Падольскай, Кіеўскай, Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай і Менскай губэрнях і Беластоцкай вобласьці, і ўводзіў дзеяньне там толькі агульнарасейскіх законаў. Ва ўказе ўтрымліваліся такія радкі: «…у некаторых заходніх, вернутых ад Польшчы абласьцях, мы прызналі за дабро распаўсюдзіць цалкам сілу і дзеяньне Расейскіх законаў на гэтыя спрадвеку рускія па паходжаньні, норавах і звычаях іх жыхароў вобласьці». Жадаючы паказаць «рускі», а не «літоўскі» ці «польскі» характар заходніх губэрняў, расейскімі ўладамі Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства пачало з 1840-х паралельна называцца як «Паўночна-Заходні край» (ці «Заходні край»), а Кіеўскае ваеннае генэрал-губэрнатарства як «Паўднёва-Заходні край». Магілёўская і Віцебская губэрні, якія ўваходзілі ў склад Віцебскага генэрал-губэрнатарства, называліся «беларускімі» і іх «рускасьць» ня ставілася пад сумненьне, хоць яны таксама адносіліся да «заходніх губэрняў».

Пасьля скасаваньня ўніяцтва цэнтральная і мясцовая генэрал-губэрнатарская ўлада надавала пільную ўвагу русіфікацыі, галоўным чынам праз насаджэньне праваслаўя (зь яго царкоўнаславянскай мовай набажэнстваў), аднак усё ж стрымана глядзела на «адзінавернасьць», «рускасьць», «аднапляменнасьць» (тэорыю адзінства «рускага народу» ў трох галінах) сялянскага насельніцтва заходніх губэрняў. Нягледзячы на тое, што ўніяты заходніх губэрняў былі пераведзеныя ў праваслаўе, у краі была значная дзель каталікоў — з асабліва высокім адсоткам у Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях. Мясцовая шляхта, нават тая, якая памятала, што яе продкі былі праваслаўнымі і называлі сябе два стагодзьдзі назад «рускімі» («русінамі»), упарта супраціўлялася спробам асыміляцыі і была гатовая цярпець усялякія нягоды, але захоўваць каталіцызм. Распаўсюджаньне афіцыйнай ідэалёгіі і масавае насаджэньне расейскай мовы ў краі сярод мясцовых сялянаў у тыя часы было немагчымым праз адсутнасьць шырокай сеткі школаў і дастатковага штату настаўнікаў, а галоўнае — прыгоннага становішча сялянаў, што захоўвала іх непісьменнасьць і стрымлівала ў маёнтках і межах царкоўных прыходаў.

Актуалізацыя ідэалягічнай барацьбы за валоданьне краем

Менавіта ў час цараваньня расейскага імпэратара (1855—1881) Аляксандра II прапаганда тэорыі адзінства «рускага народу» у трох галінах актывізавалася, атрымала новае разьвіцьцё, стала адной з прычынаў нараджэньня «заходнерусізму», а тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «Паўднёва-Заходні край» пачалі стала і шырока выкарыстоўвацца.

Пасьля паражэньня Расейскай імпэрыі ў Крымскай вайне (1853—1856) сярод дваранаў Царства Польскага і заходніх губэрняў адрадзіліся надзеі на стварэньне нейкай асобнай аўтаноміі (якая б ахоплівала тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай да першага падзелу ў 1772 годзе; прапановы аб стварэньні аўтаномнага ВКЛ выказваліся яшчэ напачатку гэтага стагодзьдзя), аднаўленьне дзейнасьці ўнівэрсытэтаў (у Варшаве і Вільні), асобнае заканадаўства і інш. У час свайго візыту ў Варшаву ў траўні 1856 году новы імпэратар Аляксандар II адмовіў дваранам у іхных жаданьнях. Найбольш уражлівай стала фраза цара па-француску «Pas de rêveries» (г.зн. «Ніякіх мрояў»). Гэта стала пачаткам радыкалізацыі настрояў дваранаў і мяшчанаў Царства Польскага і «заходніх губэрняў», а таксама штуршком да стварэньня плянаў вызваленьня ад расейскага панаваньня шляхам узброенага паўстаньня. У адрозьненьне ад паўстаньня 1830—1831 гадоў, дзе асноўнай сілай паўстанцаў была рэгулярная армія Царства Польскага і шляхецкія канфэдэрацыі «заходніх губэрняў», новае паўстаньне па адраджэньні Рэчы Паспалітай у ейных былых межах было вырашана ўзьняць з шырокім прыцягненьнем мяшчанскага і сялянскага насельніцтва. Разгарнулася ідэалягічная барацьба ў першую чаргу за прыхільнасьць шматлікага сялянскага насельніцтва «заходніх губэрняў», як з боку лідэраў будучага паўстаньня, так і царскага ўраду.

Зрабіўшы для дваранаў некаторыя другасныя саступкі (зьняцьце 29 сакавіка 1855 году ваеннага становішча, уведзенага 21 лютага 1855 году ў Царстве Польскім, Курляндзкай, Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Валынскай і Падольскай губэрнях у сувязі з Крымскай вайной; амністыя для ўдзельнікаў паўстаньня 1830—1831 гадоў; дазвол выкладаньня польскай мовы ў Віленскай навучальнай акрузе і г.д.), імпэратар Аляксандар II адначасова працягваў русіфікацыю «заходніх губэрняў» і ўводзіў новыя абмежаваньні. А самае галоўнае — урад рыхтаваў сялянскую рэформу (1861) у імпэрыі, умовы правядзеньня якой у «заходніх губэрнях» несьлі ў сабе выразныя русіфікатарскія мэты. Ня толькі русіфікацыя школы і аправаслаўленьне, але і ўбіваньне кліна паміж мясцовымі дваранамі і сялянамі на маёмаснай глебе ўрад палічыў за лепшы сродак «дэпалянізацыі» губэрняў.

Незадаволеньне мясцовых дваранаў і іхная актыўная падтрымка хваляваньняў у Варшаве вымусілі ўжо ў жніўні 1861 году ўвесьці ў Віленскім ваенным генэрал-губэрнатарстве ваеннае становішча. Вылучаныя лідэры дваранаў літоўска-беларускіх губэрняў граф Віктар Старжынскі і Аляксандар Лапа спрабавалі знайсьці кампраміс і прапаноўвалі ўраду ўвесьці аўтаномію ў сфэры культуры, адукацыі і самакіраваньні. Яны хадайнічалі аб дазволе разьвіцьця свайго краю ад імя «усяго народу», тым адмаўляючы афіцыйны «дагмат» аб рускасьці сваіх сялянаў. У сваіх праектах карэнныя дваране рабілі акцэнт і на разьвіцьці пачатковай адукацыі сялянаў (просячы перадаць іхную асьвету ў свае рукі) і пачалі адкрываць школы (на польскай і беларускай мовах) пры маёнтках, бо ўрад пасьля скасаваньня прыгону актыўна абмяркоўваў у 1861—1862 гадах і праект адукацыйнай рэформы ў імпэрыі.

Сэпаратысцкія настроі і актыўнасьць дваранаў у барацьбе за прыхільнасьць сялянаў прывялі да прымяненьня ўрадам супрацьмераў. Традыцыйнае расейскае ўрадавае і грамадзкае стаўленьне да рускасьці грунтавалася на тым, што да рускага народу адносіліся толькі асобы праваслаўнага спавяданьня, выхаваныя ў праваслаўным асяродзьдзі (у сям’і праваслаўных бацькоў). У Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях (ня кажучы пра Ковенскую) яшчэ быў значным працэнт сялянаў-каталікоў, а землі (акрамя «Жамойці» — Ковенскай губэрні) называліся «Літвой», а самі жыхары — «літоўцамі» («літвінамі»), да якіх маянткоўцы і сьвятары адносілі і мясцовых сялянаў.

Лінгвістычны падыход у легітымацыі валоданьня краем

У гэтай сытуацыі для доказаў рускасьці «літоўскіх губэрняў» адміністрацыяй віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара Уладзімера Назімава быў выкарыстаны вельмі неардынарны для кіраваньня ўскраінамі імпэрыі лінгвістычны падыход, паводле якога галоўная роля ў вызначэньні рускасьці асобы адводзілася мове. У пачатку 1860-х расейскі ўрад таксама стаў фінансаваць ідэолягаў «заходнерусізму» (Міхаіл Каяловіч, Ксенафонт Гаворскі і інш.), якім была пастаўленая задача акцэнтоўваць «адзінапляменнасьць» і «адзінавернасьць» славянамоўнага сялянскага насельніцтва «заходне-рускага краю» і абгрунтоўваць, што Беларусь як «Заходняя Расея» зьяўляецца непадзельнай часткай «адзінай Расеі», а «беларусы» — арганічнай часткай «адзінага рускага народу», якой ня трэба самастойнае культурнае і палітычнае разьвіцьцё без астатняй Расеі. Так, Міхаіл Каяловіч у 1863 годзе заявіў у часопісе славянафіла Івана Аксакава «День», што Беларусія — гэта «усё тое племя, якое мовіць беларускай гаворкай», і апісаў арэал расьсяленьня беларусаў, ахопліваючым Віцебскую губэрню, частку Магілёўскай і Менскай, большую частку Гарадзенскай і Віленскай і малую частку Ковенскай губэрняў.

У сувязі з узрослай апазыцыйнасьцю карэнных дваранаў («палякаў») адміністрацыя Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства разглядала мясцовых сялянаў (у першую чаргу — праваслаўных) у якасьці галоўнай апоры ўраду і імпэрыі на яе «заходніх» ускраінах, а таксама ставіла задачу велікарускай земляўласьніцкай калянізацыі краю, у якой удзельнічалі б прадстаўнікі ня толькі дваранаў, але і іншых саслоўяў. Менавіта з 1863 году шэсьць літоўска-беларускіх губэрняў, упершыню аб’яднаных разам пад уладай аднаго генэрал-губэрнатара — віленскага, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі пачынаюць пастаянна афіцыйна называцца як «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»), выразна набыўшы ідэалягічную афарбоўку і значэньне «Паўночна-Заходняй Расіі» («Паўночна-Заходняй Русі»).

З гэтай мэтай уладамі рабіліся маштабныя захады, каб распаўсюдзіць назву «беларусы» на ўсё славянамоўнае сялянскае насельніцтва краю. Яшчэ ў канцы 1850 — пачатку 1860-х з друку выйшаў шэраг (часам супярэчных адзін аднаму) афіцыйных этнаграфічных і статыстычных дасьледаваньняў (М. Лябёдкіна, А. Коравы, П. Баброўскага, Д. Афанасьева і інш.), дзе большая частка славянамоўнага насельніцтва Гарадзенскай і Віленскай губэрняў называлася не «літоўцамі» («літвінамі») ці «палякамі», а «беларусамі», «чарнарусамі» і нават «крывічамі» (у апошнім выпадку расейскія навукоўцы спрабавалі вярнуць насельніцтву назву племені з часоў Кіеўскай Русі).

У пачатку 1860-х мясцовыя расейскія ўлады, асабліва папячыцель Віленскай навучальнай акругі А. Шырынскі-Шыхматаў, спрабавалі выкарыстоўваць «беларускую гаворку» («белорусское наречие») з друкам толькі на кірыліцы («русскими буквами») у ідэалягічным спаборніцтве з карэннымі (каталіцкімі і польскамоўнымі) дваранамі, якія разгарнулі друк на летувіскай («жмудзінскай») і беларускай гаворках для сялянаў лацініцай. А ў 1863 годзе з ухвалы адміністрацыі Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства ў прапагандысцкіх мэтах для распаўсюджваньня сярод сялянаў Віленскай і Гарадзенскай губэрняў назвы «беларусы» (якія аб’яўляліся часткай «рускага народу») кіраўніцтвам Віленскай навучальнай акругі была выдадзеная ў Вільні ў друкарні А. Сыркіна кніга ананімнага аўтара (аўтараў) пад назвай «Рассказы на белорусском наречии» (1863). У якасьці чытаньня для народных школаў кнігу было загадана выкарыстоўваць з 1863 году ва ўсёй Віленскай навучальнай акрузе.

Вяртаньне да канфэсійнага прынцыпу вызначэньня рускасьці краю

Тэндэнцыйная мапа дзевяці губэрняў «Заходне-рускага краю», створаная афіцыйнай расейскай імпэрскай навукай, дзе праваслаўныя («рускае племя») адзначаны зялёным колерам, а каталікі — цёмна-ружовым (1864 г.). Картограф А.Ф. Рыціх

Аднак з пачаткам паўстаньня 1863—1864 гадоў расейскія ўлады адмовіліся ад «экспэрымэнтаў» у вызначэньні рускасьці насельніцтва толькі празь лінгвістычны (і этнанімічны) падыход, які не дапамог прадухіліць сэпаратысцкія настроі і паўстанчыя дзеяньні. Пасьля прызначэньня папячыцелем Віленскай навучальнай акругі Івана Карнілава яны згарнулі падтрымку друку на беларускай мове, палічыўшы, што без аправаслаўленьня насельніцтва русіфікацыя не зьяўляецца дастатковай, і працягвалі перавод католікаў у праваслаўе. Разам з заявамі, што беларусы — частка рускага народу, афіцыйныя ўлады і навука дадавалі, што беларуская мова і культура зьяўляюцца другараднымі і малазначнымі, а выкладаньне ў школах пачалося толькі на расейскай мове.

Віленскі генэрал-губэрнатар Міхаіл Мураўёў, угадваючы настроі цэнтральнай улады, сьцьвярджаў у сваёй запісцы расейскаму імпэратару Аляксандру II, што ў заходніх губэрнях «праваслаўе злучанае з паняцьцем аб рускай народнасьці, у той жа час, наадварот, паляк і каталік складаюць адно». Адразу пасьля паўстаньня 1863—1864 гадоў урадам былі выдадзеныя тэндэнцыйныя этнаграфічныя атлясы Аляксандра Рыціха («Атлас населения Западно-Русского края по исповеданиям», Санкт-Пецярбург, 1864 г.) і Родрыга Эркерта («Взгляд на историю и этнографию западных губерний России», Санкт-Пецярбург, 1864 г.), якія паказвалі этнічную структуру насельніцтва «заходніх губэрняў» («заходне-рускага краю») Расейскай імпэрыі, дзе для доказаў рускасьці зямель праваслаўныя жыхары (галоўным чынам — мясцовыя славянамоўныя сяляне) у «Заходнім краі» лічыліся за «рускіх», колькасьць якіх была наўмысна павялічана, а дваране-каталікі — «палякамі».

