Прусія: розьніца паміж вэрсіямі
афармленьне |
д афармленьне |
||
Радок 15: | Радок 15: | ||
|ПасадыКіраўнікоў = |
|ПасадыКіраўнікоў = |
||
|ІмёныКіраўнікоў = |
|ІмёныКіраўнікоў = |
||
|Плошча = 297 007 км² ( |
|Плошча = 297 007 км² (1939 год) |
||
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = |
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = |
||
|АдсотакВады = |
|АдсотакВады = |
||
|ГодАцэнкіНасельніцтва = |
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 1939 |
||
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = |
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = |
||
|Насельніцтва = 41 915 040 чал. |
|Насельніцтва = 41 915 040 чал. |
||
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = |
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = |
||
|ЭтнічныСклад = |
|ЭтнічныСклад = |
||
Радок 58: | Радок 58: | ||
<!--|СьцягНаступнайДзяржавы5 = Flag of Germany.svg--> |
<!--|СьцягНаступнайДзяржавы5 = Flag of Germany.svg--> |
||
|ПершаяПадзея = Герцагства |
|ПершаяПадзея = Герцагства |
||
|ДатаПершайПадзеі = |
|ДатаПершайПадзеі = 1525 |
||
|Падзея1 = Унія з [[Маркграфства Брандэнбург|Брандэнбургам]] |
|Падзея1 = Унія з [[Маркграфства Брандэнбург|Брандэнбургам]] |
||
|ДатаПадзеі1 = |
|ДатаПадзеі1 = 27 жніўня 1618 |
||
|Падзея2 = Каралеўства |
|Падзея2 = Каралеўства |
||
|ДатаПадзеі2 = |
|ДатаПадзеі2 = 18 студзеня 1701 |
||
|Падзея3 = Вольная дзяржава |
|Падзея3 = Вольная дзяржава |
||
|ДатаПадзеі3 = |
|ДатаПадзеі3 = 9 лістапада 1918 |
||
|Падзея4 = ліквідавана (фактычна) |
|Падзея4 = ліквідавана (фактычна) |
||
|ДатаПадзеі4 = |
|ДатаПадзеі4 = 30 студзеня 1934 |
||
|АпошняяПадзея = ліквідавана (афіцыйна) |
|АпошняяПадзея = ліквідавана (афіцыйна) |
||
|ДатаАпошняйПадзеі = |
|ДатаАпошняйПадзеі = 25 лютага 1947 |
||
}} |
}} |
||
'''Пру́сія''' ({{мова-de|Preußen}}) — гістарычная назва шэрагу раёнаў ва ўсходняй і цэнтральнай [[Эўропа|Эўропе]], а менавіта: |
'''Пру́сія''' ({{мова-de|Preußen}}) — гістарычная назва шэрагу раёнаў ва ўсходняй і цэнтральнай [[Эўропа|Эўропе]], а менавіта: |
||
# Населены аднайменным [[народ]]ам ([[прусы]]) рэґіён на паўднёва-ўсходнім узьбярэжжы [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]], у [[Сярэднявечча|сярэднявеччы]] заваяваны [[тэўтонскі ордэн|тэўтонскімі рыцарамі]]. Пазьней гэты рэґіён стаў звацца [[Усходняя Прусія|Ўсходняю Прусіяю]]. |
# Населены аднайменным [[народ]]ам ([[прусы]]) рэґіён на паўднёва-ўсходнім узьбярэжжы [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]], у [[Сярэднявечча|сярэднявеччы]] заваяваны [[тэўтонскі ордэн|тэўтонскімі рыцарамі]]. Пазьней гэты рэґіён стаў звацца [[Усходняя Прусія|Ўсходняю Прусіяю]]. |
||
# Ґерцагства (з |
# Ґерцагства (з 1525 году), курфюрства (з 1618 году, пад уладаю нямецкае дынастыі [[Гагэнцолерны|Гагэнцолернаў]]). Уключала ўласна (Усходнюю) Прусію, а таксама [[Брандэнбург]]. Сталіца разьмяшчалася спачатку ў [[Кёнігсбэрг]]у, а пасьля [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовае вайны]] — у [[Бэрлін]]е. Каралеўства (з 1701 году). |
||
# Тэрытарыяльнае ўтварэньне («вольная дзяржава») у рамках [[Ваймарская рэспубліка|Ваймарскае рэспублікі]], узьніклае пасьля падзеньня Гагэнцолернаў у |
# Тэрытарыяльнае ўтварэньне («вольная дзяржава») у рамках [[Ваймарская рэспубліка|Ваймарскае рэспублікі]], узьніклае пасьля падзеньня Гагэнцолернаў у 1918 годзе, якое ўключала большую частку былога каралеўства. У 1947 годзе як тэрытарыяльнае ўтварэньне Прусія была ліквідавана па рашэньні саюзьнікаў у рамках [[Другая сусьветная вайна|паваеннай]] перабудовы Эўропы. |
||
== Гісторыя == |
== Гісторыя == |
||
=== V—XIII стагодзьдзі === |
=== V—XIII стагодзьдзі === |
||
Да XIII стагодзьдзя тэрыторыю Ўсходняе Прусіі засялялі [[прусы]]. Яны зьяўляліся аднымі з прамых пераемнікаў [[Культура баявых сякераў|культуры шнуравае керамікі]] (III—II тыс. да н. э.) якая займала амаль усю кантынэнтальную Эўропу, акрамя Міжземнамор’я і Поўначы, — у тым ліку сучасную Цэнтральную Расею. Іх вылучэньне ў асобны народ з групы роднасных плямёнаў адносяць да V—VI стагодзьдзям. Пры гэтым характэрныя рысы ўласна прускае культуры прасочваюцца з пачатку нашае эры. Першыя селішчы ўласна прусаў паўсталі на ўзьбярэжжы цяперашняга [[Калінінградзкая затока|Калінінградзкай затокі]]. Затым, |
Да XIII стагодзьдзя тэрыторыю Ўсходняе Прусіі засялялі [[прусы]]. Яны зьяўляліся аднымі з прамых пераемнікаў [[Культура баявых сякераў|культуры шнуравае керамікі]] (III—II тыс. да н. э.) якая займала амаль усю кантынэнтальную Эўропу, акрамя Міжземнамор’я і Поўначы, — у тым ліку сучасную Цэнтральную Расею. Іх вылучэньне ў асобны народ з групы роднасных плямёнаў адносяць да V—VI стагодзьдзям. Пры гэтым характэрныя рысы ўласна прускае культуры прасочваюцца з пачатку нашае эры. Першыя селішчы ўласна прусаў паўсталі на ўзьбярэжжы цяперашняга [[Калінінградзкая затока|Калінінградзкай затокі]]. Затым, да IX стагодзьдзя, прусы мігравалі на захад, да ніжняй плыні Віслы. |
||
У XIII павеку гэта [[Прускі крыжовы паход|тэрыторыя была захоплена]] [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. |
У XIII павеку гэта [[Прускі крыжовы паход|тэрыторыя была захоплена]] [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. |
||
Радок 95: | Радок 95: | ||
У 1525 Вялікі Маґістар Тэўтонскага Ордэна Альбрэхт Брадэнбургскі, пяройдучы ў пратэстанцызм, па радзе [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] сэкулярызаваў землі Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, ператварыўшы іх у свецкае ґерцаґства, зьмешчанае ў леннай залежнасьці ад Польшчы. |
У 1525 Вялікі Маґістар Тэўтонскага Ордэна Альбрэхт Брадэнбургскі, пяройдучы ў пратэстанцызм, па радзе [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] сэкулярызаваў землі Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, ператварыўшы іх у свецкае ґерцаґства, зьмешчанае ў леннай залежнасьці ад Польшчы. |
||
Альбрэхт таксама рэфармаваў усю дзяржаўную сыстэму. Ствараліся новыя ўрадавыя ўстановы. У 1544 годзе ў Кенігзбэрзе ўтвораны [[Кенігзбэргскі ўнівэрсытэт|унівэрсытэт]], уладкованы па ўзоры іншых нямецкіх унівэрсытэтаў. Рэформы Альбрэхта згулялі значную ролю ў разьвіцьці Прусіі, спрыялі яе эканамічнаму і культурнаму разьвіцьцю. Памёр Альбрэхт |
Альбрэхт таксама рэфармаваў усю дзяржаўную сыстэму. Ствараліся новыя ўрадавыя ўстановы. У 1544 годзе ў Кенігзбэрзе ўтвораны [[Кенігзбэргскі ўнівэрсытэт|унівэрсытэт]], уладкованы па ўзоры іншых нямецкіх унівэрсытэтаў. Рэформы Альбрэхта згулялі значную ролю ў разьвіцьці Прусіі, спрыялі яе эканамічнаму і культурнаму разьвіцьцю. Памёр Альбрэхт 20 сакавіка 1568 году на 78-м годзе жыцьця ў замку Тапіаў ([[Гвардзейск]]). |
||
Пасьля яго сьмерці сытуацыя ў Прусіі зноў ускладнілася. Яго хворы сын, Альбрэхт Фрэдэрэк, практычна не прымаў удзелу ў кіраваньні ґерцаґствам. З 1578 году Прусіяю сталі кіраваць рэґенты зь нямецкай дынастыі [[Гагэнцолерны|Гагэнцолернаў]]. Бо ў Альбэрта Фрэдэрыка не было сыноў, курфюрст [[Брандэнбург]]у Ёахім Фрыдрых жэніць свайго сына Яана Жыгімонта на Ганьне Прускай, дочкі Альбрэхта ў надзеі ўсталяваць дынастычнае [[сваяцтва]] і пасьля яго сьмерці далучыць землі Прусіі да Брандэнбургу. Так і здарылася. У 1618 Альбрэхт Фрэдэрык памірае і прускае ґерцаґства пераходзіць курфюрсту Брандэнбурга Яану Жыгімонту. |
Пасьля яго сьмерці сытуацыя ў Прусіі зноў ускладнілася. Яго хворы сын, Альбрэхт Фрэдэрэк, практычна не прымаў удзелу ў кіраваньні ґерцаґствам. З 1578 году Прусіяю сталі кіраваць рэґенты зь нямецкай дынастыі [[Гагэнцолерны|Гагэнцолернаў]]. Бо ў Альбэрта Фрэдэрыка не было сыноў, курфюрст [[Брандэнбург]]у Ёахім Фрыдрых жэніць свайго сына Яана Жыгімонта на Ганьне Прускай, дочкі Альбрэхта ў надзеі ўсталяваць дынастычнае [[сваяцтва]] і пасьля яго сьмерці далучыць землі Прусіі да Брандэнбургу. Так і здарылася. У 1618 Альбрэхт Фрэдэрык памірае і прускае ґерцаґства пераходзіць курфюрсту Брандэнбурга Яану Жыгімонту. |
