Эстонія: розьніца паміж вэрсіямі

	Гісторыя Эстоніі;
	Кундзкая культура; Нарвенская культура; Эсты; Чудзь; Балтыйскія фіны;
	Асільянцы; Крыжовыя паходы; Дацкая Эстонія; Старая Лівонія;
	Лівонская вайна (1558—1583); Інфлянцкае княства (1562—1629); Паўночная вайна (1700—1721); Ліфляндзкая губэрня (1712—1918); Эстляндзкая губэрня (1795—1918);
	Нацыянальнае абуджэньне; Кайзэраўская акупацыя; Абвяшчэньне незалежнасьці; Вызвольная вайна;
	Эпоха цішыні; Другая сусьветная вайна; Савецкая акупацыя; Рэспубліка Эстонія;

	Эстонія; эст. Eesti
Сьцяг	Герб
	Дзяржаўны гімн: «Mu isamaa, mu õnn ja rõõm»
Афіцыйная мова	Эстонская
Сталіца	Талін
Найбуйнейшы горад	Талін
Форма кіраваньня Прэзыдэнт; Прэм’ер-міністар	Парлямэнцкая рэспубліка; Керсьці Кальюлайд; Юры Ратас
Плошча; • агульная; • адсотак вады	129-е месца ў сьвеце; 45 227 км²; 4,45%
Насельніцтва; • агульнае (2014); • шчыльнасьць	151-е месца ў сьвеце; 1 318 705 (2018); 28/км²
Этнічны склад	68,8% эстонцыb; 25,1% расейцы; 1,8% украінцы; 0,9% беларусы; 0,6% фіны; 2,8% іншыя; (2017)
СУП; • агульны (2018); • на душу насельніцтва	43-е месца ў сьвеце; $28 672 млрд; $21 964
Валюта	Эўра (EUR)
Часавы пас; • улетку	EET (UTC+2); EEST (UTC+3)
Незалежнасьць; — ад СССР	20 жніўня 1991
Аўтамабільны знак	EST
Дамэн верхняга ўзроўню	.ee
Тэлефонны код	+372

Інтэрактыўны прагляд гісторыі

← Папярэдняя зьмена Наступная зьмена →

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

ВізуальнаВікіразметка

Лінейны

Вэрсія ад 10:28, 8 лістапада 2019

Эсто́нія (па-эстонску: Eesti (зьвесткі)), афіцыйна Эсто́нская Рэспу́бліка (эст. Eesti Vabariik, [ˈeːsti ˈʋɑbɑriːk]) — краіна ў паўночнай Эўропе на ўзьбярэжжы Балтыйскага мора. На поўначы амываецца Фінскай затокай, на захадзе — Балтыйскім морам; на поўдні Эстонія мяжуе з Латвіяй, на ўсходзе з Расеяю, а таксама мае марскую мяжу зь Фінляндыяй на поўначы і Швэцыяй на захадзе.

Тэрыторыю Эстоніі, акрамя матэрыковае часткі, складаюць яшчэ 2222 астравы ў Балтыйскім моры^[3] агульнай плошчай 45 227 км² (зь іх 42 388 км² сушы). Клімат — вільготна-кантынэнтальны.

Эстонія — дэмакратычная парлямэнцкая рэспубліка, падзеленая на пятнаццаць паветаў; сталіца і найбольшы горад — Талін. З насельніцтвам 1,3 мільёны Эстонія ёсьць адной з найменш населеных краінаў Эўразьвязу, Эўразоны, НАТО і Шэнгенскае зоны. Эстонцы належаць да фінскіх народаў, а эстонская мова — да фіна-вугорскай групы, набліжаная да фінскай і саамскіх моваў і аддалена павязаная з вугорскай.

Эстонія зьяўляецца разьвітай краінай з высокапрыбытковай эканомікай^[4]. Зьяўляецца сябрам Арганізацыі эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Эстоніі

У старажытныя часы Эстонія была заселеная плямёнамі фіна-вуграў. Хрысьціянства прыйшло на эстонскую зямлю, калі нямецкія крыжакі і датчане заваявалі краіну ў 1227 годзе. За сваю гісторыю Эстонія знаходзілася пад уладай розных замежных захопнікаў: крыжакоў, Даніі, Швэцыі, Рэчы Паспалітае, і ўрэшце рэшт Расейскай імпэрыі. Ажно да 1918 году пануючаю клясай заставаліся астзэйскія немцы, рэшткі якіх зьехалі ў Нямеччыну пасьля Другое сусьветнае вайны.