Акрамя таго, у Вільні ў 1864 годзе была створаная Віленская археаграфічная камісія, а ў Кіеве — цэнтры Паўднёва-Заходняга краю — працягвала працаваць (з 1843 году) Кіеўская археаграфічная камісія, якім была пастаўленая задача адшукаць і прывесьці ўсе «доказы» (у тым ліку — для іншаземнага чытача), што ўсё насельніцтва Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў было і зьяўляецца «рускім» на падставе перш за ўсё праваслаўнага веравызнаньня. Гэтыя і іншыя мерапрыемствы ўладаў павінныя былі служыць практычным пацьверджаньнем рашэньня Заходняга камітэту ў 1864 годзе аб тым, што «Паўночна-Заходні край зьяўляецца рускім, які складае старажытную спадчыну Расеі». Пасьля задушэньня паўстаньня 1863—1864 гадоў расейская ўлада і афіцыйная навука ўсё часьцей сталі называць карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) дваранаў у краі «палякамі», а тэрмін «літоўцы» («літвіны») ужываць у дачыненьні да балтамоўнага насельніцтва Ковенскай і Віленскай губэрняў (то бок, у дачыненьні да летувісаў).

Непасьлядоўнасьць працэсаў уніфікацыі і русіфікацыі краю

Расейская ўлада імкнулася да ўніфікацыі кіраваньня і гамагенізацыі насельніцтва. Указаныя канцэпцыі (канфэсійная і моўная) адмаўлялі этнасу ў праве быць негамагенным у этнанімічных, моўных, культурных і нават канфэсійных адносінах, не прымалі варыятыўнасьці. У мэтах апраўданьня валоданьня тэрыторыямі выкарыстоўваліся любыя выгадныя факты і акцэнтаваліся другарадныя характарыстыкі. Канфэсійны і моўны крытэрыі (прынцыпы), пакладзеныя ў складаньне расейскай этнічнай статыстыкі, мапаў і ідэалёгіі, ігнаравалі і ня ўлічвалі наяўнасьць унутраных сувязяў паміж насельніцтвам.

Акрамя таго, сама непасьлядоўнасьць у вызначэньні крытэраў «рускасьці» й тапанімічным найменьні губэрняў былі абумоўлены тым, што расейская ўлада імкнулася ня толькі да «абрусеньня краю», «зьліцьця з Расеяй», але таксама думала аб адміністрацыйным кантролі і спакоі ў паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрнях. Многім высокім чыноўнікам расейскага ўраду хуткая русіфікацыя і аправаслаўленьне краю здаваліся цяжкімі ці немагчымымі праз супраціў русіфікацыі сярод мясцовага насельніцтва і адсутнасьці ў краі значнага адсотку чыноўнікаў, вайскоўцаў, сьвятароў, настаўнікаў і маянткоўцаў зь ліку расейцаў (велікарусаў) — і яны думалі больш аб прадухіленьні перадумоваў новага паўстаньня. Таму практычныя мерапрыемствы па ўсталяваньні кантролю над краем не заўсёды адпавядалі заяўленай ідэалёгіі «рускасьці» краю і «адзінства рускага народу» ў трох галінах, а асыміляцыя пасьля 1864 году была непасьлядоўнай — толькі культурнай асімыляцыяй, якая мела вонкавы, павярхоўны характар: распаўсюджваліся расейская (велікаруская) мова і праваслаўе.

• 
  Тэндэнцыйная этнаграфічная мапа Віленскай губэрні (у кнізе «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния»), зробленая афіцэрам Генэральнага штабу Расейскай імпэрыі А. Коравам, 1861 г.
• 
  Кніга «Археографический сборник документов, относящийся к истории Северо-Западной Руси», Т. 1, 1867 г., Вільня
• 
  Кніга «Сборник документов, касающихся административного устройства Северо-Западного края при императрице Екатерине II (1792—1796)» (Вільня, 1903 г.)
• 
  Афіцыйны зварот («запіска») праваслаўнага двараніна Канстантына Ксаверавіча Вайніловіча да менскага губэрнатара Касінава з просьбай хадайнічаць у віленскага генэрал-губэрнатара права на пакупку маёнткаў («у тутэйшым Паўночна-Заходнім краі, дарагой маёй радзіме»), 12 лістапада 1868 г. (Падкрэсьлена алоўкам чыноўнікам)
• 
  Першая старонка часопісу «Вестник Юго-Западной и Западной России» (№8, 1864 г.)
• 
  Вокладка кнігі «Сборник памятников народного творчества Северо-Западного края» (Вільня, 1866 г.)
• 
  Вокладка кнігі В. Ратча «Сведения о польском мятеже 1863 года в Северо-Западной России», Т. 1. (Вільня, 1867 г.)

Спэцыфіка кіраваньня і рэжыму законаў

Стратэгія кіраваньня

Пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай на «новадалучаных» тэрыторыях была ўсталяваная ў першую чаргу ўлада генэрал-губэрнатараў. У Расейскай імпэрыі стратэгіяй утрыманьня заваяваных тэрыторыяў былі асыміляцыя (русіфікацыя) карэннага насельніцтва і ўніфікацыя кіраваньня (распаўсюджаньне агульнаімпэрскіх законаў і ўстановаў). Адсюль галоўнай задачай генэрал-губэрнатараў на заваяваных ускраінах было спрыяньне найскарэйшай падрыхтоўцы насельніцтва ўскраіны (праз паступовую ліквідацыю ранейшых юрыдычных нормаў, парадкаў і звычаяў) да ўспрыняцьця агульных правілаў кіраваньня — поўнай інкарпарацыі ў склад імпэрыі на аснове губэрнскай сыстэмы кіраваньня (без прамежкавага — генэрал-губэрнатарскага ўзроўню), ператварэньня захопленых зямель у звычайныя расейскія губэрні. Адметнымі рысамі інстытуту генэрал-губэрнатарства былі яго надзвычайны і палітычны характар, які перавышаў значэньне іншых устанаўленьняў, а таксама ваенны кампанэнт ягонай дзейнасьці і статус у палітычнай герархіі Расейскай імпэрыі.

Рэжым законаў

Расейская ўлада разумела, што працэс уніфікацыі кіраваньня, русіфікацыі і аправаслаўленьня зямель былой Рэчы Паспалітай, дзе было шмат уніятаў, каталікоў, юдэяў, дзе мясцовая эліта (шляхта) карысталася ў царкоўнай, адукацыйнай і адміністрацыйнай сфэрах польскай мовай і дзе былі выразна адметныя культура і звычаі ўсяго мясцовага насельніцтва, зойме працяглы час. Рэжым законаў на тэрыторыі Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў на працягу XIX ст. пэўнымі крокамі зьмяняўся ад своеасаблівага ў параўнаньні з многімі іншымі губэрнямі Расейскай імпэрыі, калі спачатку былі захаваныя некаторыя старыя юрыдычныя нормы Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай (галоўным чынам, судовага і эканамічнага характару), усё больш як да агульнарасейскага ўзору, так і абмежавальнага і дыскрымінацыйнага характару да мясцовых жыхароў (асабліва пасьля падаўленьня паўстаньня 1863—1864 гадоў), што зноў рабіла адметнымі ў Расейскай імпэрыі гэтыя былыя землі Рэчы Паспалітай.

Так, былі ўведзеныя выключныя законы, галоўным чынам, рэпрэсіўнага характару ў адносінах да мясцовага дваранства: абмежаваньні прыёму «палякаў» на службу ў родных губэрнях; прымусовая вайсковая ці грамадзянская служба мясцовых дваранаў (абавязак выслугі гадоў у карэнных расейскіх губэрнях); абмежаваньні ў выкарыстаньні звыклай для мясцовых дваранаў (за стагодзьдзі ўжываньня) польскай мовы ў мясцовым афіцыйным справаводзтве і сыстэме адукацыі; русіфікацыя грамадзкага жыцьця; забароны навучаньня ў замежных унівэрсытэтах; забарона каталікам (пасьля 1863) працаваць у адукацыйных установах (школах і гімназіях) заходніх губэрняў; абмежаваньні ў перамяшчэньні і жыхарстве ў расейскіх губэрнях і за мяжой імпэрыі; кантрыбуцыйныя зборы; розныя забароны адносна каталіцкага касьцёлу і пратэкцыянізм адносна праваслаўнай царквы; прымусовыя пераводы сялянаў з уніяцтва і каталіцтва ў праваслаўе; увядзеньне з 1870-х расейскай мовы замест польскай у дадатковае каталіцкае набажэнства ў касьцёлах; мэтанакіраванае насаджэньне расейскага («велікарускага») землеўладаньня; службовыя перавагі і ільготы для набыцьця маёнткаў з казённых і канфіскаваных зямель для асобаў «рускага паходжаньня»; забароны ў выкарыстаньні «нацыянальнай» вопраткі для «палякаў» (кунтушы, канфэдэраткі і г.д.) і жыдоў; мяжа жыдоўскай аселасьці (уведзеная неўзабаве пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай) і г.д. Адным з самых дыскрымінацыйных пастановаў быў закон ад 10 сьнежня 1865, накіраваны на памяншэньне адсотку «польскага» землеўладаньня ў краі: паводле закону «асобам польскага паходжаньня» забаранялася купляць зямлю (маёнткі) у «заходніх губэрнях», якую можна было атрымаць і перадаць толькі па спадчыне (хоць часам рабіліся нешматлікія выключэньні, асабліва для ляяльных дваранаў). Гэты закон быў скарэктаваны толькі ў 1905 годзе ў ходзе лібэральна-дэмакратычнай рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расеі. Пасьля закрыцьця ў 1832 годзе Віленскага ўнівэрсытэту і ў 1864 годзе Горы-горацкага земляробчага інстытуту ў літоўска-беларускіх губэрнях (паводле «дэпалянізатарскай» палітыкі ўладаў) адсутнічалі вышэйшыя навучальныя ўстановы са статусам унівэрсытэту для хрысьціянаў: толькі дзейнічалі (зь перапынкамі) дзясяткі рэлігійных вышэйшых навучальных установаў для юдэяў (ешыботы ў Валожыне, Міры, Пінску, Берасьці, Слуцку, Горадні, Любавічах, Слабодцы, Цельшах і інш.); а ў 1911 годзе была толькі адкрытая філія Маскоўскага гісторыка-археалягічнага інстытуту ў Віцебску, толькі ў гэтым жа годзе для заходніх губэрняў з выключэньнямі (гл. далей) было ўведзенае мясцовае самакіраваньне — земствы.

Працэс зьмены рэжыму законаў адносна губэрняў Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў праходзіў як з прычыны захадаў расейскай улады па русіфікацыі і ўніфікацыі гэтых зямель з цэнтральнымі губэрнямі імпэрыі, так і з прычыны вызваленчых паўстаньняў пад кіраўніцтвам мясцовай эліты (паўстаньне 1830—1831 гадоў і паўстаньне 1863—1864 гадоў), што толькі падштурхоўвала імпэрскую ўладу да прыняцьця чарговых «выключных законаў» і іншых мераў.

Палітычны статус губэрняў

Мадэльлю кіраваньня і палітычным статусам паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрняў у складзе Расейскай імпэрыі да паўстаньня 1863—1864 гадоў была «адміністрацыйная аўтаномія» — аўтаномія зь вярхоўнай расейскай уладай (на генэрал-губэрнатарскім і губэрнатарскім узроўнях) і зьмешанай адміністрацыяй (з расейскіх чыноўнікаў і прадстаўнікоў мясцовага насельніцтва) на сярэднім і ніжнім узроўнях. Прадстаўнікі мясцовага дваранства ніколі не прызначаліся на пасады мясцовых генэрал-губэрнатараў (ваенных губэрнатараў), зрэдку прызначаліся на пасады губэрнатараў і віцэ-губэрнатараў (галоўным чынам, у пэрыяд ад заканчэньня Венскага кангрэсу (1815) да паўстаньня 1830—1831 гадоў). Карэнныя дваране толькі абсалютна пераважалі на пасадах губэрнскіх і павятовых маршалкаў, бо гэтыя пасады былі выбарнымі, хоць канчатковае зацьвярджэньне на пасадзе выбранага дваранамі маршалка (і іншых выбраных на пасады дваранскага самакіраваньня асобаў) таксама залежала ад расейскай улады. Пасьля паўстаньня 1830—1831 гадоў адміністрацыйная аўтаномія была звужаная, бо пасада земскага спраўніка (начальніка павятовай паліцыі) пачала замяшчацца не паводле выбару дваранаў, як гэта гарантавалася «Дараванай граматай дваранству» (1785), а паводле прызначэньня расейскай улады.