||
Радок 109: | Радок 109: | ||
{{Асноўны артыкул|Каралеўства Прусія}} |
{{Асноўны артыкул|Каралеўства Прусія}} |
||
18 студзеня 1701 году ў [[Кёнігсбэрг]]у сын Фрыдрыха Вільгельма курфюрст Брадэнбурскі [[Фрыдрых I (кароль Прусіі)|Фрыдрых III]] быў каранаваны каралём Прусіі і прыняў тытул ''Фрыдрыха I'', пры гэтым назва Прусія была прысвоена ўсёй Брандэрбурска-Прускай дзяржаве. |
|||
Хоць ніякімі асоба важнымі для дзяржавы падзеямі кіраваньне Фрыдрыха I адзначана не было, |
Хоць ніякімі асоба важнымі для дзяржавы падзеямі кіраваньне Фрыдрыха I адзначана не было, каралеўскі тытул кіраўніка падняў міжнародны прэстыж Прусіі. |
||
каралеўскі тытул кіраўніка падняў міжнародны прэстыж Прусіі. |
|||
Пасьля сьмерці Фрыдрыха I у |
Пасьля сьмерці Фрыдрыха I у 1713 годзе на прускі пасад уступіў [[Фрыдрых Вільгельм I]], празваны Каралём-жаўнерам. Фрыдрых-Вільгельм I перабудаваў уладныя структуры буйных гарадоў, такіх, як [[Бэрлін]], [[Кёнігсбэрг]] і [[Шчэцін|Штэтын]]. Гарады атрымлівалі прызначаных каралём штат-прэзыдэнтаў, адначасова якія робяцца старшынямі вайсковых і зямельных палатаў у дадзенай правінцыі. Падчас яго кіраваньня [[прускае войска]] стала мацнейшым войскам у Эўропе. |
||
З 1740 па 1786 гг. каралём Прусіі быў [[Фрыдрых II (кароль Прусіі)|Фрыдрых II Вялікі]]. У гэты пэрыяд Прусія ўдзельнічала ў шматлікіх войнах. Ужо ў |
З 1740 па 1786 гг. каралём Прусіі быў [[Фрыдрых II (кароль Прусіі)|Фрыдрых II Вялікі]]. У гэты пэрыяд Прусія ўдзельнічала ў шматлікіх войнах. Ужо ў 1740 годзе пачынаецца [[Вайна за аўстрыйскую спадчыну]] (1740—1748), у выніку якой Прусія захапіла вялікую частку Сілезіі. |
||
У 1756—1763 гадах Прусія ўдзельнічала ў [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]], у якое атрымала перамогу, панясучы, аднак, вялікія страты. У 1757 і 1759 гадах Прусія патрывала паразу ад расейскіх войскаў у [[Грос-Эгерсдорфская бітва|бітве пры Грос-Эгерсдорфе]] і ў Кунерсдорфскай бітве. У выніку большасьць прускіх правінцыяў былі заняты або расейцамі, або аўстрыйцамі. Аднак у 1762 годзе пасьля сьмерці расейскай [[Лізавета Пятроўна|імпэратаркі Лізаветы]] прыйшэлы да ўлады [[Пётар III]] склаў з Фрыдрыхам II перамір’е і вярнуў землі, заваяваныя расейскім войскам. Усьлед за Расеяю перамір’е было складзена 22 траўня 1762 гады паміж Прусіяю і Францыяю, а 24 лістапада — перамір’е паміж Прусіяю і Аўстрыяю. У выніку вайны Прусія канчаткова ўвайшла ў круг вядучых эўрапейскіх дзяржаваў. |
У 1756—1763 гадах Прусія ўдзельнічала ў [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]], у якое атрымала перамогу, панясучы, аднак, вялікія страты. У 1757 і 1759 гадах Прусія патрывала паразу ад расейскіх войскаў у [[Грос-Эгерсдорфская бітва|бітве пры Грос-Эгерсдорфе]] і ў Кунерсдорфскай бітве. У выніку большасьць прускіх правінцыяў былі заняты або расейцамі, або аўстрыйцамі. Аднак у 1762 годзе пасьля сьмерці расейскай [[Лізавета Пятроўна|імпэратаркі Лізаветы]] прыйшэлы да ўлады [[Пётар III]] склаў з Фрыдрыхам II перамір’е і вярнуў землі, заваяваныя расейскім войскам. Усьлед за Расеяю перамір’е было складзена 22 траўня 1762 гады паміж Прусіяю і Францыяю, а 24 лістапада — перамір’е паміж Прусіяю і Аўстрыяю. У выніку вайны Прусія канчаткова ўвайшла ў круг вядучых эўрапейскіх дзяржаваў. |
||
Радок 123: | Радок 122: | ||
Фрыдрых II сканаў у 1786 году ў [[Патсдам]]е, не пакінуўшы прамога спадчынніка. |
Фрыдрых II сканаў у 1786 году ў [[Патсдам]]е, не пакінуўшы прамога спадчынніка. |
||
Яго пераемнікам стаў яго пляменьнік [[Фрыдрых Вільгельм II]]. Пры ім сыстэма кіраваньня, створаная Фрыдрыхам, стала руйнавацца, і пачаўся заняпад Прусіі. Пры Фрыдрыху Вільгельме II, падчас [[Вялікая француская рэвалюцыя|Вялікае францускае рэвалюцыі]] Прусія разам з Аўстрыяю склала ядро 1-й антыфранцускай кааліцыі, аднак пасьля шэрагу паразаў была змушана падпісаць сэпаратны [[Базэльская мірная дамова (5 красавіка 1795)|Базэльскі мір]] з Францыяю ў |
Яго пераемнікам стаў яго пляменьнік [[Фрыдрых Вільгельм II]]. Пры ім сыстэма кіраваньня, створаная Фрыдрыхам, стала руйнавацца, і пачаўся заняпад Прусіі. Пры Фрыдрыху Вільгельме II, падчас [[Вялікая француская рэвалюцыя|Вялікае францускае рэвалюцыі]] Прусія разам з Аўстрыяю склала ядро 1-й антыфранцускай кааліцыі, аднак пасьля шэрагу паразаў была змушана падпісаць сэпаратны [[Базэльская мірная дамова (5 красавіка 1795)|Базэльскі мір]] з Францыяю ў 1795 годзе. |
||
У 1797 годзе пасьля сьмерці Фрыдрыха Вільгельма II на пасад уступіў яго сын, [[Фрыдрых Вільгельм III]]. Фрыдрых Вільгельм апынуўся слабым і нерашучым кіраўніком. У [[Напалеонаўскія войны|напалеонаўскіх войнах]] ён доўгі час ня мог вызначыцца, на якім ён боку. Ён абяцаў садзейнічаньне Аўстрыі, але нічога не распачаў пасьля ўварваньня ў гэту краіну Напалеона ў 1805 годзе, спадзяючыся набыць ад Францыі наўзамен за нэўтралітэт Прусіі [[Гановэр]] і іншыя землі на поўначы. 1 кастрычніка 1806 году Прусія прад’явіла Напалеону ўльтыматум, а ўжо 8 кастрычніка 1806 году Напалеон напаў на Прусію. У выніку [[прускае войска]] была разгромлена Напалеонам у [[Бітва пры Ене і Аўэрштэдце|бітвах пры Ене і Аўэрштэдце]]. Па [[Тыльзыцкі мір|Тыльзіцкаму міру]] 1807 году Прусія страціла каля паловы сваіх тэрыторыяў. У студзені 1813 году Прусія вызвалена ад напалеонаўскіх войскаў. Па выніках [[Венскі кангрэс|Венскага кангрэса]] 1814—1815 гадоў Прусіі былі вернутыя Рэйнская Прусія, Вэстфалія, Познань і частка Саксоніі. |
У 1797 годзе пасьля сьмерці Фрыдрыха Вільгельма II на пасад уступіў яго сын, [[Фрыдрых Вільгельм III]]. Фрыдрых Вільгельм апынуўся слабым і нерашучым кіраўніком. У [[Напалеонаўскія войны|напалеонаўскіх войнах]] ён доўгі час ня мог вызначыцца, на якім ён боку. Ён абяцаў садзейнічаньне Аўстрыі, але нічога не распачаў пасьля ўварваньня ў гэту краіну Напалеона ў 1805 годзе, спадзяючыся набыць ад Францыі наўзамен за нэўтралітэт Прусіі [[Гановэр]] і іншыя землі на поўначы. 1 кастрычніка 1806 году Прусія прад’явіла Напалеону ўльтыматум, а ўжо 8 кастрычніка 1806 году Напалеон напаў на Прусію. У выніку [[прускае войска]] была разгромлена Напалеонам у [[Бітва пры Ене і Аўэрштэдце|бітвах пры Ене і Аўэрштэдце]]. Па [[Тыльзыцкі мір|Тыльзіцкаму міру]] 1807 году Прусія страціла каля паловы сваіх тэрыторыяў. У студзені 1813 году Прусія вызвалена ад напалеонаўскіх войскаў. Па выніках [[Венскі кангрэс|Венскага кангрэса]] 1814—1815 гадоў Прусіі былі вернутыя Рэйнская Прусія, Вэстфалія, Познань і частка Саксоніі. |
||
==== Войны за аб’яднаньне Нямеччыны ==== |
==== Войны за аб’яднаньне Нямеччыны ==== |
||
⚫ | У 1848—1850 і 1864 гадах Прусія сумесна зь [[Нямецкі саюз|Нямецкім саюзам]] вяла вайну супраць [[Данія|Даніі]] за ўладаньне ґерцаґствамі Шлезьвіг і Гальштэйн (Глядзіце [[Дацка-пруская вайна 1848—1850]], [[Дацкая вайна 1864 году]]). Па выніках вайны ґерцаґства былі абвешчаны сумеснымі валадарствамі Прусіі і Аўстрыі, якая стаяла на чале Нямецкага саюзу. |
||
⚫ | Імкненьне Аўстрыі і Прусіі да аб’яднаньня ўсіх нямецкіх земляў пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў 1866 годзе [[Аўстра-пруска-італьянская вайна|Аўстра-Прускае вайны]]. Вынікамі гэтай вайны сталі анэксія Прусіяю тэрыторыяў [[Каралеўства Гановэр]], [[Гэсэн-Касэль|Кургэсэна]], Насаў, [[Шлезьвіг-Гальштайн]]а, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурта-на-Майне]]. Гэтыя анэксіі тэрытарыяльна злучылі рэйнскія правінцыі Прусіі з асноўнаю тэрыторыяю каралеўства і ўтварылі [[Паўночнанямецкі саюз]], які аб’яднаў 21 нямецкую дзяржаву. |
||
⚫ | У |
||