Пасьля кастрычніцкага перавароту і распаду Расейскай імпэрыі Эстонія 24 лютага 1918 году абвясьціла незалежнасьць. У чэрвені 1940 году краіна была гвалтоўна інкарпараваная ў Савецкі Саюз згода з савецка-нацысцкаю змовай. З 1941 па 1944 год Эстонія была пад нямецкай акупацыяй, потым — зноў у складзе СССР. Незалежнасьць Эстоніі адноўленая 20 жніўня 1991 году пасьля балтыйскае Пяючае рэвалюцыі і распаду СССР.

Пасьля канчатковага вываду расейскіх войскаў 31 жніўня 1994 году Эстонія змагла разьвіваць актыўныя сувязі з Заходняю Эўропай. 29 сакавіка 2004 году Эстонія далучылася да NATO, а 1 траўня 2004 году — да Эўрапейскага Зьвязу.

Тартуская мірная дамова

Палітычны лад

Асноўны артыкул: Палітычны лад Эстоніі

Эстонія зьяўляецца ўнітарнай дэмакратычнаю рэспублікай. Прэзыдэнт абіраецца аднапалатным парлямэнтам на пяць гадоў. Выканаўчая ўлада ажыцьцяўляецца ўрадам, які фармуецца прызначаным прэзыдэнтам прэм’ер-міністрам і складаецца з 14 міністраў. Урад прызначаецца прэзыдэнтам са згоды парлямэнту.

Заканадаўчая ўлада належыць аднапалатнаму парлямэнту (Рыйгікогу — эст. Riigikogu — «Дзяржаўная асамблея»), што складаецца з 101 дэпутата і абіраецца на 4 гады.

Судовая ўлада прадстаўленая Нацыянальным судом (па-эстонску: Riigikohus), які складаецца з 17 судзей. Намесьнік Нацыянальнага суду пажыцьцёва прызначаецца парлямэнтам з намінацыі прэзыдэнта.

У 2005 г. грамадзяне Эстоніі ўпершыню ў сьвеце змаглі ўдзельнічаць выбарах органаў мясцовага самакіраваньня праз Сеціва. У 2007 г. галасаваць праз Сеціва можна было на парлямэнцкіх выбарах^[5].

Тааві Рыйвас — прэм’ер-міністар Эстоніі ад 2014 году
Парлямэнт Эстоніі
Нацыянальны суд

Адміністрацыйны падзел

Асноўны артыкул: Адміністрацыйны падзел Эстоніі

Эстонія мае ў сваім складзе 15 адміністрацыйных адзінак — акругаў:

Воласьці падзяляюцца на муніцыпалітэты двух тыпаў: месты (linn) і воласьці (vald). Пасьля адміністрацыйнай рэформы ў краіна налічваецца 79 муніцыпалітэтаў, зь іх 14 мескіх і 65 валасных. Воласьці маюць самакіраваньне.

Геаграфія

Асноўны артыкул: Геаграфія Эстоніі

Эстонія ляжыць на ўсходнім узьбярэжжы Балтыйскага мора на паўночна-ўсходняй частцы Ўсходне-эўрапейскае плятформы, між 57,3° і 59,5° паўночнае шырыні; і 21,5° і 28,1° заходняе даўжыні. Сярэдняя вышыня над узроўнем мора — усяго 50 мэтраў. Найвышэйшы пункт Эстоніі — Суур Мунамяґі на паўднёвым усходзе краіны (318 м).

Прыродныя рэсурсы Эстоніі складаюць гаручыя лупнякі (або кукэрсыт) і вапняк. На 2012 г. 52 % земляў Эстоніі былі пад лясамі, што рабіла краіну 2-й у Эўропе па ступені лясістасьці^[5]. Найбольш распаўсюджаныя дрэвы — хвоя, елка і бяроза. Эстонія мае больш за 1400 азёраў (большая частка зь якіх вельмі малыя, самае вялікае — возера Пэйпсі — мае 3555 км²), шматлікія балоты і ўзьбярэжжа даўжынёю 3794 км з шматлікімі затокамі, пралівамі, бухтамі. Найдаўжэйшыя рэкі — Выганду (162 км), Пярну (144 км) і Пылтсамаа (135 км)^[6]. Колькасьць астравоў разам з выспамі складае прыкладна 2355, самыя вялікія (якія таксама зьяўляюцца асобнымі акругамі) — Саарэмаа і Хіюмаа.