• 
  Рашэньне Менскага губэрнскага праўленьня аб скліканьні сходу дваранства губэрні для правядзеньня дваранскіх выбараў і накіраваньні аб тым аб’явы ў Літоўска-Віленскі імпэратарскі ўнівэрсытэт для надрукаваньня ў газэце «Kurier Litewski», 12 ліпеня 1814 г. (пачатак)
• 
  Рашэньне Менскага губэрнскага праўленьня аб скліканьні сходу дваранства губэрні для правядзеньня дваранскіх выбараў і накіраваньні аб тым аб’явы ў Літоўска-Віленскі імпэратарскі ўнівэрсытэт для надрукаваньня ў газэце «Kurier Litewski», 12 ліпеня 1814 г. (адваротак—заканчэньне)

Мадэльлю кіраваньня і палітычным статусам паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрняў у складзе Расейскай імпэрыі пасьля паўстаньня 1863—1864 гадоў была не палітычная ці адміністрацыйная аўтаномія (альбо губэрні агульнарасейскага тыпу), а калёнія. Дваранскія выбары былі адмененыя і на пасады дваранскага самакіраваньня (губэрнскі маршалак, павятовы маршалак, павятовы судзьдзя, дэпутат дваранства і інш.) пачалі прызначацца асобы паводле рашэньня расейскага ўраду (з 1870-х — у абсалютнай большасьці з асобаў некарэннага дваранства), што было чарговым парушэньнем «Даравальнай граматы дваранству» (1785). Праз узьнятае паўстаньне і недавер да мясцовага дваранства ў заходніх губэрнях не былі ўведзеныя земствы — новыя важныя ўстановы мясцовага самакіраваньня, створаныя ў 1864 годзе ў Расейскай імпэрыі ў ходзе лібэральных рэформаў 1860-х, што тармазіла эканамічнае і культурнае разьвіцьцё, а таксама разьвіцьцё сыстэмы аховы здароўя літоўска-беларускіх зямель. Прагрэсіўная судовая рэформа, якая ў імпэрыі ў 1864 годзе стварыла ўсесаслоўныя суды, у заходніх губэрнях пачалася толькі ў 1872 годзе з увядзеньня міравых судоў і з прынцыповымі абмежаваньнямі: міравыя судзьдзі не выбіраліся (з прычыны адсутнасьці земстваў), а прызначаліся міністрам юстыцыі і цалкам залежалі ад яго. Акруговыя суды былі ўведзеныя толькі ў 1883 годзе, прычым улады пакінулі за сабой права фармаваць склад прысяжных засядацеляў. Галоўным прынцыпам кіраваньня станавілася адсутнасьць усялякай выбарнасьці на месцах. Забарона пасьля 1863 году мясцовай эліце (прадстаўнікам карэннага (галоўным чынам, польскамоўнага і каталіцкага) дваранства) займаць якія-небудзь пасады ў сыстэме мясцовага кіраваньня пераўтварала паўночна-заходнія (і паўднёва-заходнія) губэрні ў калёнію — ускраіну зь дзяржаўнай (агульнаімпэрскай) адміністрацыяй на ўсіх узроўнях кіраваньня (генэрал-губэрнатар, губэрнатар, губэрнскі маршалак, павятовы маршалак, павятовы спраўнік, земскі начальнік і інш.). Заплянаванага расейскай уладай пераўтварэньня захопленых зямель Рэчы Паспалітай у звычайныя расейскія губэрні не адбылося.

Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расейскай імпэрыі ўвяла парлямэнцкія інстытуты (Дзяржаўную думу і Дзяржаўны савет), куды карэннае дваранства літоўска-беларускіх губэрняў атрымала права абірацца. Аднак завяршэньне рэвалюцыі прывяло да росту ў органах кіраваньня расейскага вялікадзяржаўнага шавінізму, звужэньня некаторых лібэральных правоў, у тым ліку — прыняцьця законаў, якія зьмяншалі палітычную ролю як Дзяржаўнай Думы, так і Дзяржаўнага савету, і звужалі ў іх прадстаўніцтва дэпутатаў ад каталіцкіх дваранаў краю, чыя роля станавілася мізэрнай. Пазьней Дума была распушчаная.

Прастора

Пашырэньне геаграфічнай прасторы тэрміну

Звычайна тэрмін «Паўночна-Заходні край» з 1840-х (пасьля скасаваньня ў Расейскай імпэрыі ўніяцтва) суадносіўся з губэрнямі, што ўваходзілі ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства (1832—1864), а пасьля Віленскага генэрал-губэрнатарства (1864—1912), якія складаліся з 3-4 губэрняў (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай і Менскай). У залежнасьці ад сьпісу «даручаных» генэрал-губэрнатару губэрняў, Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства ў 1862—1864 гадах мела афіцыйную поўную назву «Віленскае ваеннае губэрнатарства, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства», а Віленскае генэрал-губэрнатарства ў 1864—1870 гадах — «Віленскае, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства».

Афіцыйна Віцебская і Магілёўская губэрні ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і Віленскага генэрал-губэрнатарства ніколі не ўваходзілі, а былі толькі паводле ўказу Сэнату ад 30 красавіка 1863 году з прычыны пачатку паўстаньня 1863—1864 гадоў пераведзеныя (гэтак жа як і часовыя ваенныя губэрнатары ў літоўска-беларускіх землях) пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара (і былі пад ягоным кіраўніцтвам да 1869 году). Ва ўказе адзначалася: «<…> з прычыны пастаянна ўзрастаючых мяцежніцкіх дзеяньняў, і з мэтай сканцэнтраваньня ў асобе Галоўнага Начальніка краю неабходных сродкаў для своечасовага прыняцьця належных мераў да сканчэньня падобных беспарадкаў <…> надаць Галоўнаму Начальніку краю права часова зьнімаць з пасадаў грамадзянскіх губэрнатараў 6-ці губэрняў (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Віцебскай, Магілёўскай і Менскай) і прызначаць для выкананьня іх абавязкаў іншых асобаў, на сваё меркаваньне <…> Незалежна ад таго, што дзьве Беларускія губэрні і Менская губэрня складаюць, па тых элемэнтах насельніцтва, якія ў іх знаходзяцца, у многіх адносінах як бы асобную ад Літоўскіх губэрняў групу, і патрабуюць асобных рашучых распараджэньняў, і ў асаблівасьці для аказаньня садзейнічаньня да ўтаймаваньня мяцяжу ў Літве, для чаго спакой і строгі парадак у гэтых губэрнях павінныя быць цалкам неадкладна ўстаноўленыя, <…> дазволіць Галоўнаму Начальніку краю прызначаць, на сваё меркаваньне, <…> у адзначаных губэрнях да выкананьня абавязкаў часовых ваенных губэрнатараў <…>». З аднаго боку расейская ўлада не хацела злучаць шэсьць губэрняў разам і не прызнавала падобнасьць Магілёўскай і Віцебскай губэрняў зь іншымі губэрнямі, створанымі зь зямель былога Вялікага Княства Літоўскага, а з другога — з прычыны паўстаньня вымушаная была аб’яднаць іх пад адной адміністрацыяй у час паўстаньня і пасьля яго, чым ускосна прызнавалася наяўнасьць адзінства і салідарнасьці мясцовага дваранства, якія захаваліся з часоў Вялікага Княства Літоўскага.

Указ 30 красавіка 1863 г. Аб наданьні Віленскаму генэрал-губэрнатару часова зьнімаць і прызначаць да выкананьня абавязкаў грамадзянскіх і часовых губэрнатараў у даручаным яго кіраваньню краі. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 38, аддз. 1, №39561 (пачатак)	Указ 30 красавіка 1863 г. Аб наданьні Віленскаму генэрал-губэрнатару часова зьнімаць і прызначаць да выкананьня абавязкаў грамадзянскіх і часовых губэрнатараў у даручаным яго кіраваньню краі. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 38, аддз. 1, №39561 (заканчэньне)	Указ 5 лютага 1864 г. Аб парадку правядзеньня канчатковага аддзяленьня сялянскіх угодзьдзяў ад маянткоўскай зямлі ў губэрнях: Магілёўскай, беларускіх паветах Віцебскай, Кіеўскай, Падольскай і Валынскай. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, №40559	Указ 25 лютага 1864 г. Аб перайменаваньні генэрал-губэрнатараў, што носяць званьне ваеннага губэрнатара, і аб падпарадкаваньні ваенных губэрнатараў мясцовым генэрал-губэрнатарам. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, №40635

У гэтай сытуацыі быў прыдуманы новы бюракратычны тэрмін, які па сутнасьці падкрэсьліваў нежаданьне расейскай улады мець злучанымі гэтыя шэсьць губэрняў (Віленскую, Ковенскую, Гарадзенскую, Менскую, Віцебскую і Магілёўскую губэрні). Афіцыйная назва новай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры атрымала з 30 красавіка 1863 году дзіўную для найменьня генэрал-губэрнатарстваў Расейскай імпэрыі форму: «Віленскае ваеннае губэрнатарства, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства з падпарадкаваньнем Віцебскай і Магілёўскай губэрняў». Афіцыйна віленскі ваенны генэрал-губэрнатар Міхаіл Мураўёў (1796—1866) у 1863—1864 гадах называўся «віленскі ваенны губэрнатар, ковенскі, гарадзенскі і менскі генэрал-губэрнатар і галоўны начальнік Віцебскай і Магілёўскай губэрняў», а з 25 лютага 1864 году (з прычыны перайменаваньня генэрал-губэрнатарства) як «віленскі, ковенскі, гарадзенскі і менскі генэрал-губэрнатар і галоўны начальнік Віцебскай і Магілёўскай губэрняў». З 1863 году віленскі ваенны генэрал-губэрнатар (віленскі генэрал-губэрнатар) у афіцыйным справаводзтве пачаў стала паралельна называцца як «галоўны начальнік Паўночна-Заходняга краю» (ці скарочана як «галоўны начальнік краю»), усе шэсьць губэрняў якога стала пачалі сукупна менавацца як «паўночна-заходнія губэрні» («Паўночна-Заходні край»).

Тым ня менш, размоўна і публіцыстычна нават пасьля выхаду з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара ў 1869 годзе Магілёўская і Віцебская губэрні (а пасьля і Менская губэрня, якую ў 1870 годзе вылучылі са складу Віленскага генэрал-губэрнатарства) таксама называліся «паўночна-заходнімі» да 1917 году, бо ўсё ж расейскай уладзе прыходзілася прызнаваць вялікае падабенства іх ва ўсіх адносінах з астатняй часткай былой тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага і наяўнасьць разнастайных сувязяў паміж жыхарамі шасьці губэрняў, што і адлюстроўвалася, адпаведна, у спэцыфіцы кіраваньня і рэжыме законаў у гэтых губэрнях аж да падзеньня царскай улады ў лютым 1917.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны склад

Губэрні Паўночна-Заходняга краю ў розны час уваходзілі ў склад розных генэрал-губэрнатарстваў Расейскай імпэрыі:

• Беларускае генэрал-губэрнатарства (1772—1796) — з цэнтрам у Магілёве
• Беларускае ваеннае губэрнатарства (1801—1823) — з цэнтрам у Віцебску
• Віцебскае генэрал-губэрнатарства (1823—1856)
• Дынабурскае часовае ваеннае губэрнатарства (1830—1832)
• Літоўскае генэрал-губэрнатарства (1794—1801)
• Літоўскае ваеннае губэрнатарства (1801—1830)
• Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства (1830—1832)
• Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства (1832—1864)
• Віленскае генэрал-губэрнатарства (1864—1912)
• Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (і яго пераемнікі Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства; Менскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губэрнатарства) (1793—1801) — з цэнтрам у Нясьвіжы (да 1796 году), Камянцы-Падольскім (з 1796 году)
• Кіеўскае ваеннае губэрнатарства (1801—1832)
• Менскае ваеннае губэрнатарства (1812—1815)
• Менскае часовае ваеннае губэрнатарства (1831—1832, 1861—1862, 1863—1864)
• Бабруйскае ваеннае губэрнатарства (1812)
• Беластоцкае часовае генэрал-губэрнатарства (1905—1907)

Фарміраваньне адміністрацыйна-тэрытарыяльнага складу

Землі, якія атрымала Расейская імпэрыя ў 1772 годзе ў выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай, увайшлі паводле ўказу расейскай імпэратрыцы Кацярыны ІІ ад 28 траўня 1772 у склад Пскоўскай (тэрытарыяльна правобраз будучай Полацкай губэрні, а пасьля Віцебскай) і Магілёўскай губэрняў. Цэнтрамі губэрняў сталі Апочка і Магілёў. Абедзьве губэрні былі падпарадкаваныя генэрал-губэрнатару Захару Чарнышову, які стаў называцца як «Беларускі генэрал-губэрнатар», а яго падначаленая тэрыторыя як Беларускае генэрал-губэрнатарства (1772—1796). Сваёй рэзыдэнцыяй Чарнышоў абраў Магілёў.

Выданьне «Устанаўленьня кіраваньня губэрняў Усерасейскай імпэрыі» (1775) прывяло да чарговых адміністрацыйных пераўтварэньняў. Паўстала таксама пытаньне аб мэтазгоднасьці далейшага аб’яднаньня ў складзе Пскоўскай губэрні далучаных зямель Вялікага Княства Літоўскага разам зь велікарускімі землямі, на якія не распаўсюджваліся выключэньні з г.зв. «польскіх правоў». Сваім указам ад 24 жніўня 1776 году Сэнат Расейскай імпэрыі зацьвердзіў праект Чарнышова аб стварэньні дзьвюх губэрняў ягонага генэрал-губэрнатарства: была створаная Магілёўская губэрня (з былым тэрытарыяльным складам) і Полацкая губэрня (замест Пскоўскай), ад якой аднялі Пскоўскі і Велікалуцкі паветы. У 1778 годзе адбылася чарговая адміністрацыйная рэформа: 28 траўня 1778 году Полацкая губэрня была пераўтвораная ў Полацкае намесьніцтва (1778—1796), а 4 чэрвеня 1778 году Магілёўская губэрня — у Магілёўскае намесьніцтва (1778—1796).

Пасьля другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе Расейская імпэрыя атрымала значную частку цэнтральнай тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, менавіта зь якой і была створаная ўказам расейскай імпэратрыцы Кацярыны ІІ ад 23 красавіка 1793 году новая губэрня — Менская губэрня з цэнтрам у Менску. Менская губэрня (як і частка зямель Польскага каралеўства, якую атрымала Расея ў ходзе другога падзелу Рэчы Паспалітай) увайшла ў 1793 годзе ў склад Менскага, Ізяслаўскага і Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства (1793—1795), першы генэрал-губэрнатар якога Міхаіл Крачэтнікаў хутка памёр, а наступны (Цімафей Туталмін) сваёй рэзыдэнцыяй зрабіў Нясьвіж.