⚫ | У 1870—1871 гадах Прусія вяла [[Франка-пруская вайна|вайну супраць Францыі]], па выніках якой да Паўночнанямецкага саюзу былі далучаны паўднёванямецкія землі — [[Вялікае герцагства Бадэн|Бадэн]], [[Каралеўства Вюртэмбэрг|Вюртэмбэрг]] і [[Каралеўства Баварыя|Баварыя]]. 18 студзеня 1871 году, яшчэ да канчатка вайны, у Вэрсалі міністар-прэзыдэнт Прусіі [[Ота фон Бісмарк|Бісмарк]] і прускі кароль [[Вільгельм I (нямецкі імпэратар)|Вільгельм I]] абвясьцілі пра стварэньне [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. |
||
⚫ | Імкненьне Аўстрыі і Прусіі да аб’яднаньня ўсіх нямецкіх земляў пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў |
||
⚫ | У |
||
З гэтай даты пачынаецца гісторыя Прусіі ў складзе адзінай Нямецкай дзяржавы. |
З гэтай даты пачынаецца гісторыя Прусіі ў складзе адзінай Нямецкай дзяржавы. |
||
Радок 164: | Радок 162: | ||
==== Прусія ў эпоху Трэцяга райху ==== |
==== Прусія ў эпоху Трэцяга райху ==== |
||
Пасьля прыходу |
Пасьля прыходу 30 студзеня 1933 году да ўлады ў Нямеччыне [[НСДАП|нацыянал-сацыялістаў]] Прусія працягвала заставацца ў складзе Нямеччыны на адмысловым становішчы. Ужо 30 студзеня [[райхскамісар]]ам Прусіі стаў віцэ-канцлер у [[Кабінэт Гітлера|сфармаваным урадзе]] [[Адольф Гітлер|Адольфа Гітлера]] [[Франц фон Папэн]]<ref>К. А. Залесский. "НСДАП. Власть в Третьем рейхе". М., [[Эксмо]], 2005. С. 411</ref>. |
||
Пасьля ўводзін пастоў імпэрскіх намеснікаў ([[штатгальтэр|райхсштатгальтэраў]]) у землях Нямеччыны з |
Пасьля ўводзін пастоў імпэрскіх намеснікаў ([[штатгальтэр|райхсштатгальтэраў]]) у землях Нямеччыны з 7 красавіка 1933 году і да свае сьмерці 30 красавіка 1945 году імпэрскім намесьнікам Прусіі быў сам А. Гітлер, а яе [[Міністр-прэзыдэнт|міністрам-прэзыдэнтам]] з 11 красавіка 1933 да 23 красавіка 1945 году<ref>[http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007772 Hermann Goring: Timeline]</ref> быў прэзыдэнт Райхстага [[Герман Герынг]]. Яму ж 30 студзеня 1935 году А. Гітлер даручыў адначасова выконваць яго абавязкі райхсштатгальтэра Прусіі, але фармальна застаючыся часткаю прускай дзяржавы<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/14207/ПРУСІЯ ПРУССИЯ] - Советская историческая энциклопедия</ref>. |
||
=== Ліквідацыя Прусіі === |
=== Ліквідацыя Прусіі === |
||
Радок 187: | Радок 185: | ||
У 1914 годзе плошча тэрыторыі Прусіі складала 354 490 км². |
У 1914 годзе плошча тэрыторыі Прусіі складала 354 490 км². |
||
Насельніцтва Прусіі па гадах ( |
Насельніцтва Прусіі па гадах (1740—1939) |
||
{| class="standard" |
{| class="standard" |
||
Радок 249: | Радок 247: | ||
* [[Ордэн Лебедзя]] ({{мова-de|Schwanenorden}}) |
* [[Ордэн Лебедзя]] ({{мова-de|Schwanenorden}}) |
||
* [[Ордэн Кароны (Прусія)|Ордэн Кароны]] ({{мова-de|Kronen-Orden}}) |
* [[Ордэн Кароны (Прусія)|Ордэн Кароны]] ({{мова-de|Kronen-Orden}}) |
||
* [[Каралеўскі ордэн дома Гагэнцолерн]] ({{мова-de|Koniglicher Hausorden von Hohenzollern}}; |
* [[Каралеўскі ордэн дома Гагэнцолерн]] ({{мова-de|Koniglicher Hausorden von Hohenzollern}}; 18 студзеня 1851 году) |
||
* [[Каралеўскі прускі ордэн Сьвятога Яана]] ({{мова-de|Koniglich Preu?ischer St Johanniterorden}}) |
* [[Каралеўскі прускі ордэн Сьвятога Яана]] ({{мова-de|Koniglich Preu?ischer St Johanniterorden}}) |
||
* [[Княжы ордэн дома Гагэнцолерн]] ({{мова-de|Hausorden von Hohenzollern}}) |
* [[Княжы ордэн дома Гагэнцолерн]] ({{мова-de|Hausorden von Hohenzollern}}) |
||
Радок 267: | Радок 265: | ||
* ''Scriptores rerum Prussicarum – Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit'' (T. Hirsch, M. Töppen und E. Strehlke, Hrsg.), mit deutschsprachigen Anmerkungen, fünf Bände (1861–1874), [http://books.google.de/books?id=YX8OAAAAYAAJ&pg=PR3 Band 1], [http://books.google.de/books?id=OsvtAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 2], [http://books.google.de/books?id=qtftAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 3]. |
* ''Scriptores rerum Prussicarum – Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit'' (T. Hirsch, M. Töppen und E. Strehlke, Hrsg.), mit deutschsprachigen Anmerkungen, fünf Bände (1861–1874), [http://books.google.de/books?id=YX8OAAAAYAAJ&pg=PR3 Band 1], [http://books.google.de/books?id=OsvtAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 2], [http://books.google.de/books?id=qtftAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 3]. |
||
* ''Die preußische Landesgesetzgebung – Sammlung von Textausgaben'' (Max Apt, Hrsg.). Buchhandlung des Waisenhauses, Halle/S. u. Berlin 1933–1935. Etwa 14 Bände (mit Nachträgen). |
* ''Die preußische Landesgesetzgebung – Sammlung von Textausgaben'' (Max Apt, Hrsg.). Buchhandlung des Waisenhauses, Halle/S. u. Berlin 1933–1935. Etwa 14 Bände (mit Nachträgen). |
||
* Kurt Adamy, Kristina Hübener (Hrsg.): ''Geschichte der Brandenburgischen Landtage. Von den Anfängen 1823 bis in die Gegenwart''. Verlag für Berlin-Brandenburg, 1999, ISBN |
* Kurt Adamy, Kristina Hübener (Hrsg.): ''Geschichte der Brandenburgischen Landtage. Von den Anfängen 1823 bis in die Gegenwart''. Verlag für Berlin-Brandenburg, 1999, {{ISBN|3-930850-71-0}}. |
||
* Udo Arnold: ''Preußen und Berlin''. Lüneburg 1981. |
* Udo Arnold: ''Preußen und Berlin''. Lüneburg 1981. |
||
* Udo Arnold: ''Preußen als Hochschullandschaft im 19./20. Jahrhundert''. Lüneburg 1992. |
* Udo Arnold: ''Preußen als Hochschullandschaft im 19./20. Jahrhundert''. Lüneburg 1992. |
||
* Udo Arnold: ''Preußische Landesgeschichte''. Petersberg 2001. |
* Udo Arnold: ''Preußische Landesgeschichte''. Petersberg 2001. |
||
* Dirk Blasius (Hrsg.): ''Preußen in der deutschen Geschichte''. Verlagsgruppe Athenäum, Hain, Scriptor, Hanstein, Königstein/Taunus 1980, ISBN |
* Dirk Blasius (Hrsg.): ''Preußen in der deutschen Geschichte''. Verlagsgruppe Athenäum, Hain, Scriptor, Hanstein, Königstein/Taunus 1980, {{ISBN|3-445-02062-0}}. Mit Auswahlbibliografie und Personenregister. |
||
* Peter Brandt, Reiner Zilkenat (Hrsg.): ''Preußen. Ein Lesebuch''. LitPol Verlag, Berlin 1981, ISBN |
* Peter Brandt, Reiner Zilkenat (Hrsg.): ''Preußen. Ein Lesebuch''. LitPol Verlag, Berlin 1981, {{ISBN|3-88279-021-0}}. |
||
* ''Handbuch der preußischen Geschichte'', hrsg. im Auftrag der Historischen Kommission zu Berlin: |
* ''Handbuch der preußischen Geschichte'', hrsg. im Auftrag der Historischen Kommission zu Berlin: |
||
** Band 1: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Das 17. und 18. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 2009. |
** Band 1: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Das 17. und 18. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 2009. |
||
** Band 2: Otto Büsch (Hg.): ''Das 19. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 1992. |
** Band 2: Otto Büsch (Hg.): ''Das 19. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 1992. |
||
** Band 3: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Vom Kaiserreich zum 20. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Berlin New York 2000. |
** Band 3: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Vom Kaiserreich zum 20. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Berlin New York 2000. |
||
* Otto Büsch, Wolfgang Neugebauer (bearb. u. Hg.): ''Moderne Preußische Geschichte 1648–1947. Eine Anthologie''. 3 Bde., Walter de Gruyter, Berlin New York 1981 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 52/1-3. Forschungen zur Preußischen Geschichte), ISBN |
* Otto Büsch, Wolfgang Neugebauer (bearb. u. Hg.): ''Moderne Preußische Geschichte 1648–1947. Eine Anthologie''. 3 Bde., Walter de Gruyter, Berlin New York 1981 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 52/1-3. Forschungen zur Preußischen Geschichte), {{ISBN|3-11-008324-8}}. |
||
* Otto Büsch, Monika Neugebauer-Wölk (Hrsg.): ''Preußen und die revolutionäre Herausforderung seit 1789. Ergebnisse einer Konferenz''. Berlin 1991 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 78. Forschungen zur preußischen Geschichte), ISBN |