Эстонія знаходзіцца ў пераходнай зоне між марскім і кліматам. Чатыры пары году маюць прыкладна аднолькавую працягласьць. Найцяплейшы месяц — ліпень (сярэдняя тэмпэратура 16,3—18,1 °C), найхаладнейшы — люты (-3,5—-7,6 °C). Сярэднегадавая тэмпэратура — 6 °C^[7]. Сьнег звычайна ляжыць зь сярэдзіны сьнежня да канца сакавіка.

Эканоміка

Асноўны артыкул: Эканоміка Эстоніі

Эстонія — сябра Эўрапейскага Зьвязу, буйнейшае ў сьвеце эканамічнае зоны. Пасьля аднаўленьня незалежнасьці краіны ў 1991 годзе адбылася прыватызацыя большасьці энэрґетыкі, тэлекамунікацыяў, чыгункі і іншых прадпрыемстваў.

Эстонія сталася адной з найбольш дынамічна разьвіваючаюся эканомік усходняе Эўропы і нават сьвету. Яна першаю з былых рэсублік СССР выйшла на ўзровень вытворчасьці 1990 году і перавысіла яго. Самым цяжкім з эканамічнага пункту гледжаньня годам для краіны быў 1999, пад уплывам фінансавае крызы ў Расеі 17 жніўня 1998 году Эстонія была другой балтыйскаю краінай, якая далучылася да Сусьветнай гандлёвай арганізацыі (у лістападзе 1999 году). Ужо да канца 2002 году Эстонія выканала большасьць патрабаваньняў для сяброўства ў Эўрапейскім Зьвязе, і 1 траўня 2004 году сталася сябрам ЭЗ.

Важным чыньнікам буйнага росту эканомікі Эстоніі ёсьць інвэстыцыі фінляндзкіх прадпрыемстваў, што пераносяць шмат вытворчасьці на тэрыторыю краіны.

Моцна разьвіты сэктар інфармацыйных тэхналёґіяў. Эстонія займае першыя месцы ў сьвеце па карыстаньні Інтэрнэтам і выкарыстаньні найноўшых сродкаў сувязі.

У 1994 годзе Эстонія сталася першаю ў сьвеце краінаю, перайшоўшаю на плоскую шкалу падаткаў, пры якой прыбытак любога памеру абкладаецца па адзіным тарыфе (26%). У студзені 2005 году падатак на даходы фізычных асобаў быў зьменшаны да 24%.

1 студзеня 2011 году Эстонія далучылася да эўразоны — эстонская крона была замененая на эўра^[8]. У 2012 г. сярэдні заробак у Эстоніі складаў 800 эўра, сярэдняя пэнсія — каля 350 эўра^[5].

Насельніцтва

Асноўны артыкул: Насельніцтва Эстоніі

Амаль семдзясят адсоткаў насельніцтва складаюць этнічныя эстонцы, астатнія — пераважна расейцы, якія жывуць галоўным чынам у прамысловым паўночным рэґіёне краіны ці ў сталіцы Таліне. Таксама маецца невялікая ґрупа этнічных фінаў.

Паводле перапісу ад 2011 году, этнічны склад Эстоніі наступны^[9]:

68,7% эстонцы
24,8% расейцы
1,7% украінцы
0,9% беларусы
0,6% фіны
3,3% іншыя

На травень 2012 году ў Эстоніі было 1,364 млн жыхароў, зь іх 68,5 % — эстонцаў і 1,2 % — беларусаў^[5].

Рэліґія

Як і ў Латвіі, вернікамі сябе вызначае даволі малая частка насельніцтва Эстоніі (каля аднае траціны). Большасьць вернікаў Эстоніі належаць да лютэранскае канфэсіі. Расейская мяншыня спаведуе праваслаўе. Пры гэтым традыцыйна высокая пашана аддаецца традыцыйным паганскім вераваньням.

Прыкладна 32% насельніцтва залічвае сябе да пэўнае рэліґіі:

14,8% Эстонская Эванґелічная Лютэранская Царква
13,9% праваслаўныя
прыкладна 6000 баптысты
прыкладна 6000 каталікі

Таксама маюцца больш дробныя ґрупы пратэстанцкіх і юдэйскіх вернікаў.