Паводле свайго маніфэсту ад 30 кастрычніка 1794 году расейская імпэратрыца Кацярына ІІ загадала пасьля падаўленьня паўстаньня 1794 году галоўнакамандуючаму расейскімі войскамі Мікалаю Рапніну падзяліць акупаваныя землі Вялікага Княства Літоўскага на тры часткі (у складзе 17 паветаў) — Ковенскую, Віленскую і Гарадзенскую, і прызначыла Рапніна літоўскім генэрал-губэрнатарам (ці «генэрал-губэрнатарам Літоўскага княства») з рэзыдэнцыяй (Вярхоўным Праўленьнем) у Горадні. Пасьля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай 14 сьнежня 1795 году захопленыя тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, якія яшчэ з 30 кастрычніка 1794 году падпарадкоўваліся літоўскаму генэрал-губэрнатару Рапніну, былі падзеленыя на Слонімскую (тэрытарыяльна правобраз будучай Гарадзенскай губэрні) і Віленскую губэрні і засталіся пад кіраваньнем літоўскага генэрал-губэрнатара. Цэнтрам Літоўскага генэрал-губэрнатарства станавілася Вільня.

5 ліпеня 1795 году Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (у сувязі з трэцім падзелам Рэчы Паспалітай і далучэньнем да генэрал-губэрнатарства паўднёва-ўсходніх ваяводзтваў Польскага каралеўства) была рэарганізаваная і перайменаваная ў Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (1795—1796), цэнтрам якога працягваў заставацца Нясьвіж. Указ імпэратрыцы Кацярыны ІІ ад 5 траўня 1795 году загадваў стварыць Менскае намесьніцтва, якое была адкрытае толькі 2 кастрычніка 1795 году.

18 чэрвеня 1796 году літоўскі генэрал-губэрнатар князь Мікалай Рапнін сплянаваў рэарганізацыю падначаленай яму тэрыторыі ў Віленскае і Слонімскае намесьніцтвы. Указ імпэратрыцы Кацярыны ІІ ад 8 жніўня 1796 году Рапніну загадваў стварыць Віленскае і Слонімскае намесьніцтвы, але па прычыне сьмерці імпэратрыцы яны не былі створаныя.

Новы расейскі імпэратар (1796—1801) Павал I правёў новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел імпэрыі, накіраваны на ўзбуйненьне адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак. Паводле ўказу ад 12 сьнежня 1796 году Віленская і Слонімская губэрні аб’ядноўваліся ў адну Літоўскую губэрню (1796—1801) з цэнтрам у Вільні — заставалася ў складзе Літоўскага генэрал-губэрнатарства (з адной Літоўскай губэрняй); Полацкае і Магілёўскае намесьніцтвы — у Беларускую губэрню (1796—1801) з цэнтрам у Віцебску; скасоўвалася Беларускае генэрал-губэрнатарства, а Беларуская губэрня перастала ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства; Менскае намесьніцтва пераўтворанае (перайменаванае) у Менскую губэрню; а Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (1795—1796) было рэарганізаванае і перайменаванае ў Менскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губэрнатарства (1796—1801), цэнтрам якога стаў Камянец-Падольскі.

Зварот дваранаў Беларуска-Віцебскай губэрні да міністра ўнутраных справаў Расейскай імпэрыі, 1829 г. Запіс (па-польску) у журнале дваранскага сходу губэрні

Расейскі імпэратар (1801—1825) Аляксандар I сваім указам ад 9 (21) верасьня 1801 падзяліў Літоўскую губэрню на дзьве — Літоўска-Віленскую і Літоўска-Гарадзенскую губэрні, якія ўвайшлі ў склад Літоўскага ваеннага губэрнатарства (1801—1830) з цэнтрам у Вільні; Беларускую губэрню — на Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губэрні, якія ўвайшлі ў склад Беларускага ваеннага губэрнатарства (1801—1823) з цэнтрам у Віцебску; Менская губэрня разам з Кіеўскай увайшлі ў склад Кіеўскага ваеннага губэрнатарства (1801—1832) з цэнтрам у Кіеве. У 1808 годзе Менская губэрня была вылучаная са складу Кіеўскага ваеннага губэрнатарства і перастала ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства (ваеннага губэрнатарства). У 1812—1815 гадах існавала Менскае ваеннае губэрнатарства, якое складалася толькі зь Менскай губэрні.

7 жніўня 1823 году Беларускае ваеннае губэрнатарства было рэарганізаванае ў генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску («Віцебскае генэрал-губэрнатарства»), у ягоны склад на пачатку ўключаюцца чатыры губэрні — Беларуска-Віцебская, Беларуска-Магілёўская, Смаленская і Калуская. Афіцыйная назва генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску залежала ад сьпісу губэрняў, якія ў розныя часы ўваходзілі ў ягоны склад, а менавіта — Віцебская, Магілёўская, Менская, Смаленская і Калуская губэрні. Так, у 1823—1831 гадах генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску называлася «Віцебскае, Магілёўскае, Смаленскае і Калускае генэрал-губэрнатарства». У сувязі з паўстаньнем 1830—1831 гадоў, якое пачало ахопліваць і Менскую губэрню, расейскай уладай было вырашана (указам Сэнату ад 8 студзеня 1831) Калускую губэрню вылучыць са складу Віцебскага генэрал-губэрнатарства, а Менскую губэрню, што яшчэ з 1 сьнежня 1830 году знаходзілася на ваенным становішчы, уключыць у ягоны склад. Генэрал-губэрнатарства пачало афіцыйна называцца як «Віцебскае, Магілёўскае, Смаленскае і Менскае генэрал-губэрнатарства». Аднак ужо 13 красавіка 1831 году Менская губэрня была вылучаная са складу Віцебскага генэрал-губэрнатарства і перайшла (13 красавіка 1831 — 31 ліпеня 1831) пад уладу Галоўнакамандуючага Рэзэрвовай арміяй, а пасьля (31 ліпеня 1831 — 6 кастрычніка 1831) Галоўнакамандуючага Дзеючай арміяй. Паралельна было створанае таксама Менскае часовае ваеннае губэрнатарства (31 красавіка 1831 — 22 студзеня 1832) для задушэньня паўстаньня ў Менскай губэрні і далейшага арышту і прыцягненьня да сьледзтва ягоных ўдзельнікаў.

У ходзе паўстаньня 1830—1831 гадоў Літоўскае ваеннае губэрнатарства было рэарганізаванае ў Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства (1830—1832). Паводле царскага ўказу ад 30 кастрычніка 1831 Беластоцкая вобласьць (1808—1842) перайшла пад уладу віленскага часовага ваеннага губэрнатара. У 1832 годзе Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства рэарганізаванае ў Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства (1832—1864), у складзе якога захавалася і Беластоцкая вобласьць. А ў 1834 годзе ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства ўвайшла яшчэ і Менская губэрня.

Указ 27 чэрвеня 1869 г. Аб выключэньні Магілёўскай губэрні з распараджэньня Галоўнага Ўпраўленьня Паўночна-Заходнім краем. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 44, аддз. 1, №47251

18 ліпеня 1840 расейскі імпэратар Мікалай I загадаў Сэнату перайменаваць Літоўска-Віленскую і Літоўска-Гарадзенскую губэрні ў адпаведна Віленскую і Гарадзенскую губэрні, а Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губэрні — у Віцебскую і Магілёўскую губэрні. 18 сьнежня 1842 году са складу Віленскай губэрні былі вылучаныя Ковенскі, Цельшаўскі, Расіенскі, Панявескі, Вількамірскі і Новааляксандраўскі паветы, зь якіх была створаная Ковенская губэрня (увайшла ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства); а Беластоцкая вобласьць (1808—1842; атрыманая ад Прусіі, якая, у сваю чаргу, атрымала рэгіён па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай) тым жа ўказам уключаная ў склад Гарадзенскай губэрні.

17 лютага 1856 году Менская губэрня выйшла са складу Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства, а таго ж дня Віцебскае генэрал-губэрнатарства было ліквідаванае. Менская, Магілёўская і Віцебская губэрні перасталі ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства імпэрыі, аднак ня сталі звычайнымі расейскімі губэрнямі, бо ў іх захоўваліся спэцыфіка кіраваньня і рэжым законаў, падобныя да губэрняў Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства.

16 жніўня 1862 году Менская губэрня зноў увайшла ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства, а 30 красавіка 1863 году з прычыны пачатку паўстаньня 1863—1864 гадоў пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара былі таксама пераведзеныя Магілёўская і Віцебская губэрні (гэтак жа як і часовыя ваенныя губэрнатары ў краі). Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства паводле ўказу Сэнату ад 25 лютага 1864 году было перайменаванае ў Віленскае генэрал-губэрнатарства.

Дакумэнт канцылярыі Віцебскага губэрнатара («ваеннага губэрнатара гораду Віцебску і віцебскага грамадзянскага губэрнатара»), 1863 г.

27 чэрвеня 1869 году Магілёўская, а 2 лістапада 1869 году — Віцебская губэрня былі выведзеныя з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара («из ведения Главного Управления Северо-Западным краем»), а 22 сьнежня 1870 году Менская губэрня была вылучаная са складу Віленскага генэрал-губэрнатарства, якое ў 1870—1912 гадах складалася толькі з трох губэрняў — Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай.

1 ліпеня 1912 году Віленскае генэрал-губэрнатарства, якое з часу ліквідацыі 17 лютага 1856 году Віцебскага генэрал-губэрнатарства заставалася адзіным (акрамя часовых) генэрал-губэрнатарствам у Паўночна-Заходнім краі, было скасаванае, а Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні перасталі ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства. З гэтага часу на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю не існавала ніякіх генэрал-губэрнатарстваў.

Часовыя ваенныя губэрнатарствы (генэрал-губэрнатарствы)

У часы паўстаньняў ці верагодных ваенных дзеяньняў у літоўска-беларускіх губэрнях расейскай уладай ствараліся часовыя ваенныя губэрнатарствы (Менскае часовае ваеннае губэрнатарства, Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства, Дынабурскае часовае ваеннае губэрнатарства, Беластоцкае часовае генэрал-губэрнатарства, Бабруйскае ваеннае губэрнатарства). Акрамя таго, калі ў 1830—1840-ыя і 1860—1870-ыя ў асобных губэрнях краю аб’яўлялася ваеннае становішча, грамадзянскія губэрнатары атрымлівалі статус ваенных губэрнатараў. Так, у Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай губэрнях (пасьля пачатку рэвалюцыйных хваляваньняў у вольным горадзе Кракаве, Вялікім Княстве Познанскім (Каралеўства Прусія) і Галіцыі (Аўстрыйская імпэрыя), а таксама празь верагоднасьць паўстаньня ў суседніх польскіх губэрнях) у 1846—1851 гадах дзейнічала ваеннае становішча, таму ў гэты пэрыяд ковенскі і гарадзенскі губэрнатары атрымалі статус ваеннага губэрнатара і тытуляваліся адпаведна як «ваенны губэрнатар гораду Коўна і ковенскі грамадзянскі губэрнатар» і «ваенны губэрнатар гораду Горадні і гарадзенскі грамадзянскі губэрнатар». Напярэдадні паўстаньня 1863—1864 гадоў і падчас яго губэрнатары Ковенскай, Гарадзенскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў атрымлівалі статус ваенных губэрнатараў і называліся як «ваенны губэрнатар гораду Коўна і ковенскі грамадзянскі губэрнатар», «ваенны губэрнатар гораду Горадні і гарадзенскі грамадзянскі губэрнатар» і г.д.

Ваенны генэрал-губэрнатар Літвы (1812)

У ходзе франка-расейскай вайны 1812 году на акупаванай войскамі францускага імпэратара Напалеона I тэрыторыі Расейскай імпэрыі існавала пасада ваеннага генэрал-губэрнатара Літвы, падначаленага францускай уладзе. Пасаду ваеннага генэрал-губэрнатара Літвы займаў генэрал граф Дырк ван Гогендорп, якому падпарадкоўваліся ваенныя губэрнатары ў дэпартамэнтах (Віленскім, Гарадзенскім, Менскім і Беластоцкім): віленскі ваенны губэрнатар генэрал Жаміні, гарадзенскі ваенны губэрнатар генэрал ле Брун, менскі ваенны губэрнатар генэрал Бранікоўскі, беластоцкі ваенны губэрнатар генэрал Фэрар.

Унутранае тапанімічнае разьмежаваньне Паўночна-Заходняга краю

Тапанімія напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай

Напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе Вялікае Княства Літоўскае мела поўную назву «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае». Прычым традыцыйна «Жамойцю» называлася Жамойцкае староства (па паўночным-усходзе Княства), «Русьсю» — падзьвінскія і падняпроўскія ваяводзтвы і паветы (паралельна існаваў тэрмін прыслухаючыя землі), а ўся астатняя тэрыторыя мела назву «Літва». Тэрмін «Літва» таксама выкарыстоўваўся для кароткага абазначэньня ўсяго «Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага». Пад уплывам Расейскай імпэрыі і праваслаўных актывістаў Рэчы Паспалітай часам для вызначэньня падзьвінскіх і падняпроўскіх ваяводзтваў і паветаў у ВКЛ разам з тэрмінам «Русь» выкарыстоўваўся і тэрмін «Белая Русь». У Рэчы Паспалітай адносна ж велікарускага насельніцтва Расейскай імпэрыі выкарыстоўваўся тэрмін «расіяне» (па-польску «rosjanie»), а мовы — «расейская мова» («język rosyjski»), якія працягвалі ўжывацца мясцовым польскамоўным дваранствам і пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай.