* Otto Büsch, Monika Neugebauer-Wölk (Hrsg.): ''Preußen und die revolutionäre Herausforderung seit 1789. Ergebnisse einer Konferenz''. Berlin 1991 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 78. Forschungen zur preußischen Geschichte), {{ISBN|3-11-012684-2}}. |
||
* Christopher Clark: ''Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600–1947''. bpb 2007, ISBN |
* Christopher Clark: ''Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600–1947''. bpb 2007, {{ISBN|978-3-89331-786-8}}. |
||
* Beate Engelen: ''Soldatenfrauen in Preußen''. Münster 2005 (Herrschaft und soziale Systeme in der Frühen Neuzeit, Bd. 7), ISBN |
* Beate Engelen: ''Soldatenfrauen in Preußen''. Münster 2005 (Herrschaft und soziale Systeme in der Frühen Neuzeit, Bd. 7), {{ISBN|3-8258-8052-4}}. |
||
* Gerhard Friedrich: ''Fontanes preußische Welt. Armee – Dynastie – Staat''. Baltica Verlag, Flensburg 2001, ISBN |
* Gerhard Friedrich: ''Fontanes preußische Welt. Armee – Dynastie – Staat''. Baltica Verlag, Flensburg 2001, {{ISBN|3-934097-12-X}}. |
||
* Oswald Hauser: ''Preußische Staatsraison und nationaler Gedanke''. Neumünster 1960 |
* Oswald Hauser: ''Preußische Staatsraison und nationaler Gedanke''. Neumünster 1960 |
||
* Oswald Hauser: ''Preußen, Europa und das Reich''. Köln 1987 |
* Oswald Hauser: ''Preußen, Europa und das Reich''. Köln 1987 |
||
* Klaus Herdepe: ''Die Preußische Verfassungsfrage 1848''. ars et unitas, Neuried 2003 (Deutsche Universitätsedition, Bd. 22), ISBN |
* Klaus Herdepe: ''Die Preußische Verfassungsfrage 1848''. ars et unitas, Neuried 2003 (Deutsche Universitätsedition, Bd. 22), {{ISBN|3-936117-22-5}}. |
||
* Reinhart Koselleck: ''Preußen zwischen Reform und Revolution. Allgemeines Landrecht, Verwaltung und soziale Bewegung von 1791 bis 1848''. Klett-Cotta, Stuttgart 1987, ISBN |
* Reinhart Koselleck: ''Preußen zwischen Reform und Revolution. Allgemeines Landrecht, Verwaltung und soziale Bewegung von 1791 bis 1848''. Klett-Cotta, Stuttgart 1987, {{ISBN|3-608-95483-X}}. |
||
* Wolfgang Neugebauer: ''Die Geschichte Preußens. Von den Anfängen bis 1947''. Piper, München 2006, ISBN |
* Wolfgang Neugebauer: ''Die Geschichte Preußens. Von den Anfängen bis 1947''. Piper, München 2006, {{ISBN|3-492-24355-X}}. |
||
* Uwe A. Oster: ''Preußen. Geschichte eines Königreichs''. Piper, München 2010, ISBN |
* Uwe A. Oster: ''Preußen. Geschichte eines Königreichs''. Piper, München 2010, {{ISBN|3-492-05191-X}}. |
||
* Hans-Joachim Schoeps: ''Preußen. Geschichte eines Staates. Bilder und Zeugnisse''. Ullstein, Frankfurt a.M., Berlin 1992 (zuerst Frankfurt a.M., Berlin: Propyläen Verlag, 1966, 1967), ISBN |
* Hans-Joachim Schoeps: ''Preußen. Geschichte eines Staates. Bilder und Zeugnisse''. Ullstein, Frankfurt a.M., Berlin 1992 (zuerst Frankfurt a.M., Berlin: Propyläen Verlag, 1966, 1967), {{ISBN|3-550-08585-0}}. |
||
* Julius H. Schoeps: ''Preußen, Geschichte eines Mythos''. 2. erw. Aufl., Bebra Verlag, Berlin 2001, ISBN |
* Julius H. Schoeps: ''Preußen, Geschichte eines Mythos''. 2. erw. Aufl., Bebra Verlag, Berlin 2001, {{ISBN|3-89809-030-2}}. |
||
* Eberhard Straub: ''Eine kleine Geschichte Preußens''. Siedler, Berlin 2001, ISBN |
* Eberhard Straub: ''Eine kleine Geschichte Preußens''. Siedler, Berlin 2001, {{ISBN|3-88680-723-1}}. |
||
* Friedemann Bedürftig (Hrsg.): ''Preußisches Lesebuch. Bilder, Texte, Dokumente''. Unipart-Verlag, Stuttgart 1981, ISBN |
* Friedemann Bedürftig (Hrsg.): ''Preußisches Lesebuch. Bilder, Texte, Dokumente''. Unipart-Verlag, Stuttgart 1981, {{ISBN|3-8122-8101-5}}. |
||
* Marion Gräfin Dönhoff: ''Preußen. Maß und Maßlosigkeit''. Goldmann, München 1998, ISBN |
* Marion Gräfin Dönhoff: ''Preußen. Maß und Maßlosigkeit''. Goldmann, München 1998, {{ISBN|3-442-75517-4}}. |
||
* Hans Dollinger: ''Preußen. Eine Kulturgeschichte in Bildern und Dokumenten''. Prisma, Gütersloh 1985, ISBN |
* Hans Dollinger: ''Preußen. Eine Kulturgeschichte in Bildern und Dokumenten''. Prisma, Gütersloh 1985, {{ISBN|3-570-09624-6}}. Mit einem Vorwort von Marion Gräfin Dönhoff und einer synchronoptischen Zeittafel zur Geschichte und Kultur Preußens. |
||
* Bernt Engelmann: ''Preußen. Land der unbegrenzten Möglichkeiten''. München 1981, ISBN |
* Bernt Engelmann: ''Preußen. Land der unbegrenzten Möglichkeiten''. München 1981, {{ISBN|3-442-11300-8}}. |
||
* Joachim Fernau: ''Sprechen wir über Preußen. Die Geschichte der armen Leute''. Herbig Verlag, Berlin und München 1999, ISBN |
* Joachim Fernau: ''Sprechen wir über Preußen. Die Geschichte der armen Leute''. Herbig Verlag, Berlin und München 1999, {{ISBN|3-7766-2132-X}}. |
||
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Krieg und Frieden. Der Weg ins Deutsche Reich''. Droemer Knaur, München und Zürich 1981, ISBN |
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Krieg und Frieden. Der Weg ins Deutsche Reich''. Droemer Knaur, München und Zürich 1981, {{ISBN|3-426-26043-3}}. Mit 50 Abbildungen, Zeittafel 1786–1871, Literaturverzeichnis, Register und Bildnachweis. |
||
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Gloria. Der Aufstieg eines Staates''. Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 2007, ISBN |
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Gloria. Der Aufstieg eines Staates''. Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 2007, {{ISBN|978-3-404-64227-4}}. |
||
* Sebastian Haffner: ''Preußen ohne Legende''. Gruner u. Jahr, Hamburg 1979, ISBN |
* Sebastian Haffner: ''Preußen ohne Legende''. Gruner u. Jahr, Hamburg 1979, {{ISBN|3-442-11511-6}}. Mit 8 Karten, Zeittafel von 1134 bis 1947, Personenregister und Bildnachweis; Bildteil von Ulrich Weyland. |
||
* Sebastian Haffner, Wolfgang Venohr: ''Preußische Profile''. Ullstein, Berlin 2001, ISBN |
* Sebastian Haffner, Wolfgang Venohr: ''Preußische Profile''. Ullstein, Berlin 2001, {{ISBN|3-548-26586-3}}. |
||
* Alwin Hanschmidt, ''Die Grafschaft Lingen und Brandenburgs-Preußens Expansion nach Westen''. In: Emsländische Geschichte Bd. 13, Haselünne 2006, S. 425–440. |
* Alwin Hanschmidt, ''Die Grafschaft Lingen und Brandenburgs-Preußens Expansion nach Westen''. In: Emsländische Geschichte Bd. 13, Haselünne 2006, S. 425–440. |
||
* Ludwig Hüttel: ''Friedrich-Wilhelm von Brandenburg der Große Kurfürst 1620–1688'', Süddeutscher Verlag, München 1981, ISBN |
* Ludwig Hüttel: ''Friedrich-Wilhelm von Brandenburg der Große Kurfürst 1620–1688'', Süddeutscher Verlag, München 1981, {{ISBN|3-7991-6108-2}}. |
||
* Ingrid Mittenzwei, Erika Herzfeld: ''Brandenburg-Preußen 1648 bis 1798. Das Zeitalter des Absolutismus in Text und Bild''. Berlin (Ost) 1987, ISBN |
* Ingrid Mittenzwei, Erika Herzfeld: ''Brandenburg-Preußen 1648 bis 1798. Das Zeitalter des Absolutismus in Text und Bild''. Berlin (Ost) 1987, {{ISBN|3-373-00004-1}}. Anhang mit Sigelverzeichnis, Personenregister und Bildnachweis. |
||
* Heinz Ohff: ''Preußens Könige''. Pieper Verlag, München Zürich 2001, ISBN |
* Heinz Ohff: ''Preußens Könige''. Pieper Verlag, München Zürich 2001, {{ISBN|3-492-23359-7}}. Mit 39 S/w-Abbildungen, einer Zeittafel, einer Auswahlbibliografie und einem Personenregister. |
||
* Wolfgang Ribbe, Hansjürgen Rosenbauer (Hrsg.): ''Preußen. Chronik eines deutschen Staates''. Berlin 2000, ISBN |
* Wolfgang Ribbe, Hansjürgen Rosenbauer (Hrsg.): ''Preußen. Chronik eines deutschen Staates''. Berlin 2000, {{ISBN|3-87584-023-2}}. Begleitbuch zur gleichnamigen sechsteiligen Fernsehreihe, mit zahlreichen Abbildungen. |
||
* Johannes Rogalla von Bieberstein: ''Preußen als Deutschlands Schicksal'', München 1981, ISBN |
* Johannes Rogalla von Bieberstein: ''Preußen als Deutschlands Schicksal'', München 1981, {{ISBN|3-597-10336-7}}. |
||
* Jürgen W. Schmidt (Hg.): ''Polizei in Preußen im 19. Jahrhundert'', Ludwigsfelde 2011, ISBN |