Мова

Дзяржаўная мова Эстоніі — эстонская. Шырока распаўсюджаныя расейская і ангельская.

Культура

Асноўны артыкул: Культура Эстоніі

Эстонія вядомая як краіна з найвышэйшым у сьвеце ўзроўнем пісьменнасьці.

Крыніцы

^ Афіцыйная ацэнка
^ Rahvaarv rahvuse järgi, 1. jaanuar, aasta (эст.). Statistikaamet (9 чэрвеня 2017). Праверана 14 красавіка 2018 г.
^ Holehouse, Matthew (28 жніўня 2015) Estonia discovers it's actually larger after finding 800 new islands (анг.). The Telegraph. Праверана 14 красавіка 2018 г.
^ Estonian Economic Miracle: A Model For Developing Countries (анг.). Global Politician. Праверана 5 чэрвеня 2011 г. Архіўная копія ад 28 June 2011 г.
^ ^а ^б ^в ^г Ларыса Цімошык. Вокны Эўропы эстонскага гатунку // Зьвязда : газэта. — 17 траўня 2012. — № 92 (27207). — С. 5. — ISSN 1990-763x.
^ Estonia Information - Page 1 (анг.) World InfoZone Праверана 14 красавіка 2018 г.
^ Keskmine õhutemperatuur (°C) 1981—2010 (эст.) Kliimanormid. Riigi Ilmateenistus. Праверана 14 красавіка 2018 г.
^ Ужо выходныя, 1—2 студзеня Радыё «Свабода», 1 студзеня 2011
^ PHC 2011: people of 192 ethnic nationalities live in Estonia (анг.) Population and Housing Census. Statistics Estonia (17 верасьня 2012). Праверана 14 красавіка 2018 г.

Вонкавыя спасылкі

Эстонія — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[1] Афіцыйная ацэнка

[2] Rahvaarv rahvuse järgi, 1. jaanuar, aasta (эст.). Statistikaamet (9 чэрвеня 2017). Праверана 14 красавіка 2018 г.

[3] Holehouse, Matthew (28 жніўня 2015) Estonia discovers it's actually larger after finding 800 new islands (анг.). The Telegraph. Праверана 14 красавіка 2018 г.

[4] Estonian Economic Miracle: A Model For Developing Countries (анг.). Global Politician. Праверана 5 чэрвеня 2011 г. Архіўная копія ад 28 June 2011 г.

[з-5] а ^б ^в ^г Ларыса Цімошык. Вокны Эўропы эстонскага гатунку // Зьвязда : газэта. — 17 траўня 2012. — № 92 (27207). — С. 5. — ISSN 1990-763x.

[worldinfo-6] Estonia Information - Page 1 (анг.) World InfoZone Праверана 14 красавіка 2018 г.

[EMHI-7] Keskmine õhutemperatuur (°C) 1981—2010 (эст.) Kliimanormid. Riigi Ilmateenistus. Праверана 14 красавіка 2018 г.

[8] Ужо выходныя, 1—2 студзеня Радыё «Свабода», 1 студзеня 2011

[9] PHC 2011: people of 192 ethnic nationalities live in Estonia (анг.) Population and Housing Census. Statistics Estonia (17 верасьня 2012). Праверана 14 красавіка 2018 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