Захаваньне тапаніміі часоў Рэчы Паспалітай

Аб’яўленьне зямель былога Вялікага Княства Літоўскага «спрадвечна рускімі землямі», «узьяднанымі» («воссоединёнными») з астатнімі расейскімі землямі пад уладай расейскага імпэратара, ігнаравала тое, што ў складзе Вялікага Княства Літоўскага былі землі, населеныя балтамоўным і зьмешаным насельніцтвам (Жамойць і віленскі край), якія ніколі не ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі, і тое, што значная частка славянамоўнага шляхецкага насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага ў яго заходніх і цэнтральных рэгіёнах не выкарыстоўвала тэрміны «рускія» («русіны», «беларусы») для ўласнага самавызначэньня. І спачатку, дзейнічаючы асьцярожна і абачліва, расейская імпэратрыца Кацярына II не падышла радыкальна да ўнутраных пераўтварэньняў адносна захопленых тэрыторыяў і захавала геаграфічную тэрміналёгію Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць—Літва—Русь (Беларусь)), назваўшы «беларускімі» толькі землі Падняпроўя і Падзьвіньня Вялікага Княства Літоўскага. Гэта тлумачыцца тым, што, жадаючы замацаваць ліквідацыю Рэчы Паспалітай, імпэратрыца імкнулася ў першую чаргу цэнтралізаваць кіраваньне на далучаных тэрыторыях паводле «Ўстанаўленьня кіраваньня губэрняў Усерасейскай імпэрыі» (1775) і вырашыла праводзіць прадваранскую ўнутраную палітыку без татальнай ломкі існуючага парадку, уцягваючы ў сыстэму кіраваньня ляяльную мясцовую каталіцкую шляхту і закрываючы часова вочы нават на абарону «дысыдэнтаў» (праваслаўных, уніятаў, пратэстантаў). Менавіта Кацярына II заснавала ў Расейскай імпэрыі 3 сьнежня 1773 году Магілёўскую каталіцкую эпархію і захавала ордэн езуітаў, скасаваны ў 1773 годзе паводле папскай булы ў іншых краінах сьвету (акрамя Парагваю, дзе езуіты не дазволілі абвясьціць булу).

Так, пасьля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе падзьвінскія і падняпроўскія ваяводзтвы і паветы ВКЛ увайшлі ў склад Пскоўскай (правобраз будучай Полацкай, а пасьля і Віцебскай губэрні) і Магілёўскай губэрні, якія ня толькі былі аб’яднаныя ў Беларускае генэрал-губэрнатарства (1772—1796), але і пачалі ў расейскай урадавай тэрміналёгіі адразу называцца як «беларускія губэрні».

Размоўна, публіцыстычна і афіцыйна-бюракратычна назву «беларускіх» атрымлівалі і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі, якія былі тэрытарыяльна «пераемнікамі» Полацкай і Магілёўскай губэрняў, што нават часта адлюстроўвалася ў іх афіцыйнай назьве: Беларуская губэрня (1796—1801), створаная шляхам аб’яднаньня Полацкага і Магілёўскага намесьніцтваў у адно цэлае; Беларускае ваеннае губэрнатарства (1801—1823); Беларуска-Віцебская губэрня (1801—1840); Беларуска-Магілёўская губэрня (1801—1840); Віцебская губэрня (1840—1917) і Магілёўская губэрня (1840—1917). Расейская ўлада адразу з часоў падзелаў Рэчы Паспалітай (нават у пэрыяд паўстаньня 1863—1864 гадоў) пазьбягала злучаць губэрні, створаныя з былых зямель Вялікага Княства Літоўскага, у адно генэрал-губэрнатарства — асабліва Віцебскую і Магілёўскую губэрні зь «літоўскімі», бо лічыла іх (у параўнаньні зь «літоўскімі») з-за прысутнасьці кораню «рус-» у назьве «беларускія» дакладна ўласна «рускімі» землямі.

Паведамленьне Літоўскага ваеннага губэрнатара Сэнату аб перадачы Ашмянскага павету да Гарадзенскай губэрні. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 27, №20369, 1802 год	Імпэратарскі ўказ Сэнату аб базылянскім духоўным ордэне і вучэльнях, ім трыманых. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №24366 (фрагмэнт), 1810 год	Указ Сэнату аб заснаваньні ў Гарадзенскай губэрні асаблівых судоў для разьмежаваньня зямель. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (пачатак), 1811 год	Указ Сэнату аб заснаваньні ў Гарадзенскай губэрні асаблівых судоў для разьмежаваньня зямель. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (заканчэньне), 1811 год

За цэнтральнымі і заходнімі землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, уключанымі ў склад Расейскай імпэрыі пасьля другога (1793) і трэцяга (1795) падзелаў Рэчы Паспалітай і разьмеркаванымі ў некалькі наваствораных губэрняў (Менскую, Віленскую і Слонімскую губэрні), з самага пачатку захавалася назва «літоўскія», што нават адлюстроўвалася ў афіцыйных назвах адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак: Літоўская губэрня (1796—1801); Літоўскае генэрал-губэрнатарства (1794—1801); Літоўскае ваеннае губэрнатарства (1801—1830); Літоўска-Віленская губэрня (1801—1840), у склад якой уваходзіла і Жамойць, вылучаная ў 1842 годзе са складу Віленскай губэрні (1840—1917) у асобную Ковенскую губэрню (1842—1917); Літоўска-Гарадзенская губэрня (1801—1840). Менская губэрня ніякіх азначэньняў («літоўская» альбо «беларуская») у сваёй афіцыйнай назьве не атрымала, бо ў 1793—1801 уваходзіла ў склад Менскага, Ізяслаўскага, Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства (1793—1796) і яго тэрытарыяльных «пераемнікаў» (Менскага, Валынскага і Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства; Менскага, Валынскага і Падольскага ваеннага губэрнатарства), а ў 1801—1808 уваходзіла ў склад Кіеўскага ваеннага губэрнатарства (1801—1832), аднак разглядалася звычайна як «літоўская».

Пасьля стварэньня Напалеонам I Варшаўскага герцагства, у дваранаў «заходніх губэрняў» успыхнулі надзеі, што францускі імпэратар шляхам вайны з Расеяй зможа аднавіць Рэч Паспалітую ў ейных ранейшых межах. Жадаючы перацягнуць на свой бок сымпатыі карэнных дваранаў «заходніх губэрняў» напярэдадні патэнцыяльных ваенных канфліктаў з Францыяй, цар Аляксандар I у 1810 годзе выступіў з намёкамі (у першую чаргу да ўплывовых у асяродзьдзі карэнных дваранаў «заходніх губэрняў» асобаў — князя Адама-Ежы Чартарыйскага і князя Міхала-Клеафаса Агінскага) аб магчымым стварэньні самастойнай дзяржавы на чале з расейскім манархам, якая б ахоплівала ў будучым былыя землі Рэчы Паспалітай. Першым крокам да гэтага, па намёках Аляксандра I, павіннае было быць стварэньне Вялікага Княства Літоўскага зь зямель, якія ў той час уваходзілі ў склад Расейскай імпэрыі, як яўная дэманстрацыя намераў расейскага цара. У 1811 годзе князь Агінскі падаў праект стварэньня на чале з расейскім манархам дзяржавы «Вялікае Княства Літоўскае» зь Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай, Менскай, Беларуска-Віцебскай, Беларуска-Магілёўскай, Валынскай, Падольскай, Кіеўскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці і запэўніў, што «літоўцы» (па-польску — «літвіны») гэтага несумненна жадаюць, а цар Аляксандар I з іроніяй дыпляматычна запытаўся ў Агінскага, ці ахвотна жыхары Валыні, Падольля і Кіеўшчыны насілі б імя «літоўцы» («літвіны»). У сапраўднасьці ж Аляксандар I не зьбіраўся ствараць Вялікае Княства Літоўскае і зацягваў гэтую справу. Гэта стала прычынай таго, што многія карэнныя дваране «заходніх губэрняў» у час франка-расейскай вайны 1812 году актыўна падтрымалі францускага імпэратара Напалеона I.

Называньне расейскімі ўладамі Віцебскай і Магілёўскай губэрняў «беларускімі», а Віленскай, Гарадзенскай і Менскай — «літоўскімі», аказвала ўплыў і на эўрапейскае грамадзтва. Стварыўшы ў 1812 годзе з акупаваных сваімі войскамі зямель Расейскай імпэрыі «Вялікае Княства Літоўскае» (зь Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай і Менскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці), францускі імпэратар Напалеон I у склад яго, нягледзячы на просьбы мясцовага дваранства, Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губэрні не ўключыў, а плянаваў стварыць з апошніх асобнае «Беларускае княства».

Дакумэнт канцылярыі Беларуска-Віцебскага губэрнскага маршалка, дзе ўпамінаюцца «дзьве беларускія губэрні» Віцебскага, Магілёўскага, Смаленскага і Калускага генэрал-губэрнатарства, пад якімі разумеліся Беларуска-Віцебская і Беларуска-Магілёўская губэрні, 1830 г.

Падчас паўстаньня 1830—1831 гадоў, калі апошняе разгарнулася і ў Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай, Менскай губэрнях і Лепельскім павеце Беларуска-Віцебскай губэрні, быў створаны Часовы паўстанцкі ўрад Літвы, які (гэтак жа як і паўстанцкія войскі) узначаліў граф Тадэвуш Тышкевіч (1774—1852). З пачаткам паўстаньня Літоўскае ваеннае губэрнатарства (1801—1830) было перайменаванае ў Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства (1830—1832), а пасьля ў Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства (1832—1864) і пазбавілася азначэньня «літоўскае» у сваёй афіцыйнай назьве, аднак губэрні захавалі свае афіцыйныя і размоўныя назвы «літоўскія».

У 1834 годзе Менская губэрня была ўключаная ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і працягвала неафіцыйна называцца расейскай уладай як «літоўская». Да пачатку 1860-х у афіцыйным справаводзтве Жамойць часам называлася як «Самагітыя» ці «самагіцкія паветы» (па-расейску «самогитские поветы») — Шавельскі, Цельшаўскі, Расіенскі і Ўпіцкі паветы. Існавала каталіцкая «Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія, перайменаваная 11 кастрычніка 1840 году ў Цельшаўскую (з цэнтрам у Варнях), а ў 1848 годзе старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволеная расейскімі ўладамі да выкарыстаньня побач з новай. 18 сьнежня 1842 году са складу Віленскай губэрні былі вылучаныя паветы зь пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губэрні, зь якіх была створаная Ковенская губэрня, якая атрымала неафіцыйную назву «Самагітыя» («Жамойць», «Жмудзь»). Называньне расейскім урадам Магілёўскай і Віцебскай губэрняў «беларускімі» (а мясцовай шляхтай паралельна называньне і як «рускімі»), а ўсіх астатніх — «літоўскімі», пратрымалася да паўстаньня 1863—1864 гадоў, а часткова і далей. Так, у сваіх падарожных запісках («Путевые заметки на поездке из Дерпта в Белоруссию и обратно, весной 1835 года») Фадзей Булгарын адзначыў гэтую дваістасьць назвы адной і той жа тэрыторыі: «Паміж Курляндыяй, Ліфляндыяй, губэрнямі Пскоўскай, Смаленскай, Арлоўскай, Чарнігаўскай і Менскай ляжыць краіна, якая называецца здаўна ў расейцаў Белай Расеяй, ці Беларусіяй, а ў палякаў Русьсю».

У рамках створанага ў 1823 годзе Віцебскага генэрал-губэрнатарства (1823—1856), якое ахоплівала Беларуска-Віцебскую, Беларуска-Магілёўскую, Смаленскую і Калускую губэрні, у паўсядзённай мове чыноўнікаў правінцыі і сталіцы Магілёўская і Віцебская губэрні афіцыйна-бюракратычна і неафіцыйна сукупна называліся (нават пасьля 18 ліпеня 1840) як «беларускія губэрні», што не распаўсюджвалася на Смаленскую і Калускую губэрні, а само Віцебскае генэрал-губэрнатарства называлася «беларускім».

Адміністрацыйны падзел зямель былой Рэчы Паспалітай на «ваяводзтвы» (на чале з паўстанцкімі камітэтамі), уведзены Часовым нацыянальным урадам у 1863 г.

У 1827 годзе Пётар Кёпен выдаў працу «О происхождении, языке и литературе литовских народов», у якой упершыню ў расейскай навуцы паспрабаваў вызначыць межы расьсяленьня «літоўскіх народаў» (імі разумеліся балтамоўныя народы — летувісы і латышы) і мяжу, якая аддзяляе балтамоўнае і славянамоўнае насельніцтва імпэрыі. Гэтае дасьледаваньне Кёпена дало пачатак паступоваму замацаваньню ў расейскай навуковай літаратуры тэрміну «литовцы» у першую чаргу за балтамоўным насельніцтвам. Зьвесткі, сабраныя Кёпенам у 1827 годзе адносна славянамоўнага насельніцтва імпэрыі, не былі надрукаваныя і знаходзіліся ў рукапісе. Працай Кёпена скарыстаўся вядомы славіст Павал Шафарык, які ў сваім дасьледаваньні «Славянскі народапіс» (Прага, 1842) на падставе мовы акрэсьліў тэрыторыю расьсяленьня «беларусаў» і падаў лічбы пра агульную іх колькасьць (2 726 000 чалавек — 2 376 000 праваслаўных і 350 000 каталікоў). «Беларускую мову» Шафарык назваў гаворкай «агульнарускай мовы», а абшарам яе распаўсюджаньня ўказаў цалкам Магілёўскую і Менскую губэрні, большую частку Віцебскай і Гарадзенскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці, а таксама меншую частку Віленскай губэрні. Аднак Шафарык падышоў да праблемы павярхоўна, бо ў абшар «беларускай мовы» трапілі раёны з гарадамі Берасьце, Кобрынь, Пінск і інш., якія пазьнейшыя лінгвісты адносілі да абшару «маларасейскай мовы» (украінскай мовы). Да таго ж Шафарык у «беларускай мове» вылучаў уласна «беларускую гаворку» («белорусское подречие») у Магілёўскай і Віцебскай губэрнях і «літоўска-рускую» («литовско-русское подречие») — у Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губэрнях. Гэта гаворыць аб тым, што Шафарык вылучыў не рэальныя дыялекты беларускай мовы (арэалы якіх не адпавядаюць падзелу на ўсход і захад) і межы расьсяленьня беларусаў, а межы расьсяленьня ўсяго славянамоўнага насельніцтва ў пяці губэрнях краю, частка якога тапанімічна адносілася паводле тагачаснай традыцыі да «Беларусі» (Віцебская і Магілёўская губэрні), а частка — да «Літвы» (Віленская, Гарадзенская і Менская губэрні). Аднак да пачатку цараваньня расейскага імпэратара (1881—1894) Аляксандра III, які ўзьняў чарговую хвалю ўзмоцненай русіфікацыі, у Расейскай імпэрыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай была ня мова, а веравызнаньне: у прыватнасьці, да рускіх адносілі ўсіх, хто быў праваслаўным у імпэрыі.