* Jürgen W. Schmidt (Hg.): ''Polizei in Preußen im 19. Jahrhundert'', Ludwigsfelde 2011, {{ISBN|978-3-933022-66-0}}. |
||
* Hans-Joachim Schoeps: ''Preußen gestern und morgen.'' Preussen Verlag, Eutin-Fissau, Essay. |
* Hans-Joachim Schoeps: ''Preußen gestern und morgen.'' Preussen Verlag, Eutin-Fissau, Essay. |
||
* Kerski, Basil (Hrsg.): ''Preußen – Erbe und Erinnerung. Essays aus Polen und Deutschland.'' Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., 1. Aufl., 2005, ISBN |
* Kerski, Basil (Hrsg.): ''Preußen – Erbe und Erinnerung. Essays aus Polen und Deutschland.'' Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., 1. Aufl., 2005, {{ISBN|978-3-936168-17-4}}. |
||
* ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Fünfbändiger Katalog zur gleichnamigen Ausstellung der Berliner Festspiele vom 15. August–15. November 1981 im Gropius-Bau in Berlin, Rowohlt, Reinbek 1981. |
* ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Fünfbändiger Katalog zur gleichnamigen Ausstellung der Berliner Festspiele vom 15. August–15. November 1981 im Gropius-Bau in Berlin, Rowohlt, Reinbek 1981. |
||
** Band 1 ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Hg. von Gottfried Korff, 1500-ISBN |
** Band 1 ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Hg. von Gottfried Korff, 1500-{{ISBN|3-499-34001-1}}. |
||
** Band 2 ''Preußen. Beiträge zu einer politischen Kultur''. Hg. von Manfred Schlenke, 1000-ISBN |
** Band 2 ''Preußen. Beiträge zu einer politischen Kultur''. Hg. von Manfred Schlenke, 1000-{{ISBN|3-499-34002-X}}. |
||
** Band 3 ''Preußen. Zur Sozialgeschichte eines Staates''. Bearb. von Peter Brandt, 1000-ISBN |
** Band 3 ''Preußen. Zur Sozialgeschichte eines Staates''. Bearb. von Peter Brandt, 1000-{{ISBN|3-499-34003-8}}. |
||
** Band 4 ''Preußen. Dein Spree-Athen. Beiträge zu Literatur, Theater und Musik in Berlin''. Hg. von Hellmut Kühn, 1000-ISBN |
** Band 4 ''Preußen. Dein Spree-Athen. Beiträge zu Literatur, Theater und Musik in Berlin''. Hg. von Hellmut Kühn, 1000-{{ISBN|3-499-34004-6}}. |
||
** Band 5 ''Preußen im Film. Eine Retrospektive der Stiftung Deutsche Kinemathek''. Hg. von Axel Marquardt und Heinz Rathsack, 1000-ISBN |
** Band 5 ''Preußen im Film. Eine Retrospektive der Stiftung Deutsche Kinemathek''. Hg. von Axel Marquardt und Heinz Rathsack, 1000-{{ISBN|3-499-34005-4}}. |
||
== Вонкавыя спасылкі == |
== Вонкавыя спасылкі == |
Вэрсія ад 11:33, 7 чэрвеня 2019
Прусія Preußen | |||||
| |||||
| |||||
Прусія ў складзе Нямецкай імпэрыі | |||||
Афіцыйная мова | Нямецкая | ||||
Сталіца | Кёнігсбэрг (1525—1701) Бэрлін (1701—1947) | ||||
Форма кіраваньня | манархія (1525—1918) рэспубліка (1918—1947) | ||||
Гісторыя • Герцагства • Унія з Брандэнбургам • Каралеўства • Вольная дзяржава • ліквідавана (фактычна) • ліквідавана (афіцыйна) |
1525 27 жніўня 1618 18 студзеня 1701 9 лістапада 1918 30 студзеня 1934 25 лютага 1947 | ||||
Плошча • агульная |
297 007 км² (1939 год) км² | ||||
Насельніцтва • агульнае (1939) |
41 915 040 чал. |
Пру́сія (па-нямецку: Preußen) — гістарычная назва шэрагу раёнаў ва ўсходняй і цэнтральнай Эўропе, а менавіта:
- Населены аднайменным народам (прусы) рэґіён на паўднёва-ўсходнім узьбярэжжы Балтыйскага мора, у сярэднявеччы заваяваны тэўтонскімі рыцарамі. Пазьней гэты рэґіён стаў звацца Ўсходняю Прусіяю.
- Ґерцагства (з 1525 году), курфюрства (з 1618 году, пад уладаю нямецкае дынастыі Гагэнцолернаў). Уключала ўласна (Усходнюю) Прусію, а таксама Брандэнбург. Сталіца разьмяшчалася спачатку ў Кёнігсбэргу, а пасьля Трыццацігадовае вайны — у Бэрліне. Каралеўства (з 1701 году).
- Тэрытарыяльнае ўтварэньне («вольная дзяржава») у рамках Ваймарскае рэспублікі, узьніклае пасьля падзеньня Гагэнцолернаў у 1918 годзе, якое ўключала большую частку былога каралеўства. У 1947 годзе як тэрытарыяльнае ўтварэньне Прусія была ліквідавана па рашэньні саюзьнікаў у рамках паваеннай перабудовы Эўропы.
Гісторыя
V—XIII стагодзьдзі
Да XIII стагодзьдзя тэрыторыю Ўсходняе Прусіі засялялі прусы. Яны зьяўляліся аднымі з прамых пераемнікаў культуры шнуравае керамікі (III—II тыс. да н. э.) якая займала амаль усю кантынэнтальную Эўропу, акрамя Міжземнамор’я і Поўначы, — у тым ліку сучасную Цэнтральную Расею. Іх вылучэньне ў асобны народ з групы роднасных плямёнаў адносяць да V—VI стагодзьдзям. Пры гэтым характэрныя рысы ўласна прускае культуры прасочваюцца з пачатку нашае эры. Першыя селішчы ўласна прусаў паўсталі на ўзьбярэжжы цяперашняга Калінінградзкай затокі. Затым, да IX стагодзьдзя, прусы мігравалі на захад, да ніжняй плыні Віслы.
У XIII павеку гэта тэрыторыя была захоплена Тэўтонскім ордэнам.
Тэўтонскі ордэн (1224—1525)
- Асноўны артыкул: Тэўтонскі ордэн
У 1226 годзе польскі князь Конрад I Мазавецкі папытаў дапамогі ў тэўтонскіх рыцараў у барацьбе супраць прусаў, абяцаўшы ім валоданьне гарадамі Кульм і Добрынь, а таксама захаваньне за імі захопленых тэрыторыяў. У 1232 годзе Тэўтонскія рыцары прыбылі ў Польшчу. Заваяваньне прусаў і яцьвягаў, пачатае ў 1233, завяршылася ў 1283; два вялікіх паўстаньні прускіх плямёнаў (1242—1249 і 1260—1274) былі жорстка падушаны. У 1237 да Тэўтонскага ордэна далучыліся рэшткі Ордэна мечаносцаў, пацярпелага незадоўга да гэтай паразы ад ліцьвінаў. У выніку гэтага аб’яднаньня ўтварылася аддзяленьне Тэўтонскага ордэна ў Інфлянтах і Курляндыі — Лівонскі ордэн. Пасьля падначаленьня Прусіі пачаліся рэґулярныя паходы супраць паганскай Літвы. У 1308—1309 Тэўтонскі ордэн захапіў у Польшчы Усходняе Памор’е з Гданьскам. У 1346 дацкі кароль Вальдэмар IV саступіў ордэну Эстляндыю. У 1380—1398 ордэн падпарадкаваў Жамойць, аб’яднаўшы такім чынам свае валадарствы ў Прусіі і Лівоніі, у 1398 захапіла выспа Готлянд, у 1402 набыў Новую марку.
Пагроза з боку Тэўтонскага ордэна прывяла да ўсталяваньня дынастычнага саюзу паміж Польшчаю і Літвою (Крэўская унія 1385). У Вялікай вайне 1409—1411 гадоў Тэўтонскі ордэн патрываў паразу пры Грунвальдзе ад аб’яднаных сілаў Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Па Торунскім міры 1411 году ён, адмовіўшыся ад Жамойці і польскае Дожынскай землі, выплаціў кантрыбуцыю. З гэтай паразы пачынаецца заход Ордэну.
Патрываўшы паразу ў Трынаццацігадовай вайне 1454—1466, Тэўтонскі ордэн пазбавіўся Гданьскага Памор’я, Торуні, Марыенбургу, Эльблёнгу, біскупства Варміі і стаў васалам Польскага каралеўства. Рэзыдэнцыя вялікага маґістра была перанесена ў Кёнігсбэрг. Лівонскі ордэн фактычна стаў самастойным.
Ґерцаґства Прусія (1525—1618)
- Асноўны артыкул: Прусія (герцагства)
У 1525 Вялікі Маґістар Тэўтонскага Ордэна Альбрэхт Брадэнбургскі, пяройдучы ў пратэстанцызм, па радзе Марціна Лютэра сэкулярызаваў землі Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, ператварыўшы іх у свецкае ґерцаґства, зьмешчанае ў леннай залежнасьці ад Польшчы.
Альбрэхт таксама рэфармаваў усю дзяржаўную сыстэму. Ствараліся новыя ўрадавыя ўстановы. У 1544 годзе ў Кенігзбэрзе ўтвораны унівэрсытэт, уладкованы па ўзоры іншых нямецкіх унівэрсытэтаў. Рэформы Альбрэхта згулялі значную ролю ў разьвіцьці Прусіі, спрыялі яе эканамічнаму і культурнаму разьвіцьцю. Памёр Альбрэхт 20 сакавіка 1568 году на 78-м годзе жыцьця ў замку Тапіаў (Гвардзейск).
Пасьля яго сьмерці сытуацыя ў Прусіі зноў ускладнілася. Яго хворы сын, Альбрэхт Фрэдэрэк, практычна не прымаў удзелу ў кіраваньні ґерцаґствам. З 1578 году Прусіяю сталі кіраваць рэґенты зь нямецкай дынастыі Гагэнцолернаў. Бо ў Альбэрта Фрэдэрыка не было сыноў, курфюрст Брандэнбургу Ёахім Фрыдрых жэніць свайго сына Яана Жыгімонта на Ганьне Прускай, дочкі Альбрэхта ў надзеі ўсталяваць дынастычнае сваяцтва і пасьля яго сьмерці далучыць землі Прусіі да Брандэнбургу. Так і здарылася. У 1618 Альбрэхт Фрэдэрык памірае і прускае ґерцаґства пераходзіць курфюрсту Брандэнбурга Яану Жыгімонту.