@@ Радок 135: / Радок 135: @@
 Прыродныя рэсурсы Эстоніі складаюць [[гаручыя лупнякі]] (або кукэрсыт) і [[вапняк]]. На 2012 г. 52 % земляў Эстоніі былі пад лясамі, што рабіла краіну 2-й у Эўропе па ступені лясістасьці<ref name="з"/>. Найбольш распаўсюджаныя дрэвы — [[хвоя]], [[елка]] і [[бяроза]]. Эстонія мае больш за [[Сьпіс азёраў Эстоніі|1400 азёраў]] (большая частка зь якіх вельмі малыя, самае вялікае — возера [[Пэйпсі (возера)|Пэйпсі]] — мае 3555 км²), шматлікія балоты і ўзьбярэжжа даўжынёю 3794 км з шматлікімі затокамі, пралівамі, бухтамі. Найдаўжэйшыя рэкі — [[Выганду (рака)|Выганду]] (162 км), [[Пярну (рака)|Пярну]] (144 км) і [[Пылтсамаа (рака)|Пылтсамаа]] (135 км)<ref name="worldinfo">{{Спасылка|аўтар = |імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.worldinfozone.com/country.php?country=Estonia|загаловак = Estonia Information - Page 1|фармат = |назва праекту = World InfoZone|выдавец = |дата доступу = 14 красавіка 2018|мова = en|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>. Колькасьць астравоў разам з выспамі складае прыкладна 2355, самыя вялікія (якія таксама зьяўляюцца асобнымі акругамі) — [[Саарэмаа]] і [[Хіюмаа]].
-Эстонія знаходзіцца ў пераходнай зоне між [[Марскі клімат|марскім]] і [[Кантынэнтальны клімат|кліматам]]. Чатыры пары году маюць прыкладна аднолькавую працягласьць. Найцяплейшы месяц — ліпень (сярэдняя тэмпэратура 16,3—18,1 °C), найхаладнейшы — люты (-3,5—-7,6 °C). Сярэднегадавая тэмпэратура — 6 °C<ref name="EMHI">{{Спасылка|аўтар = |імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.ilmateenistus.ee/kliima/kliimanormid/ohutemperatuur/#keskm_ohut|загаловак = Keskmine õhutemperatuur (°C) 1981—2010|фармат = |назва праекту = Kliimanormid|выдавец = Riigi Ilmateenistus|дата доступу = 14 красавіка 2018|мова = et|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>. Сьнег звычайна ляжыць зь сярэдзіны сьнежня да канца сакавіка.
+Эстонія знаходзіцца ў пераходнай зоне між [[Марскі клімат|марскім]] і [[Кантынэнтальны клімат|кліматам]]. Чатыры пары году маюць прыкладна аднолькавую працягласьць. Найцяплейшы месяц — ліпень (сярэдняя тэмпэратура 16,3—18,1&nbsp;°C), найхаладнейшы — люты (-3,5—-7,6&nbsp;°C). Сярэднегадавая тэмпэратура — 6&nbsp;°C<ref name="EMHI">{{Спасылка|аўтар = |імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.ilmateenistus.ee/kliima/kliimanormid/ohutemperatuur/#keskm_ohut|загаловак = Keskmine õhutemperatuur (°C) 1981—2010|фармат = |назва праекту = Kliimanormid|выдавец = Riigi Ilmateenistus|дата доступу = 14 красавіка 2018|мова = et|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>. Сьнег звычайна ляжыць зь сярэдзіны сьнежня да канца сакавіка.
 == Эканоміка ==

п а р Краіны Эўропы
Азэрбайджан¹ Альбанія Андора Армэнія¹ Аўстрыя Баўгарыя Беларусь Босьнія і Герцагавіна Бэльгія Ватыкан Вугоршчына Вялікабрытанія Гішпанія Грузія¹ Грэцыя Данія Ірляндыя Ісьляндыя Італія Казахстан¹ Кіпр¹ Латвія Летува Ліхтэнштайн Люксэмбург Малдова Мальта Манака Нарвэгія Нідэрлянды Нямеччына Партугалія Паўночная Македонія Польшча Расея¹ Румынія Сан-Марына Славаччына Славенія Сэрбія Турэччына¹ Украіна Фінляндыя Францыя Харватыя Чарнагорыя Чэхія Швайцарыя Швэцыя Эстонія
Часткова прызнаныя	Абхазія¹ Косава Нагорна-Карабаская Рэспубліка¹ Паўднёвая Асэтыя¹ Паўночны Кіпр¹ Прыднястроўе
Залежныя тэрыторыі	Акратыры і Дэкелія Аляндзкія астравы Востраў Мэн Гернсі Гібральтар Джэрзі Паўночная Ірляндыя Фарэрскія астравы Шпіцбэрген
¹ — часткова або цалкам знаходзіцца ў Азіі

п а р Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы (НАТО)
Удзельнікі	Альбанія Баўгарыя Бэльгія Вугоршчына Вялікабрытанія Гішпанія Грэцыя Данія Злучаныя Штаты Амэрыкі Ісьляндыя Італія Канада Латвія Летува Люксэмбург Нарвэгія Нідэрлянды Нямеччына Партугалія Паўночная Македонія Польшча Румынія Славаччына Славенія Турэччына Францыя Харватыя Чарнагорыя Чэхія Эстонія
Кандыдаты	Босьнія і Герцагавіна Фінляндыя Швэцыя
Патэнцыйныя кандыдаты	Грузія Сэрбія