Вырашыўшы вызваліць сялянаў імпэрыі ад прыгону, Аляксандар II зьвярнуўся ў 1857 годзе за падтрымкай сваёй ініцыятывы да «літоўскіх дваранаў», якія першымі ў імпэрыі падтрымалі намер цара. Напярэдадні і ў ходзе правядзеньня з 1861 году сялянскай рэформы ў Расейскай імпэрыі ў афіцыйных дакумэнтах Віцебская і Магілёўская губэрні называліся «беларускімі» (на іх распаўсюджваліся «Мясцовыя палажэньні аб пазямельным уладкаваньні сялянаў, паселеных на маянтковых землях у губэрнях: Вялікарасейскіх, Наварасейскіх і Беларускіх»), а астатнія — «літоўскімі» (на іх распаўсюджваліся «Мясцовыя палажэньні аб пазямельным уладкаваньні сялянаў, паселеных на маянтковых землях у губэрнях: Віленскай, Гарадзенскай, Ковенскай, Менскай і частцы Віцебскай»).

Летам 1862 году ў Вільні мясцовымі тайнымі групамі прыхільнікаў незалежнасьці («белыя» і «чырвоныя») быў створаны Літоўскі правінцыйны камітэт, які пачаў рабіць захады па стварэньні сваіх тайных камітэтаў у рэгіёнах — шасьці літоўска-беларускіх губэрнях. 20 студзеня (1 лютага) 1863 году віленскія «чырвоныя» (Кастусь Каліноўскі, Зыгмунт Чаховіч і інш.) абвясьцілі маніфэст аб далучэньні да паўстаньня і стварылі Часовы правінцыйны ўрад Літвы і Беларусі. Аднак ініцыятыву хутка перахапілі «белыя» (Якуб Гейштар, Аляксандар Аскерка і інш.), якія наладзілі кантакты з Часовым нацыянальным урадам у Варшаве і зь ягонага ўпаўнаважаньня 27 лютага (11 сакавіка) 1863 году ўтварылі ў Вільні Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы. Пад правінцыямі разумеліся «Жамойць», уласна «Літва» і «Беларусь». Віленскія «белыя» здолелі захаваць пад сваім кантролем усе тайныя паўстанцкія камітэты ў шасьці літоўска-беларускіх губэрнях, зыходзячы з прынцыпу «цэласьці Літвы», хоць Варшава жадала атрымаць пад сваю ўладу Беласточчыну і паўднёвыя паветы Гарадзенскай губэрні. «Чырвоныя» вырашылі далучыцца да «белых» і іхнай праграмы.

Міт аб забароне ўжываньня тэрмінаў «Літва» і «Беларусія»

Указ ад 18 ліпеня 1840 г. «Об именовании губерний Белорусских и Литовских, каждою отдельно Витебскою, Могилевскою, Виленскою и Гродненскою». Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 15, аддз. 1, №13678

У гістарычнай навуцы савецкага і сучаснага пэрыяду стаў распаўсюджаным міт, што паводле свайго вядомага ўказу ад 18 ліпеня 1840 Сэнату расейскі імпэратар Мікалай I забараніў ужываць у афіцыйным справаводзтве тэрміны «Литва» і «Белоруссия», нібыта адмаўляючы існаваньне такіх краінаў і народаў. Аднак на самай справе імпэратарам загадвалася пісаць губэрні (Літоўска-Віленскую, Літоўска-Гарадзенскую, Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Віцебскую) проста — паводле назвы губэрнскага цэнтру («Віленская губэрня», «Гарадзенская губэрня», «Віцебская губэрня», «Магілёўская губэрня»), без азначэньняў «Літоўская» ці «Беларуская» і без найменьня іх сукупна як адпаведна «літоўскія губэрні» і «беларускія губэрні» ва ўрадавым справаводзтве. Расейская ўлада ў 1840-ыя і ня думала забараняць тэрміны «Литва» і «Белоруссия», якія прысутнічалі ў афіцыйным тытуле расейскага імпэратара, а з пачатку 1860-х, наадварот, імкнулася распаўсюдзіць і замацаваць тэрмін «Белоруссия», лічачы «беларусаў» (галоўным чынам, сялянскае праваслаўнае і нядаўна ўніяцкае насельніцтва краю) за складовую частку «рускага народу», адзінага ў трох галінах («велікарусах», «беларусах» і «маларусах»). У гэтай сытуацыі звужалася толькі тэрыторыя, якую адносілі да «Літвы», а назва «Беларусь», наадварот, пашыралася на суседнія губэрні.

Прыкметна, што ў справаводзтве Сэнату Расейскай імпэрыі назва «беларускія губэрні» у адносінах да Віцебскай і Магілёўскай ужывалася, нягледзячы на загад Мікалая I ад 18 ліпеня 1840, на працягу ўсяго стагодзьдзя да 1890-х гг. Акрамя таго, у Расейскай імпэрыі ў 1841—1917 гадах надрукавана каля 190 кніжак і брашураў са словам «Белоруссия» на тытуле: у 1853—1856 выйшла кніга Паўла Шпілеўскага «Путешествие по Полесью и Белорусскому краю»; у 1855 — Міхаіла Без-Карніловіча «Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии»; у 1857 — Восіпа Турчыновіча «Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен» і г.д. Прычым тэрмін «Беларусь» («Белоруссия») у кнігах Шпілеўскага, Без-Карніловіча, Турчыновіча і многіх іншых датычыўся толькі Магілёўскай і Віцебскай губэрняў.

Пашырэньне геаграфічнай прасторы «беларускіх губэрняў»

Этнаграфічны зборнік Паўла Шэйна «Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края», Т. II. 1893 год

Паўстаньне 1863—1864 гадоў прымусіла перавесьці пад уладу аднаго генэрал-губэрнатара ўсе шэсьць «паўночна-заходніх» губэрняў. Як толькі пагроза новых ваенных выступленьняў у Паўночна-Заходнім краі стала лічыцца малаверагоднай, у 1869 годзе Віцебская і Магілёўская губэрні выйшлі з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара (з ініцыятывы самога генэрал-губэрнатара Аляксандра Патапава). Гэтым расейская ўлада хацела адасобіць іх адміністрацыйна ад «літоўскіх» губэрняў і скасаваць асацыяцыю адміністрацыйных межаў генэрал-губэрнатарства зь межамі Вялікага Княства Літоўскага. Былы магілёўскі губэрнатар (1856—1868) Аляксандр Беклямішчаў у 1869 годзе ў сваім мэмарандуме пісаў, што неабходна прадэманстраваць «усяму насельніцтву, што прызнаньне Беларусіі чыста рускай вобласьцю ёсьць факт беспаваротны». Расейская ўлада разумела, што само існаваньне вялікага ўскраіннага генэрал-губэрнатарства з асаблівымі надзвычайнымі ўмовамі кіраваньня падтрымлівае самаідэнтыфікацыю карэннага дваранства з былой тэрыторыяй Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай і можа правакаваць сэпаратысцкія настроі, бо яно, паводле думкі Беклямішчава, «прыводзіць у частыя зносіны паў-палякаў магілёўскіх з сапраўднымі палякамі віленскімі і ковенскімі». У 1869 годзе таксама была скасаваная каталіцкая Менская дыяцэзія (1798—1869), сяляне-каталікі пачалі прымусова ў 1870-я пераводзіцца ў праваслаўе, хоць складалі ў тыя часы невялікую частку насельніцтва Менскай губэрні ў параўнаньні зь сялянамі-праваслаўнымі (у асноўнай масе былымі ўніятамі, ляяльнасьць і шчырасьць да праваслаўя якіх доўга ставілася пад сумненьне расейскім урадам). А 22 сьнежня 1870 году і сама Менская губэрня расейскімі ўладамі была вылучаная са складу самога Віленскага генэрал-губенатарства. У афіцыйным заканадаўстве з 1863 году «літоўскія губэрні» пачалі называцца толькі як «паўночна-заходнія губэрні».

Мапа беларускіх гаворак, складзеная Яўхімам Карскім, 1903 г.

У 1870-ых да «Беларусі» пачалі прылічаць ужо і Менскую губэрню, а Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні неафіцыйна і публіцыстычна называліся «літоўскімі» («Літвой»). З 1890-х назва «Беларусь» пачала стала распаўсюджвацца і на Гарадзенскую (акрамя паўднёвых яе паветаў) і большую частку Віленскай губэрні (за выключэньнем «паўночна-заходняга яе кутка» — Троцкага павету). Гэтаму ў першую чаргу спрыялі лінгвістычныя (і менш — этнаграфічныя) дасьледаваньні (Іван Насовіч, Павал Шэйн, Юльян Крачкоўскі, Мікалай Нікіфароўскі, Яўхім Карскі і інш.), якія праводзіліся навуковымі ўстановамі Расейскай імпэрыі і прыватнымі дасьледчыкамі ў папярэдні час. Дасьледаваньні паказвалі падобнасьць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў многіх частках пяці губэрняў Паўночна-Заходняга краю (Гарадзенскай, Віленскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай), а таксама ў сумежных — Смаленскай і Чарнігаўскай. Канчаткова замацавала назву «Беларусь» за тэрыторыяй упершыню ў гісторыі апісаных і нанесеных на мапу гаворак мовы, якая цьвёрда атрымала назву «беларускай мовы», публікацыя фундамэнтальнага шматтомнага дасьледаваньня Яўхіма Карскага «Беларусы» (асабліва тамы «Ўводзіны да вывучэньня мовы і народнай славеснасьці» (1903) і «Мова беларускага племені» (1908)). Праўда, пазьней Карскі выказваўся, што акрэсьліў тэрыторыю не беларускага этнасу, а беларускай мовы. Характэрна, што ў гэтых і іншых дасьледаваньнях «беларусы» разглядаліся (як таго патрабавала афіцыйная расейская імпэрская ідэалёгія і цэнзура) як частка «адзінага рускага народу», аднак выяўленыя рысы мовы і культуры (нават сялянскага насельніцтва) сьведчылі аб выразнай своеасаблівасьці «Паўночна-Заходняга краю» ад іншых частак Расейскай імпэрыі.

Значная частка мясцовай інтэлігенцыі, якая атрымала адукацыю ў расейскіх навучальных установах (гімназіях і ўнівэрсытэтах), успрыняла назву «Беларусь» («Беларусія») і пачала падтрымліваць і прапагандаваць гэтую назву для тэрыторыі, дзе большасьць насельніцтва размаўляе на мове, названай «беларускай», заяўляючы адначасова пра асобнасьць і самастойнасьць свайго народу. Пасьля скасаваньня прыгоннага становішча сялянаў, якое замацоўвала раней сялянаў у рамках панскіх маёнткаў і царкоўных прыходаў, у ходзе пашырэньня пачатковай адукацыі ў вёсцы стала магчымым пашырэньне гістарычных ведаў і назвы «беларусы» сярод шырокіх колаў насельніцтва. У 1891 годзе малазаможны дваранін, удзельнік паўстаньня 1863—1864 гадоў і паэт Францішак Багушэвіч у сваёй прадмове да зборніка «Дудка беларуская» стварае паэтычны вобраз і акрэсьлівае межы беларускай айчыны, адным з галоўных сымбаляў якой выступае менавіта «мужыцкая мова»: «Братцы мілыя, дзеці Зямлі-маткі маёй! Вам афяруючы працу сваю, мушу з вамі пагаварыць трохі аб нашай долі-нядолі, аб нашай бацькавай спрадвечнай мове, каторую мы самі, да і не адны мы, а ўсе людзі цёмныя „мужыцкай“ завуць, а завецца яна „беларускай“. Я сам калісь думаў, што мова наша — „мужыцкая“ мова, і толькі таго! Але, паздароў Божа добрых людцоў, як навучылі мяне чытаць-пісаць, з той пары я шмат гдзе быў, шмат чаго відзеў і чытаў: і праканаўся, што мова нашая ёсьць такая ж людзкая і панская, як і француская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая. <…> Можа хто спытае: гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, Яна, гдзе наша мова жывець: Яна ад Вільна да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна, Міньск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак».

Пашырэньню з 1890-х назваў «Беларусь» і «беларусы» значна паспрыялі і мясцовыя народніцкі, сацыялістычны і дэмакратычны рухі (Беларуская рэвалюцыйная грамада (1902), перайменаваная ў 1903 годзе ў Беларускую сацыялістычную грамаду, і інш.), якія ўжывалі гэтыя вызначэньні для ўсёй тэрыторыі славянамоўнага насельніцтва краю; матэрыялы першага перапісу насельніцтва ў Расейскай імпэрыі ў 1897 г.; працы гісторыкаў Мітрафана Доўнар-Запольскага і Вацлава Ластоўскага, асабліва выдадзеная ў Вільні «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910); прэса, у першую чаргу газэта «Наша ніва».

«Краёвасьць»

Асноўны артыкул: краёўцы

Паходжаньне назвы руху і ідэалёгіі «краёвасьці»

Тэрмін «Край», якім карэннае каталіцкае і польскамоўнае сярэднезаможнае і заможнае дваранства шасьці літоўска-беларускіх губэрняў азначала землі былога Вялікага Княства Літоўскага, даў назву палітычнаму руху «краёўцаў» пачатку XX ст. у Беларусі і Летуве. Зьнешнія межы Паўночна-Заходняга краю амаль супадалі са зьнешнімі межамі былога Вялікага Княства Літоўскага (паводле стану да першага падзелу Рэчы Паспалітай), таму гэты «край» поўнасьцю асацыяваўся ў карэннага дваранства зь дзяржавай сваіх продкаў. І сама «краёвая ідэя» паходзіла з памяці карэнных дваранаў і інтэлігенцыі аб былым адзінстве гэтай тэрыторыі (паўночна-заходніх губэрняў Расейскай імпэрыі) у часы Вялікага Княства Літоўскага і імкненьня «краёўцаў» захаваць і ўмацаваць тое адзінства «краю» (з яго этнічна, моўна, канфэсійна і культурна стракатым насельніцтвам) і надалей.