Курфюрства Брандэнбург-Прусія (1618—1701)
- Асноўны артыкул: Брандэнбург-Прусія
Улада Брадэнбурґскіх курфюрстаў у далучаных землях Прусіі была даволі хісткае. Па-першае Прусія працягвала знаходзіцца ў леннай залежнасьці ад Польшчы, па-другое Польшча сама жадала валодаць гэтымі тэрыторыямі, марачы далучыць Прусію да каронных земляў у выглядзе ваяводзтва. Брандэнбурґ жа тым часам моцна пакутаваў ад распачатае Трыццацігадовай вайны і не мог праводзіць актыўную палітыку па замацаваньні за сабою нованабытых земляў.
Значнае ўзмацненьне Брадэнбургска-Прускай дзяржавы адбылося пры кіраваньні Фрыдрыха Вільгельма I. Яго палітыка спрыяла прытоку імігрантаў у разбураны вайною Брандэнбурґ і спрыяла яго хуткаму аднаўленьню. З мэтаю зьнішчэньня леннае залежнасьці Прусіі ад Польшчы і дасягненьня яе сувэрэнітэту курфюрст прыняў удзел у швэцка-польскай вайне 1655—1661 гадоў. Перамога над палякамі ў трохдзённай бітве пад Варшаваю, здабытая пры дапамозе брадэнбурґскіх войскаў, значна ўзмацніла пазыцыі курфюрста. 20 лістапада 1656 Карл X склаў з курфюрстам дамову ў Лабіаў, па якім Фрыдрых-Вільгельм атрымліваў поўны сувэрэнітэт у Прусіі. У адпаведнасьці Вяляўска-Будгошчскім трактатам 1657 гэты сувэрэнітэт прызнаецца Рэччу паспалітай. Зараз на карце Эўропы зьяўляецца новая дзяржава Брандэнбург-Прусія, якая дзякуючы высілкам Фрыдрыха Вільгельма I значна ўзмацняецца і абрастае новымі землямі.
Каралеўства Прусія (1701—1918)
- Асноўны артыкул: Каралеўства Прусія
18 студзеня 1701 году ў Кёнігсбэргу сын Фрыдрыха Вільгельма курфюрст Брадэнбурскі Фрыдрых III быў каранаваны каралём Прусіі і прыняў тытул Фрыдрыха I, пры гэтым назва Прусія была прысвоена ўсёй Брандэрбурска-Прускай дзяржаве.
Хоць ніякімі асоба важнымі для дзяржавы падзеямі кіраваньне Фрыдрыха I адзначана не было, каралеўскі тытул кіраўніка падняў міжнародны прэстыж Прусіі.
Пасьля сьмерці Фрыдрыха I у 1713 годзе на прускі пасад уступіў Фрыдрых Вільгельм I, празваны Каралём-жаўнерам. Фрыдрых-Вільгельм I перабудаваў уладныя структуры буйных гарадоў, такіх, як Бэрлін, Кёнігсбэрг і Штэтын. Гарады атрымлівалі прызначаных каралём штат-прэзыдэнтаў, адначасова якія робяцца старшынямі вайсковых і зямельных палатаў у дадзенай правінцыі. Падчас яго кіраваньня прускае войска стала мацнейшым войскам у Эўропе.
З 1740 па 1786 гг. каралём Прусіі быў Фрыдрых II Вялікі. У гэты пэрыяд Прусія ўдзельнічала ў шматлікіх войнах. Ужо ў 1740 годзе пачынаецца Вайна за аўстрыйскую спадчыну (1740—1748), у выніку якой Прусія захапіла вялікую частку Сілезіі.
У 1756—1763 гадах Прусія ўдзельнічала ў Сямігадовай вайне, у якое атрымала перамогу, панясучы, аднак, вялікія страты. У 1757 і 1759 гадах Прусія патрывала паразу ад расейскіх войскаў у бітве пры Грос-Эгерсдорфе і ў Кунерсдорфскай бітве. У выніку большасьць прускіх правінцыяў былі заняты або расейцамі, або аўстрыйцамі. Аднак у 1762 годзе пасьля сьмерці расейскай імпэратаркі Лізаветы прыйшэлы да ўлады Пётар III склаў з Фрыдрыхам II перамір’е і вярнуў землі, заваяваныя расейскім войскам. Усьлед за Расеяю перамір’е было складзена 22 траўня 1762 гады паміж Прусіяю і Францыяю, а 24 лістапада — перамір’е паміж Прусіяю і Аўстрыяю. У выніку вайны Прусія канчаткова ўвайшла ў круг вядучых эўрапейскіх дзяржаваў.
Апошняя вайна, у якой ўдзельнічала Прусія падчас кіраваньня Фрыдрыха II, — вайна за баварскую спадчыну 1778—1779 гадоў. Прусія атрымала перамогу, аднак не атрымала ад вайны ніякіх выгодаў.
Фрыдрых II сканаў у 1786 году ў Патсдаме, не пакінуўшы прамога спадчынніка. Яго пераемнікам стаў яго пляменьнік Фрыдрых Вільгельм II. Пры ім сыстэма кіраваньня, створаная Фрыдрыхам, стала руйнавацца, і пачаўся заняпад Прусіі. Пры Фрыдрыху Вільгельме II, падчас Вялікае францускае рэвалюцыі Прусія разам з Аўстрыяю склала ядро 1-й антыфранцускай кааліцыі, аднак пасьля шэрагу паразаў была змушана падпісаць сэпаратны Базэльскі мір з Францыяю ў 1795 годзе.
У 1797 годзе пасьля сьмерці Фрыдрыха Вільгельма II на пасад уступіў яго сын, Фрыдрых Вільгельм III. Фрыдрых Вільгельм апынуўся слабым і нерашучым кіраўніком. У напалеонаўскіх войнах ён доўгі час ня мог вызначыцца, на якім ён боку. Ён абяцаў садзейнічаньне Аўстрыі, але нічога не распачаў пасьля ўварваньня ў гэту краіну Напалеона ў 1805 годзе, спадзяючыся набыць ад Францыі наўзамен за нэўтралітэт Прусіі Гановэр і іншыя землі на поўначы. 1 кастрычніка 1806 году Прусія прад’явіла Напалеону ўльтыматум, а ўжо 8 кастрычніка 1806 году Напалеон напаў на Прусію. У выніку прускае войска была разгромлена Напалеонам у бітвах пры Ене і Аўэрштэдце. Па Тыльзіцкаму міру 1807 году Прусія страціла каля паловы сваіх тэрыторыяў. У студзені 1813 году Прусія вызвалена ад напалеонаўскіх войскаў. Па выніках Венскага кангрэса 1814—1815 гадоў Прусіі былі вернутыя Рэйнская Прусія, Вэстфалія, Познань і частка Саксоніі.
Войны за аб’яднаньне Нямеччыны
У 1848—1850 і 1864 гадах Прусія сумесна зь Нямецкім саюзам вяла вайну супраць Даніі за ўладаньне ґерцаґствамі Шлезьвіг і Гальштэйн (Глядзіце Дацка-пруская вайна 1848—1850, Дацкая вайна 1864 году). Па выніках вайны ґерцаґства былі абвешчаны сумеснымі валадарствамі Прусіі і Аўстрыі, якая стаяла на чале Нямецкага саюзу.
Імкненьне Аўстрыі і Прусіі да аб’яднаньня ўсіх нямецкіх земляў пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў 1866 годзе Аўстра-Прускае вайны. Вынікамі гэтай вайны сталі анэксія Прусіяю тэрыторыяў Каралеўства Гановэр, Кургэсэна, Насаў, Шлезьвіг-Гальштайна, Франкфурта-на-Майне. Гэтыя анэксіі тэрытарыяльна злучылі рэйнскія правінцыі Прусіі з асноўнаю тэрыторыяю каралеўства і ўтварылі Паўночнанямецкі саюз, які аб’яднаў 21 нямецкую дзяржаву.
У 1870—1871 гадах Прусія вяла вайну супраць Францыі, па выніках якой да Паўночнанямецкага саюзу былі далучаны паўднёванямецкія землі — Бадэн, Вюртэмбэрг і Баварыя. 18 студзеня 1871 году, яшчэ да канчатка вайны, у Вэрсалі міністар-прэзыдэнт Прусіі Бісмарк і прускі кароль Вільгельм I абвясьцілі пра стварэньне Нямецкай імпэрыі.
З гэтай даты пачынаецца гісторыя Прусіі ў складзе адзінай Нямецкай дзяржавы.
У складзе Нямеччыны
Новая імпэрыя Бісмарка стала адной з самых магутных дзяржаваў з краінаў кантынэнтальнае Эўропы. Панаваньне Прусіі ў новай імпэрыі было амаль гэтак жа абсалютным, як гэта было ў Паўночна-Нямецкім саюзе. Прусія мела тры пятыя плошчы імпэрыі, і дзьве траціны яе насельніцтва. Імпэратарская карона стала спадчыннай дынастыі Гагэнцолернаў.
Аднак карані будучых праблемаў знаходзіліся ў глыбокіх адрозьненнях паміж імпэрскае і прускае сыстэмамі. Імпэрыя мела сыстэму ўсеагульнага і роўнага выбарчага права для ўсіх мужчын старэй 25 гадоў. У той жа час, Прусія захавала сыстэму галасаваньня з абмежавальнымі трыма клясамі, у якое 17,5 % насельніцтва кантралявала ўсе сфэры жыцьця. Імпэрскі канцлер быў, за выключэньнем двух пэрыядаў (студзень-лістапад 1873 і 1892—1894 гадоў) таксама прэм’ер-міністрам Прусіі, і гэта азначала, што на працягу большае часткі існаваньня імпэрыі, каралю/імпэратару і прэм’ер-міністру/канцлеру прыйшлося шукаць большасьці ў выбарчых заканадаўчых органах дзьвюх абсалютна розных выбарчых сыстэмаў.
На момант стварэньня імпэрыі дзьве траціны насельніцтва Прусіі было сельскім. Аднак на працягу 20 наступных гадоў становішча зьмянілася і на гарадскія селішчы ўжо даводзілася дзьве траціны насельніцтва. Тым ня менш, межы выбарчых акругаў так і не былі зьменены, каб адбіць рост насельніцтва і ўплыў гарадоў.
Бісмарк разумеў, што астатняя частка Эўропы некалькі скептычна ставіцца да сілы новага Рэйху, і зьвярнуў сваю ўвагу на захаваньне міру накшталт Бэрлінскага кангрэса.
Вільгельм I памёр у 1888 годзе, і яго на троне зьмяніў спадчынны прынц — Фрыдрых III. Новы імпэратар, быў англяфілам і плянаваў ажыцьцявіць шырокія лібэральныя рэформы. Але ён памёр праз 99 дзён з моманту свайго ўзыходжаньня на трон. Яго спадчыннікам стаў 29-летні сын, Вільгельм II.
Вільгельм паўстаў супраць сваіх бацькоў у іх лібэральных спробах і пакінуў прусаў пад апекаю Бісмарка. Новы кайзэр хутка сапсаваў адносіны з брытанскай і расійскай каралеўскімі сем’ямі (хоць і быў роднасна злучаны зь імі), стаў іх супэрнікам і нарэшце ворагам. Вільгельм II адхіліў Бісмарка ад пасады ў 1890 годзе і пачаў кампанію мілітарызацыі і авантурызму ў вонкавай палітыцы, што ў канчатковым выніку прывяло Нямеччыну да ізаляцыі.
Падчас Аўстра-Вугорскага канфлікту з Сэрбіяю кайзэр зьехаў у адпачынак, і пасьпешныя пляны мабілізацыі некалькіх дзяржаваў прывялі да катастрофы — Першай сусьветнай вайне (1914—1918). За выйсьце з вайны бальшавікі, паводле Берасьцейскага міру (1918 год), пагадзіліся на акупацыю буйных рэґіёнаў заходняе часткі Расейскае імпэрыі, якія межавалі з Прусіяю. Нямецкі кантроль над гэтымі тэрыторыямі доўжыўся ўсяго некалькі месяцаў і спыніўся з-за паразы нямецкага войска і перамогі нямецкае рэвалюцыі, якія прывялі да адлучэньня кайзэра ад трона і яго выгнаньня.
Паваенная Вэрсальская дамова прымусіла Нямеччыну несьці поўную адказнасьць за вайну. Дамова была падпісана ў Вэрсалі, у зале люстэркаў, дзе нямецкая імпэрыя і была створана. Па гэтай мірнай дамове Прусія страціла шэраг тэрыторыяў, раней якія ўваходзілі ў яе склад (Верхняя Сілезія, Познань, частка правінцыяў Усходняя і Заходняя Прусія, Саар, Паўночны Шлезьвіг і некаторыя іншыя).
Яшчэ да завяршэньня вайны ў Нямеччыне ўспыхнула Лістападаўская рэвалюцыя 1918 г., якая прымусіла Вільгельма II зрачыся і ад прускага пасаду, і ад злучанага зь ім тытула нямецкага імпэратара. Нямеччына стала рэспублікаю, Каралеўства Прусія было пераназвана ў Вольная дзяржава Прусія.
У складзе Ваймарскай рэспублікі
Ваймарская рэспубліка засталася «саюзнай дзяржаваю», а землі былі дзяржавамі, хоць і з абмежаваным сувэрэнітэтам. Менавіта нераўнапраўе яе чальцоў, першым чынам, і характарызавала фэдэралістычную структуру Ваймарскае рэспублікі. На тэрыторыі Прусіі пражывала амаль 2/3 насельніцтвы, тут была шырока разьвіта прамысловасьць і вайсковая арґанізацыя. З прычыны гэтага Прусія захавала сваё дамінантнае становішча ў Нямеччыне ў параўнаньні зь іншымі нямецкімі землямі. Пляны тэрытарыяльнай перабудовы Нямеччыны сустракалі разьлютаваны супраціў. арт.18 Канстытуцыі ўсталёўваў, што тэрытарыяльныя зьмены існых і стварэньне новых земляў у межах нямецкай імпэрыі адбываецца шляхам імпэрскага закону, які зьмяняе канстытуцыю, што ў прамым сэнсе азначала, што ніякая тэрытарыяльная перабудова немагчыма без згоды Прусіі.
Нераўнапраўе выяўлялася і ў прадстаўніцтве земляў у Райхстагу. Прусія тут атрымала 2/5 галасоў і сытуацыю не магло зьмяніць нават уключэньне ў канстытуцыю «антыпрускае абмоўкі», якая прадугледжвала, што палову прускіх галасоў павінны мець прадстаўнікі прускіх правінцыйных кіраваньняў, а ня прускі ўрад. Такім чынам, з 66 галасоў у Райхстазе Прусія мела 26, Баварыя — 11, Саксонія — 7, Вюртэмберг — 4, Бадэн — 3, Турынгія, Гэсэн, Гамбург — па 2, астатнія 9 земляў па 1 голасе. Усё гэта казала пра тое, што ніводнае рашэньне не магло быць прынята супраць волі Прусіі.
Прусія ў эпоху Трэцяга райху
Пасьля прыходу 30 студзеня 1933 году да ўлады ў Нямеччыне нацыянал-сацыялістаў Прусія працягвала заставацца ў складзе Нямеччыны на адмысловым становішчы. Ужо 30 студзеня райхскамісарам Прусіі стаў віцэ-канцлер у сфармаваным урадзе Адольфа Гітлера Франц фон Папэн[1].
Пасьля ўводзін пастоў імпэрскіх намеснікаў (райхсштатгальтэраў) у землях Нямеччыны з 7 красавіка 1933 году і да свае сьмерці 30 красавіка 1945 году імпэрскім намесьнікам Прусіі быў сам А. Гітлер, а яе міністрам-прэзыдэнтам з 11 красавіка 1933 да 23 красавіка 1945 году[2] быў прэзыдэнт Райхстага Герман Герынг. Яму ж 30 студзеня 1935 году А. Гітлер даручыў адначасова выконваць яго абавязкі райхсштатгальтэра Прусіі, але фармальна застаючыся часткаю прускай дзяржавы[3].
Ліквідацыя Прусіі
Пасьля капітуляцыі Нямеччыны ў Другой сусьветнай вайне у 1945 годзе і пераходу вярхоўнае ўлады ў краіне да хаўрусьніцкіх акупацыйных уладаў, апошнімі прадпрымаюцца меры па расфармаваньні велізарнай Прусіі, разгляданае імі як апора нямецкага мілітарызму і рэакцыі. На працягу 1945—1946 гг. распараджэньнямі хаўрусьніцкіх уладаў са складу Прусіі канфіскоўваюцца розныя яе тэрыторыі.
Гэты працэс завяршыўся з прыняцьцем саюзнай Кантрольнай радаю ў Нямеччыне 25 лютага 1947 гады Закона «Пра ліквідацыю Прускай дзяржавы». 1 сакавіка 1947 году Кантрольнай радаю афіцыйна заяўлена пра тое, што Пруская дзяржава «зьяўлялася крыніцаю мілітарызму і рэакцыі ў Нямеччыне», і таму яно больш не існуе.
Усходняя Прусія была падзелена паміж Савецкім Саюзам і Польшчаю. У склад Савецкага Саюзу разам са сталіцаю Кёнігзбэргам (які быў пераназваны ў Калінінград) увайшла адна траціна Ўсходняе Прусіі, на тэрыторыі якое была створана Калінінградзкая вобласьць. Невялікая частка, якая ўключала частка Куршскае касы і горад Клайпеда (Клайпедскі край), была перададзена Летувіскай ССР. Таксама да Польшчы адышлі Ніжняя Сілезія, вялікая частка Памэраніі і іншыя тэрыторыі да ўсходу ад лініі Одар-Нэйсэ.
Астатнія тэрыторыі ліквідаванай Прускай дзяржавы ўвайшлі ў склад іншых фэдэральных земляў Нямеччыны, такіх як Брандэнбург, Гэсэн, Ніжняя Саксонія, Райнлянд-Пфальц, Паўночны Райн-Вэстфалія, Саксонія-Ангальт, Турынгія, Шлезьвіг-Гальштайн, Мэкленбург-Пярэдняя Памеранія, Бадэн-Вюртэмбэрг, Заарлянд. У 1990 годзе самастойнаю зямлёю Нямеччыны стала былая сталіца Прусіі — Бэрлін.
Такім чынам, з 16 земляў сучаснае Фэдэратыўнае Рэспублікі Нямеччына 12 цалкам ці часткова разьмешчаны на тэрыторыях, раней якія ўваходзілі ў склад Прусіі.
Значэньне Прусіі
Гістарычна Прусія зьяўлялася цэнтрам і часткаю земляў Нямеччыны. З 1871 году, паслья ўтварэньня адзінай Нямецкай імпэрыі, стала губляць свае пазыцыі ў якасьці самастойнага суб’екта, паколькі ўзначаліўшы аб’яднаньне краіны стала ў штодзённай свядомасьці ў значнай ступені сынанімічная новай дзяржаве.
Геаграфія і насельніцтва Прусіі
Тэрыторыя Прусіі значна зьмянялася зь цягам часу. Так, у XIV павеку Прусія складалася з тэрыторый цяперашняга Вармінска-Мазурскага ваяводзтва Польшчы, Калінінградзкае вобласьці і Кляйпэдзкага павету Летувы. Напачатку XX стагодзьдзя каралеўства Прусія складалася з «уласна Прусіі» (Усходняй і Заходняй Прусіі), Брандэнбург, правінцыі Саксоніі (тэрыторыя цяперашняе зямлі Саксонія-Ангальт і частка зямлі Турынгія), Памэраніі, Рэйнскай правінцыі, Вэстфаліі, Сілезію, Лужынкі, Шлезьвіг-Гальштайн, Гановэр, Гэсэн-Насаў і правінцыю Гагэнцолерн.
У 1914 годзе плошча тэрыторыі Прусіі складала 354 490 км².
Насельніцтва Прусіі па гадах (1740—1939)
Год | Насельніцтва | Год | Насельніцтва | Год | Насельніцтва |
---|---|---|---|---|---|
1740 | 2 240 000 | 1840 | 14 929 000 | 1890 | 29 957 000 |
1786 | 5 430 000 | 1852 | 16 935 000 | 1900 | 34 473 000 |
1800 | 9 700 000 | 1861 | 18 491 000 | 1910 | 40 165 000 |
1816 | 10 349 000 | 1864 | 19 255 000 | 1925 | 38 176 000 |
1828 | 12 726 000 | 1871 | 24 689 000 | 1933 | 39 934 000 |
1834 | 13 510 000 | 1880 | 27 279 000 | 1939 | 41 334 000 |
Узнагароды Прусіі
Ордэны Прусіі
- Ордэн Чорнага Арла (па-нямецку: Hohen Orden vom Schwarzen Adler; ад 18 студзеня 1701)
- Ордэн «За заслугі» (па-нямецку: Orden «Pour le Merite»; ад 31 траўня 1740)
- Ордэн «За заслугі ў навуцы і мастацтве» (Прусія) (па-нямецку: Orden «Pour le Merite» fur Wissenschaft und Kunste)
- Ордэн Чырвонага арла (па-нямецку: Roter Adlerorden)
- Ордэн Лебедзя (па-нямецку: Schwanenorden)
- Ордэн Кароны (па-нямецку: Kronen-Orden)
- Каралеўскі ордэн дома Гагэнцолерн (па-нямецку: Koniglicher Hausorden von Hohenzollern; 18 студзеня 1851 году)
- Каралеўскі прускі ордэн Сьвятога Яана (па-нямецку: Koniglich Preu?ischer St Johanniterorden)
- Княжы ордэн дома Гагэнцолерн (па-нямецку: Hausorden von Hohenzollern)
- Ордэн Луізы (па-нямецку: Luisenorden)
- Жалезны крыж (ордэн) (па-нямецку: Eisernes Kreuz)
Глядзіце таксама
Крыніцы
Літаратура
- Acta Borussica
- Allgemeines Archiv für die Geschichtskunde des Preußischen Staates (Leopold v. Ledebur, Hrsg.). Erster Band, Mittler, Berlin/Posen/Bromberg 1830, 390 Seiten.