«Краёўцы» у сваёй ідэалёгіі, што атрымала назву «краёвасьць» (альбо «краёвая канцэпцыя», «краёвая ідэя»), сумяшчалі аўтанамісцкія, лібэральныя і інтэрнацыянальныя лёзунгі і выступалі супраць падзелу насельніцтва паводле канфэсійнай, моўнай, культурнай і этнічнай прыкметаў, выказваліся за роўнасьць правоў народаў, моваў, культураў і рэлігіяў, а тэрыторыя Паўночна-Заходняга краю непасрэдна разглядалася імі як месца рэалізацыі іхных ідэяў і намаганьняў па разьвіцьці роднай зямлі, супраціўленьня распальваньню міжканфэсійнай і міжэтнічнай варожасьці, супрацьстаяньня русіфікацыі.

Тапанімічная і этнанімічная тэрміналёгія «краёўцаў»

Мапа «Літвы і Русі: Літва, Беларусь, Падолія, Валынь і Ўкраіна», 1911 г. Картограф Юзэф Міхал Базевіч

Маштабная і ўсеахопная праз сыстэму адукацыі, царквы і прэсы расейская ідэалёгія і афіцыйная навука, якія зьмянілі тапанімічную і этнанімічную тэрміналёгію ў краі, аказвалі свой уплыў на мясцовую эліту — карэнных каталіцкіх дваран-маянткоўцаў, хоць і са спазьненьнем у часе. Так, у сваіх мэмуарах адзін зь лідэраў «краёўцаў» Эдвард Вайніловіч указвае, што нарадзіўся ў 1847 годзе ў маёнтку Сьляпянка пад Менскам-Літоўскім; апісваючы акруговыя земскія зьезды ў 1881 годзе, стварэньне сельскагаспадарчых таварыстваў у краі (у 1880-я), дзейнасьць мясцовых дэпутатаў у Дзяржаўнай думе і Дзяржаўным савеце Расейскай імпэрыі (з 1906 году), называе Менскую, Віцебскую і Магілёўскую губэрні «беларускімі», а Ковенскую, Віленскую і Гарадзенскую губэрні — «літоўскімі губэрнямі».

У пачатку рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расеі былі выдадзеныя законы, якія гарантавалі многія грамадзянскія правы і свабоды (у тым ліку ў рэлігійных, моўных і нацыянальных адносінах). Узьніклая сярод мясцовых дваранаў і інтэлігенцыі «краёвая» дыскусія ў Паўночна-Заходнім краі шырока ўжывала адносна заходніх губэрняў (паўночна-заходніх і паўднёва-заходніх губэрняў) традыцыйную геаграфічную тэрміналёгію часоў Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) і Рэчы Паспалітай, якой мясцовыя дваране паралельна карысталіся на працягу ўсяго XIX стагодзьдзя: «Літва і Русь» — у адносінах да ўсяго Заходняга краю; «Літва» — у адносінах да ўсіх паўночна-заходніх губэрняў (былых зямель ВКЛ); паралельна «Літва» (у вузкім сэнсе) — у адносінах да Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрняў; «Русь» — у адносінах да Віцебскай, Магілёўскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губэрняў; «Беларусь» — у адносінах да Віцебскай і Магілёўскай губэрняў (часам да Менскай); «Валынь», «Падолія» і «Ўкраіна» (альбо цалкам «Русь» (у вузкім сэнсе)) — у адносінах адпаведна да Валынскай, Падольскай і Кіеўскай губэрняў. Так, у 1905 годзе ў першым нумары газэты «Kurier Litewski», якая стала адной з галоўных трыбунаў «краёвасьці», у артыкуле «Індустрыялізацыя Літвы» адзначалася: «Літва (ва ўрадавай тэрміналёгіі Паўночна-Заходні край) ахоплівае Віленскае генэрал-губэрнатарства, г.зн. Віленскую, Ковенскую і Гарадзенскую губэрні, а таксама Менскую, Магілёўскую і Віцебскую губэрні. Вялікі гэта шмат зямлі: на захадзе гранічыць з Каралеўствам Польскім, Курляндзкай і Ліфляндзкай губэрнямі; на поўначы з Пскоўскай губэрняй, на ўсходзе са Смаленскай, Чарнігаўскай і Кіеўскай губэрнямі, на поўдні з Валынскай губэрняй. Агульна займае прастору каля 260 490 квадратных вёрстаў, ці палову тэрыторыі Францыі, і трошкі менш за палову Нямецкай імпэрыі. Насельніцтва краю складае каля 12 000 000. Хоць літоўскія губэрні належаць да розных адміністрацыйных адзінак, аднак гэта з эканамічнага пункту гледжаньня складае адну цэласьць. <…> Увогуле ўсе літоўскія губэрні ў эканамічным пляне вельмі недаразьвітыя». Аднак адразу ж газэта «Kurier Litewski» пачала паралельна ўжываць і афіцыйную ўрадавую геаграфічную і этнанімічную тэрміналёгію для паўночна-заходніх губэрняў: выдавецтва газэты друкавала ў 1905—1909 гадах кнігу-даведнік Напалеона Роўбы «Przewodnik po Litwie i Białejrusi» («Праваднік па Літве і Беларусі»), якая давала кароткія гістарычныя і геаграфічныя зьвесткі аб населеных пунктах і дзе «Літвой» называліся Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні, «Беларусьсю» — Менская, Віцебская і Магілёўская, і ўказвалася, што Вільня «зьяўляецца несумненна асяродкам, дзе зьядноўваюцца ўсе ніці жыцьця Літвы і Беларусі». У газэтных артыкулах «краёўцаў» тэрмін «беларусы» адносіўся да беларускамоўнага, а «літоўцы» — да летувіскамоўнага (балтыйскага) насельніцтва. Пазьней, напрыклад, Эдвард Вайніловіч у сваіх мэмуарах, апісваючы падзеі ў Паўночна-Заходнім краі ў 1914—1918 гадах, ужо акрэсьлівае тэрыторыю «Беларусі», зыходзячы з моўнага крытэру, такім абшарам: частка Віленскай губэрні, большая частка Гарадзенскай і цалкам Менская, Віцебская і Магілёўская губэрні.

Укладваньне ў тэрмін «беларусы», якім стала пачалі называць большасьць славянамоўнага сялянскага насельніцтва краю, значэньня часткі (галіны) «адзінага рускага народу» было непрымальным для самаідэнтыфікацыі значнай часткі (асабліва матэрыяльна незалежнага) мясцовага дваранства, бо было б прызнаньнем этнічнай асыміляцыі (абрусеньня) і адрачэньня ад уласнай гісторыі і традыцыяў. А замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміну «литовцы» («литвины») толькі за балтамоўным насельніцтвам прывяло да таго, што мясцовае дваранства, якое не згадзілася аднесьці сябе да балтаў, для зьнешніх адносінаў з афіцыйнай уладай і расейскім дваранствам пачало карыстацца толькі тэрмінам «палякі», хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з «караняжамі» (г.зн. з палякамі з уласна польскіх губэрняў Расейскай імпэрыі — губэрняў былога Царства Польскага) яшчэ выкарыстоўвалі паралельна і тэрмін «літоўцы» («літвіны»). Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» (г.зн. толькі балтамоўнае насельніцтва) прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага распаўсюджаньня ў асяродзьдзі мясцовага (каталіцкага і польскамоўнага) дваранства (асабліва ў этнакантактнай зоне — у Віленскай губэрні, прымежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміну «младалітоўцы» для абазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а для ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» (starolitwini), «гістарычныя літоўцы» (litwini historyczni), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «літоўцы» (litwini), які выкарыстоўваў Адам Міцкевіч у сваім творы «Пан Тадэвуш»). Хоць хутка і яны пачалі менаваць сябе толькі як «палякі».

Змаганьне «краёўцаў» за адзінства краю

Асноўны артыкул: Першая сусьветная вайна на Беларусі

У 1915 годзе, з прыходам у Вільню нямецкіх войск падчас Першай сусьветнай вайны, ідэя «краёўцаў» аб непадзельнасьці і цэласнасьці літоўска-беларускіх губэрняў (Паўночна-Заходняга краю — былых зямель Вялікага Княства Літоўскага) увасобілася ў стварэньні Рады Канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага — блёку лідэраў мясцовых беларускіх, летувіскіх, жыдоўскіх і польскіх этнапалітычных і этнакультурных рухаў, якія адносіліся да лібэральна-дэмакратычнага кірунку «краёвасьці». Ініцыятыва яе стварэньня належала беларускім краёўцам-дэмакратам. Праграмныя дакумэнты Канфэдэрацыі ВКЛ, якія распаўсюджваліся на чатырох мовах (беларускай, летувіскай, польскай і ідыш), пастулявалі неабходнасьць вылучэньня акупаваных немцамі паўночна-заходніх губэрняў з-пад юрысдыкцыі Расейскай імпэрыі і ўтварэньня на гэтай тэрыторыі «незалежнай дзяржаўнай адзінкі» з соймам (парлямэнтам) у Вільні, сфармаваным шляхам агульных, роўных, прамых выбараў пры тайным галасаваньні. Нямецкія ўлады не праявілі зацікаўленасьці ў адраджэньні ВКЛ.

Пасьля таго, як у пачатку лістапада 1918 году нямецкія войскі пакідалі тэрыторыю Магілёўскай губэрні паводле рашэньняў Берасьцейскага міру, лідэры карэннага дваранства Менскай губэрні (галоўным чынам, сябры Менскага таварыства сельскай гаспадаркі — прыхільнікі лібэральна-кансэрватыўнага кірунку «краёвасьці») былі супраць падзелу Беларусі на часткі, выступілі з ініцыятывай стварэньня пад нямецкім куратарствам Вялікага Княства Літоўска-Беларускага (з паўночна-заходніх губэрняў) і папрасілі нямецкага генэрала Эрыка фон Фалькенгайна (1861—1922) паведаміць аб гэтым імкненьні нямецкаму імпэратару Вільгельму II. Прыкметна, што менскія дваране прапаноўвалі даць назву новай дзяржаве не «Вялікае Княства Літоўскае» (альбо «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае»), а «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае», што сьведчыла пра прыманьне імі новага значэньня геаграфічнай і этнанімічнай тэрміналёгіі. Генэрал фон Фалькенгайн адказаў дэлегацыі менскіх дваранаў, якіх узначаліў граф Ежы Чапскі (1861—1930), што павінен строга выконваць рашэньні Берасьцейскага міру, але перадасьць прапанову ў Галоўную імпэратарскую стаўку; падобныя ідэі пэўны час падтрымлівала інтэлігенцыя з прадстаўнікоў беларускага нацыянальнага руху. Аднак разам зь імі пазьней паўстала па сутнасьці канкурэнтная ідэя Беларускае Народнае Рэспублікі (нацыянальнае дзяржавы беларусаў), а немцы ў лютым 1919 году хутка пакінулі ўсю тэрыторыю Беларусі, а на зьмену ім прышлі войскі бальшавікоў.

• 
  Вокладка часопіса «Litwa i Ruś» (Вільня), 1911 г.
• 
  Артыкул «Мы і літоўцы» ананімнага аўтара пад крыптонімам «Старалітовец» (Starolitwin) у газэце «Kurier Litewski» (№ 146, 1906 г.)

Дадатковыя зьвесткі

• Пад рэдакцыяй Мітрафана Доўнар-Запольскага ў 1888—1889 гадах выходзіў даведнік «Северо-Западный календарь» (1888—1893), які быў штогадовым дадаткам да прыватнай лібэральнай газэты «Минский листок» і дзе частка матэрыялу друкавалася на беларускай мове. Гэты каляндар і даведнік па шасьці літоўска-беларускіх губэрнях складаў пэўную канкурэнцыю даведніку «Виленский Календарь» і іншым расейска- і польскамоўным даведнікам, а рэдактар Доўнар-Запольскі друкаваў свае ўласныя артыкулы па гісторыі, этнаграфіі, статыстыцы краю. Мітрафан Доўнар-Запольскі таксама напісаў шэраг гістарычных і этнаграфічных прац, дзе ўжываў (па цэнзурных прычынах) тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «заходне-рускі»: «Статистические очерки Северо-Западного края» (1888), «Чародейство в Северо-Западном крае в XVII—XVIII вв.» (1890), «Западнорусская семейная община в XV веке» (1897), «Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI веке» (1905).
• У Менску штодзённа з 1 (14) лістапада 1902 па 8 (21) сьнежня 1905 выдавалася газэта «Северо-Западный край» (якая ў 1886—1902 гадах мела назву «Минский листок» і дзе працавалі аматары беларускай культуры і гісторыі — Мітрафан Доўнар-Запольскі, Янка Лучына і інш.). У 1905 годзе яна стала сацыял-дэмакратычнага (марксісцкага) кірунку — надрукавала праграму II зьезду РСДРП, артыкул Уладзімера Леніна, памфлет Максіма Горкага і інш. А 15 траўня 1905 году ў газэце быў надрукаваны верш Янкі Купалы «Мужык» — першы беларускамоўны дэбют паэта ў друку [1].

• 
  Вокладка даведніка «Северо-Западный календарь», 1893 г.
• 
  вокладка кнігі Мітрафана Доўнар-Запольскага «Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI веке» (1907 г.)
• 
  Вокладка кнігі М.І. Пятрова «Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края» (Санкт-Пецярбург, 1890 г.)
• 
  Вокладка кнігі А.І. Мілавідава «Освобождение крестьян Северо-Западного края и поземельное устройство их при графе М.Н. Муравьеве» (Вільня, 1901 г.)

Літаратура

• Акты Виленской археографической комиссии (Акты издаваемые комиссиею, Высочайше учрежденною для разбора древних актов в Вильне). — Вильна: Тип. А.Г. Киркора, 1865. — Т. I. Акты Гродненского земского суда. — 377 с.
• Анішчанка, Я.К. Інкарпарацыя: Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай / Я.К. Анішчанка. — Мінск : Хурсік, 2003. — 470 с.
• Арсеньев, К. Статистические очерки России / К. Арсеньев. — Санкт-Петербург : Тип. Импер. академии наук, 1848. — 503 с.
• Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]. — Мінск : Беларус. навука, 1994—2007. — Т. 4 : Вытокі і этнічнае развіццё / В. К. Бандарчык [і інш]. — 2001. — 433 с.
• Белоруссия // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — СПб : Тип. В. Безобразова, 1863. — Т. I. — С. 371.
• Белоруссия // Энциклопедический словарь; изд. Ф.А. Брокгауз, И.А. Эфрон. — СПб : Тип. И.А. Эфрона, 1891. — Т. V. — С.231. [2]
• Белоруссы // Энциклопедический словарь; изд. Ф.А. Брокгауз, И.А. Эфрон. — СПб : Тип. И.А. Эфрона, 1891. — Т. V. — С. 232—234. [3]
• Белы, А. Белая Русь / А. Белы // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 3 т. — Мінск , 2006. — Т. 1. — С. 306—308.
• Белы, А. Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы / А. Белы. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с. — ISBN 985-6599-12-1
• Большакова, О.В. Российская империя: система управления. Современная зарубежная историография: аналитический обзор / О.В. Большакова ; Центр социал. науч.-информ. исслед. Отд. отеч. и зарубеж. истории; Отв. ред. В.М. Шевырин. — М., 2003. — 92 с. [4](недаступная спасылка)
• Бригадин, П.И. Минские губернаторы: история власти / П.И. Бригадин, А.М. Лукашевич. — Минск : БГУ, 2009. — 351 с. (фрагмэнт кнігі гл. тут [5])
• Булгарын, Ф. Путевые заметки на поездке из Дерпта в Белоруссию и обратно, весной 1835 года // Выбранае / Ф. Булгарын ; уклад., прадм., камент. А. Фядуты. — Мінск : Беларускі кнігазбор, 2003. — С. 173—223.
• Ганчарук, І. Палітыка царызму ў адносінах да каталіцкай царквы (1772—1830) / І. Ганчарук // Беларус. гіст. часоп. — 2002. — № 1. — С. 39—46.
• Гісторыя Беларусі. Курс лекцый : у 2 ч. / П.І. Брыгадзін, У.Ф. Ладысеў, П.І. Зялінскі [і інш.]. — Мінск : РІВШ БДУ, 2002. — Ч. 2 : XIX—XX стагоддзі. — 656 с.
• Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я.К. Новік, Г.С. Марцуль, І.Л. Качалаў і інш.; Пад рэд. Я.К. Новіка, Г.С. Марцуля. — Мн.: Выш. шк., 2003. — Ч. 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г. — 416 с.
• Гісторыя Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2000—2012. — Т. 4 : Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец XVIII—пачатак XX ст.) / М. Біч [і інш.]. — 2005. — 519 с.
• Долбилов, М.Д. Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II / М.Д. Долбилов. — М. : Новое литературное обозрение, 2010. — 1000 с.
• Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье / под общ. ред. П.П. Семенова. — репринт. воспр. изд. 1882 г. — Минск : БелЭн, 1993. — 550 с.
• Зайончковский, П.А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. / П.А. Зайончковский. — М. : Мысль, 1978. — 288 с.
• Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
• Западный край // Энциклопедический словарь; изд. Ф.А. Брокгауз, И.А. Эфрон. — СПб : Тип. И.А. Эфрона, 1894. — Т. XII. — С. 247.
• Западный край // Большая энциклопедия: Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания; под ред. С.Н. Южакова. — СПб : Тип. Тов-ва «Просвещение», 1902. — Т. 9. — С. 507.
• История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
• Казлоў, Л.Р. Беларусь на сямі рубяжах / Л.Р. Казлоў, А.К. Цітоў. — Мінск : Беларусь, 1993. — 71 с.
• Канфесіі на Беларусі (к. XVIII — XX ст.) / В.В. Грыгор’ева [і інш.] ; навук. рэд. У.І. Навіцкі. — Мінск : Экаперспектыва, 1998. — 340 с.
• Каппелер, А. Россия — многонациональная империя: Возникновение. История. Распад / А. Каппелер; пер. с нем. С. Червонная. — М. : Традиция, 2000. — 344 с. — ISBN 5-89493-009-Х
• Киселев, А.А. Конфессиональные аспекты кадровой политики российских властей в полицейских учреждениях МВД белорусских губерний во второй половине XIX — начале XX вв. // Западнорус [Электронны рэсурс]
• Киселев, А.А. Система управления и чиновничество белорусских губерний в конце XVIII — первой половине XIX в. / А.А. Киселев. — Минск : ВА РБ, 2007. — 172 с.
• Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в муравьевскую эпоху / И. Корнилов. — Санкт-Петербург : Тип. А. Лопухина, 1901. — 420 с.
• Коялович, М.О. Чтения по истории Западной России / М.О. Коялович. — СПб, 1884. — 341 с.
• Латышонак, А. Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст. / А. Латышонак, Я. Мірановіч. — Вільня–Беласток : Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — 368 с.
• Лебедкин, М. О племенном составе народонаселения Западного края Российской империи // Вестник Юго-Западной и Западной России. Историко-литературный журнал. Октябрь. Том II. Киев, 1862
• Липранди, А.П. «Отторженная возвратих»: Падение Польши и воссоединение Западно-Русского края / А.П. Липранди (А. Волынец). — СПб : Калашниковск. тип. А.Л. Трунова, 1893. — 80 с.
• Литвинов, М.М. Литовская область, Полесье и страна к югу от Полесья : Записки офицеров старш. курса Николаев. акад. Ген. штаба, сост. по лекциям адъюнкт-проф. М. Литвинова в 1883—83 г. / М.М. Литвинов. — СПб : Общественная польза, 1883. — 16 с.
• Литовское племя // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — СПб : Тип. В. Безобразова, 1867. — Т. III. — С. 62—64.
• Луговцова, С.Л. Политика российского самодержавия по отношению к дворянству Белоруссии в конце XVIII — первой половине XIX вв. / С.Л. Луговцова. — Минск : БГПУ, 1997. — 79 с.
• Луцкевіч, А. Выбраныя творы: праблемы культуры, літаратуры і мастацтва / Антон Луцкевіч; уклад., прадм. , камэнт., індэкс імёнаў, пер. з пол. і ням. А. Сідарэвіча. — Мінск: Кнігазбор, 2006. — 460 с.
• Лысенко, Л.М. Губернаторы и генерал-губернаторы Российской империи (XVIII — начало XX века) / Л.М. Лысенко. — М. : МПГУ, 2001. — 2-е изд. — 358 с.
• Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния / сост. А. Корева. — Санкт-Петербург: Тип. И. Огризко, 1861. — 804 с.
• Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Минская губерния / сост. И. Зеленский. — Санкт-Петербург : Воен. тип., 1864. — Ч. 1. — 672 с.
• Миллер, А. Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и сравнительно-исторического контекста // uchebilka.ru [Электронны рэсурс]
• Народы России. Белорусы и поляки / Издание "Досуг и дело". — СПб : Общественная польза, 1878. — 68 с.
• Насытка, Я. «Тыя ж беларусы…»: Этнічныя межы беларусаў у XIX — пачатку XX ст. / Я. Насытка // Беларуская мінуўшчына. — 1994. — № 4. — С. 11—15.
• Обозрение исторических сведений о составлении свода местных законов западных губерний. — Санкт-Петербург, 1837. — 96 с.
• Паўночна-заходні край // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя : у 12 т. — Т. 8. — С. 339.
• Петров, Н.И. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края / Н.И. Петров. — СПб. : Тип. Тов. "Общественная польза", 1890. — 585 с. [6]
• Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг.: материалы и документы / гл. ред. : С. Кеневич. — М. : Наука, 1964. — 707 с.
• Реклю, Э. Россия европейская и азиатская : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — СПб. : А. Ильин, 1883. — 700 с.
• Сакалова, М. Паўночна-Заходні край / М. Сакалова // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — — Мн., 1999. — Т. 5. — С. 441.
• Самбук, С.М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века / Ред. В.П. Панютич. — Минск : Наука и техника, 1980. — 224 с.
• Сборник императорского русского исторического общества. — Т. 23: Письма Императрицы Екатерины II к Гримму (1774—1796) / изданные с пояснительными примечаниями Я. Грота. — СПб. : Тип. Императорской Академии Наук, 1878. — 734 с.
• Сементовский, А. Этнографический обзор Витебской губернии / А. Сементовский. — Санкт-Петербург : Тип. Н. Хана. — 1872. — 69 с.
• Смалянчук, А.Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
• Сталюнас, Д. Границы в пограничье: белорусы и этнолингвистическая политка Российской империи на Западных окраинах в период Великих Реформ / Д. Сталюнас // Ab Imperio. 2003 — № 1. — С. 261—292.
• Столпянский, Н.П. Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, геогностическом, статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях : (С карт. девяти губерний края) / Н.П. Столпянский. — СПб : тип. Гогенфельдена и К°, 1866. — 200 с.
• Туронак, Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі / Ю. Туронак. — Мінск : Медисонт, 2006. — 180 с.
• Устрялов, Н.Г. Исследование вопроса, какое место в русской истории должно занимать Великое княжество Литовское? / Н.Г. Устрялов. — Санкт-Петербург : тип. Экспедиции заготовления гос. бумаг, 1839. — 42 с.
• Устрялов, Н. Русская история: в 2 ч. / Н. Устрялов. — Изд. 5-е. — Санкт-Петербург : тип. Апполона Фридрихсона, 1855. — Ч. 2. Новая история. — 600 с.
• Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»: Нарысы з гісторыі грамадскай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. / А. Цьвікевіч. — 2-е выд. — Мінск : Навука і тэхніка, 1993. — 352 с.
• Шафарик, П.И. Славянское народописание / П.И. Шафарик; пер. с чешского И.Бодянского. — М. : Университетская типография, 1843. — 182 с.
• Ширяев, Е.Е. Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах / Е.Е. Ширяев. — Минск : Навука і тэхніка, 1991. — 119 с.
• Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с.
• Эркерт, Р.Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом) / [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта. — Санкт-Петербург : тип. Дома призрения малолет. бедных, 1864. — 72 с.
• Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя / В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Навука і тэхніка, 1985. — 215 с.
• Этнаграфія Беларусі : энцыклапедыя / рэдкал. І.П. Шамякін [і інш.]. — Мінск : БелСЭ, 1989. — 575 с.
• Buchowski, K. Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku / K. Buchowski. — Białystok : Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
• Czapska, M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice / M. Czapska. — Warszawa : Więź, 2006. — S. 164—171.
• Gieysztor, J. Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857—1865 : w 2 t. / J. Gieysztor; przedmowa i przypisy prof. T. Korzona. — Wilno : Nakładem Tow. Udz. «Kurjer Litewski», 1913. — T. 1. — 422 s.
• Jurkowski, R. Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906—1913 / R. Jurkowski. — Olsztyn: WUWM Olsztyn, 2009. — 550 s.
• Lachnicki, I.E. Statystyka gubernii Litewsko-Grodzienskiey / I.E. Lachnicki. — Wilno : Druk. Józefa Zawadzkiego, 1817. — 88 s.
• Mickiewicz, W. Pamiętniki : w 3 t. / W. Mickiewicz. — Warszawa—Kraków—Lublin—Łódź—Paryż—Poznań—Wilno—Zakopane : Gebethner i Wolf, 1927. — T. 2 : 1862—1870. — 441 s.
• Ogiński, M.K. Pamiętniki Ogińskiego o Polsce i polakach od roku 1788 aż do konca roku 1815 : w 4 t. / M.K. Ogiński; z języka francuzkiego. — Poznań : Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, 1871. — T. 3. — 218 s.
• Rodkiewicz, W. Russian Nationality Policy in the Western Provinces of the Empire (1863—1905) / W. Rodkiewicz. — Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998. — 257 s.
• Rouba, N. Przewodnik po Litwie i Białejrusi / N. Rouba. — Wilno : Wydawnictwo "Kurjera Litewkiego", 1908. — 2-e wyd. — 215 s. [7]
• Skirmuntt, R. Panie z Muru (III) / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.
• Staliunas, D. Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863 / D. Staliunas. — Amsterdam—New York : Rodopi, 2007. — 465 s.
• Szpoper, D. Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s.
• Weeks, T.R. Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863—1914 / T.R. Weeks. — DeKalb: Northern Illinois University Press, 1996.
• Woyniłłowicz, E. Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s.
• Zdziechowski, M. Idea polska na kresach / M. Zdziechowski // Widmo przyszłości : szkice historyczno-publicystyczne / M. Zdziechowski. — Wilno : Grafika, 1939. — S. 1—17.

Вонкавыя спасылкі

• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Первое // Руниверс
• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Второе // Руниверс
• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Третье // Руниверс
• Токць, С. Беларуская ідэнтычнасць у ХІХ ст. // Białoruskie Zeszyty Historyczne, № 24, 2005 г. [8]
• Сталюнас, Д. Этнополитическая ситуация Северо-Западного края в оценке М.Н. Муравьева (1863—1865)

Мапы літоўска-беларускіх губэрняў Расейскай імпэрыі

• Полацкая і Магілёўская губэрні 1778—1796 // сайт гісторыка Вячаслава Насевіча
• Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі ў 1793—1796 гг. // сайт гісторыка Вячаслава Насевіча
• Беларусь у другой палове XIX — пачатку XX в. // сайт гісторыка Вячаслава Насевіча
• Российский атлас, из сорока четырех карт состоящий и на сорок два наместничества Империю разделяющий, 1792 год // Руниверс
• Карманный почтовый атлас всей Российской Империи разделенной на Губернии с показанием главных почтовых дорог, 1808 год // Руниверс
• Атлас Исторический, Хронологический и Географический Российского государства, составленный на основании истории Карамзина Иваном Ахматовым, 1831 год // Руниверс
• Атлас Российской Империи, содержащий в себе 51 губернию, 4 области, Царство Польское и Княжество Финляндское, 1835 год // Руниверс
• Подробный атлас Российской Империи с планами главных городов, 1876 год // Руниверс
• Мапы губэрняў эўрапейскай часткі Расейскай імпэрыі, 1903 год
• Россия. Географическое описание Российское Империи по губерниям и областям с географическими картами, 1913 год // Руниверс
• Картографическая энциклопедия: старые карты Российской империи // Литера Ру