- Max Toeppen: Historisch-komparative Geographie von Preußen, Gotha 1858, 398 Seiten.
- Scriptores rerum Prussicarum – Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit (T. Hirsch, M. Töppen und E. Strehlke, Hrsg.), mit deutschsprachigen Anmerkungen, fünf Bände (1861–1874), Band 1, Band 2, Band 3.
- Die preußische Landesgesetzgebung – Sammlung von Textausgaben (Max Apt, Hrsg.). Buchhandlung des Waisenhauses, Halle/S. u. Berlin 1933–1935. Etwa 14 Bände (mit Nachträgen).
- Kurt Adamy, Kristina Hübener (Hrsg.): Geschichte der Brandenburgischen Landtage. Von den Anfängen 1823 bis in die Gegenwart. Verlag für Berlin-Brandenburg, 1999, ISBN 3-930850-71-0.
- Udo Arnold: Preußen und Berlin. Lüneburg 1981.
- Udo Arnold: Preußen als Hochschullandschaft im 19./20. Jahrhundert. Lüneburg 1992.
- Udo Arnold: Preußische Landesgeschichte. Petersberg 2001.
- Dirk Blasius (Hrsg.): Preußen in der deutschen Geschichte. Verlagsgruppe Athenäum, Hain, Scriptor, Hanstein, Königstein/Taunus 1980, ISBN 3-445-02062-0. Mit Auswahlbibliografie und Personenregister.
- Peter Brandt, Reiner Zilkenat (Hrsg.): Preußen. Ein Lesebuch. LitPol Verlag, Berlin 1981, ISBN 3-88279-021-0.
- Handbuch der preußischen Geschichte, hrsg. im Auftrag der Historischen Kommission zu Berlin:
- Band 1: Wolfgang Neugebauer (Hg.): Das 17. und 18. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens. Walter de Gruyter, Berlin New York 2009.
- Band 2: Otto Büsch (Hg.): Das 19. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens. Walter de Gruyter, Berlin New York 1992.
- Band 3: Wolfgang Neugebauer (Hg.): Vom Kaiserreich zum 20. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens. Berlin New York 2000.
- Otto Büsch, Wolfgang Neugebauer (bearb. u. Hg.): Moderne Preußische Geschichte 1648–1947. Eine Anthologie. 3 Bde., Walter de Gruyter, Berlin New York 1981 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 52/1-3. Forschungen zur Preußischen Geschichte), ISBN 3-11-008324-8.
- Otto Büsch, Monika Neugebauer-Wölk (Hrsg.): Preußen und die revolutionäre Herausforderung seit 1789. Ergebnisse einer Konferenz. Berlin 1991 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 78. Forschungen zur preußischen Geschichte), ISBN 3-11-012684-2.
- Christopher Clark: Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600–1947. bpb 2007, ISBN 978-3-89331-786-8.
- Beate Engelen: Soldatenfrauen in Preußen. Münster 2005 (Herrschaft und soziale Systeme in der Frühen Neuzeit, Bd. 7), ISBN 3-8258-8052-4.
- Gerhard Friedrich: Fontanes preußische Welt. Armee – Dynastie – Staat. Baltica Verlag, Flensburg 2001, ISBN 3-934097-12-X.
- Oswald Hauser: Preußische Staatsraison und nationaler Gedanke. Neumünster 1960
- Oswald Hauser: Preußen, Europa und das Reich. Köln 1987
- Klaus Herdepe: Die Preußische Verfassungsfrage 1848. ars et unitas, Neuried 2003 (Deutsche Universitätsedition, Bd. 22), ISBN 3-936117-22-5.
- Reinhart Koselleck: Preußen zwischen Reform und Revolution. Allgemeines Landrecht, Verwaltung und soziale Bewegung von 1791 bis 1848. Klett-Cotta, Stuttgart 1987, ISBN 3-608-95483-X.
- Wolfgang Neugebauer: Die Geschichte Preußens. Von den Anfängen bis 1947. Piper, München 2006, ISBN 3-492-24355-X.
- Uwe A. Oster: Preußen. Geschichte eines Königreichs. Piper, München 2010, ISBN 3-492-05191-X.
- Hans-Joachim Schoeps: Preußen. Geschichte eines Staates. Bilder und Zeugnisse. Ullstein, Frankfurt a.M., Berlin 1992 (zuerst Frankfurt a.M., Berlin: Propyläen Verlag, 1966, 1967), ISBN 3-550-08585-0.
- Julius H. Schoeps: Preußen, Geschichte eines Mythos. 2. erw. Aufl., Bebra Verlag, Berlin 2001, ISBN 3-89809-030-2.
- Eberhard Straub: Eine kleine Geschichte Preußens. Siedler, Berlin 2001, ISBN 3-88680-723-1.
- Friedemann Bedürftig (Hrsg.): Preußisches Lesebuch. Bilder, Texte, Dokumente. Unipart-Verlag, Stuttgart 1981, ISBN 3-8122-8101-5.
- Marion Gräfin Dönhoff: Preußen. Maß und Maßlosigkeit. Goldmann, München 1998, ISBN 3-442-75517-4.
- Hans Dollinger: Preußen. Eine Kulturgeschichte in Bildern und Dokumenten. Prisma, Gütersloh 1985, ISBN 3-570-09624-6. Mit einem Vorwort von Marion Gräfin Dönhoff und einer synchronoptischen Zeittafel zur Geschichte und Kultur Preußens.
- Bernt Engelmann: Preußen. Land der unbegrenzten Möglichkeiten. München 1981, ISBN 3-442-11300-8.
- Joachim Fernau: Sprechen wir über Preußen. Die Geschichte der armen Leute. Herbig Verlag, Berlin und München 1999, ISBN 3-7766-2132-X.
- Siegfried Fischer-Fabian: Preußens Krieg und Frieden. Der Weg ins Deutsche Reich. Droemer Knaur, München und Zürich 1981, ISBN 3-426-26043-3. Mit 50 Abbildungen, Zeittafel 1786–1871, Literaturverzeichnis, Register und Bildnachweis.
- Siegfried Fischer-Fabian: Preußens Gloria. Der Aufstieg eines Staates. Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 2007, ISBN 978-3-404-64227-4.
- Sebastian Haffner: Preußen ohne Legende. Gruner u. Jahr, Hamburg 1979, ISBN 3-442-11511-6. Mit 8 Karten, Zeittafel von 1134 bis 1947, Personenregister und Bildnachweis; Bildteil von Ulrich Weyland.
- Sebastian Haffner, Wolfgang Venohr: Preußische Profile. Ullstein, Berlin 2001, ISBN 3-548-26586-3.
- Alwin Hanschmidt, Die Grafschaft Lingen und Brandenburgs-Preußens Expansion nach Westen. In: Emsländische Geschichte Bd. 13, Haselünne 2006, S. 425–440.
- Ludwig Hüttel: Friedrich-Wilhelm von Brandenburg der Große Kurfürst 1620–1688, Süddeutscher Verlag, München 1981, ISBN 3-7991-6108-2.
- Ingrid Mittenzwei, Erika Herzfeld: Brandenburg-Preußen 1648 bis 1798. Das Zeitalter des Absolutismus in Text und Bild. Berlin (Ost) 1987, ISBN 3-373-00004-1. Anhang mit Sigelverzeichnis, Personenregister und Bildnachweis.
- Heinz Ohff: Preußens Könige. Pieper Verlag, München Zürich 2001, ISBN 3-492-23359-7. Mit 39 S/w-Abbildungen, einer Zeittafel, einer Auswahlbibliografie und einem Personenregister.
- Wolfgang Ribbe, Hansjürgen Rosenbauer (Hrsg.): Preußen. Chronik eines deutschen Staates. Berlin 2000, ISBN 3-87584-023-2. Begleitbuch zur gleichnamigen sechsteiligen Fernsehreihe, mit zahlreichen Abbildungen.
- Johannes Rogalla von Bieberstein: Preußen als Deutschlands Schicksal, München 1981, ISBN 3-597-10336-7.
- Jürgen W. Schmidt (Hg.): Polizei in Preußen im 19. Jahrhundert, Ludwigsfelde 2011, ISBN 978-3-933022-66-0.
- Hans-Joachim Schoeps: Preußen gestern und morgen. Preussen Verlag, Eutin-Fissau, Essay.
- Kerski, Basil (Hrsg.): Preußen – Erbe und Erinnerung. Essays aus Polen und Deutschland. Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., 1. Aufl., 2005, ISBN 978-3-936168-17-4.
- Preußen. Versuch einer Bilanz. Fünfbändiger Katalog zur gleichnamigen Ausstellung der Berliner Festspiele vom 15. August–15. November 1981 im Gropius-Bau in Berlin, Rowohlt, Reinbek 1981.
- Band 1 Preußen. Versuch einer Bilanz. Hg. von Gottfried Korff, 1500-ISBN 3-499-34001-1.
- Band 2 Preußen. Beiträge zu einer politischen Kultur. Hg. von Manfred Schlenke, 1000-ISBN 3-499-34002-X.
- Band 3 Preußen. Zur Sozialgeschichte eines Staates. Bearb. von Peter Brandt, 1000-ISBN 3-499-34003-8.
- Band 4 Preußen. Dein Spree-Athen. Beiträge zu Literatur, Theater und Musik in Berlin. Hg. von Hellmut Kühn, 1000-ISBN 3-499-34004-6.
- Band 5 Preußen im Film. Eine Retrospektive der Stiftung Deutsche Kinemathek. Hg. von Axel Marquardt und Heinz Rathsack, 1000-ISBN 3-499-34005-4.
Вонкавыя спасылкі
Прусія — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў