Лічэбнік: розьніца паміж вэрсіямі
дапаўненьне |
Knedlik-Pod (гутаркі | унёсак) |
||
Радок 1: | Радок 1: | ||
'''Лічэбнік''' — часьціна [[Беларуская мова|мовы]], якая абазначае адцягненую колькасьць (лік) або парадак прадметаў пры іх лічэньні: |
'''Лічэбнік''' — часьціна [[Беларуская мова|мовы]], якая абазначае адцягненую колькасьць (лік) або парадак прадметаў пры іх лічэньні: ''адзін, два, сем, дзесяць; адна пятая; двое, трое; другі, шосты, дзясяты''.<br /> |
||
Паводле значэньня лічэбнікі дзеляцца на: |
Паводле значэньня лічэбнікі дзеляцца на: |
||
* колькасныя |
* колькасныя |
||
* парадкавыя. |
* парадкавыя. |
||
== Колькасныя лічэбнікі == |
== Колькасныя лічэбнікі == |
||
Колькасныя лічэбнікі адказваюць на пытаньне '''колькі ?'''. У спалучэньні з назоўнікамі яны абазначаюць колькасьць прадметаў, а без назоўнікаў — адцягнены лік: |
Колькасныя лічэбнікі адказваюць на пытаньне '''колькі ?'''. У спалучэньні з назоўнікамі яны абазначаюць колькасьць прадметаў, а без назоўнікаў — адцягнены лік: ''сем вучняў, дзесяць сталоў, дванаццаць кніг; '''дванаццаць''' дзеліцца на '''тры'''''.<br /> |
||
Колькасныя лічэбнікі дзеляцца на тры віды: |
Колькасныя лічэбнікі дзеляцца на тры віды: |
||
* лічэбнікі, якія абазначаюць цэлыя лікі: |
* лічэбнікі, якія абазначаюць цэлыя лікі: ''адзін, тры, пяць, пятнаццаць'' |
||
* дробавыя лічэбнікі, якія абазначаюць дробавыя лікі: |
* дробавыя лічэбнікі, якія абазначаюць дробавыя лікі: ''адна шостая, сем пятых'' |
||
* зборныя лічэбнікі, якія абазначаюць сукупнасьць прадметаў: |
* зборныя лічэбнікі, якія абазначаюць сукупнасьць прадметаў: ''двое, трое, шасьцёра'' |
||
== Парадкавыя лічэбнікі == |
== Парадкавыя лічэбнікі == |
||
Парадкавыя лічэбнікі адказваюць на пытаньне '' |
Парадкавыя лічэбнікі адказваюць на пытаньне ''’які ? каторы ?'''. Яны паказваюць на парадкавы лік прадмета сярод іншых прадметаў пры пералічэньні: ''другая хата, пяты двор, восьмы паверх, шаснаццаты дзень, семдзясят другі год''.<br /> |
||
Колькасныя лічэбнікі самыя распаўсюджаныя сярод лічэбнікаў. |
Колькасныя лічэбнікі самыя распаўсюджаныя сярод лічэбнікаў. |
||
== Лічэбнікі па складах == |
== Лічэбнікі па складах == |
||
Паводле складаў лічэбнікі падзяляюцца на: |
Паводле складаў лічэбнікі падзяляюцца на: |
||
* |
* '''''простыя''''': ''адзін, тры, восем'' |
||
* |
* '''''складаныя''''': ''дваццаць, сямідзясяты'' |
||
* |
* '''''састаўная''''': ''трыццаць сем, сто шэсьдзясят пяты'' |
||
== Склоны й сказы == |
== Склоны й сказы == |
||
Лічэбнікі зьмяняюцца па склонах. Лічэбнікі |
Лічэбнікі зьмяняюцца па склонах. Лічэбнікі ''адзін, два, абодва'' зьмяняюцца па родах, а лічэбнік '''''адзін''''' — і па ліках: ''адзін дом, адна кніга, адно акно; два дамы, дзьве кнігі, два акны; абодва дамы, абедзьве кнігі, абодва акны; адны сані''.<br /> |
||
Лічэбнікі могуць быць любым членам сказа:<br /> |
Лічэбнікі могуць быць любым членам сказа:<br /> |
||
'''''Дзевяць'''''{{Заўвага|Дзейнік}} ''і '''восем'''''{{Заўвага|Дзейнік}} — '''''семнаццаць'''''{{Заўвага|Выказьнік}}.<br /> |
|||
''Дзелім '''сорак'''''{{Заўвага|Дапаўненьне}} ''на '''дваццаць'''''{{Заўвага|Дапаўненьне}}.<br /> |
|||
''Зараз у '''дваццатае'''''{{Заўвага|Азначэньне}} ''школе сустрэча з бацькамі''.<br /> |
|||
Лічэбнік з назоўнікам можа ўтвараць спалучэньне, якое |
Лічэбнік з назоўнікам можа ўтвараць спалучэньне, якое выступае адным членам сказа:<br /> |
||
'''''Дваццаць'''''{{Заўвага|Дзейнік}} ''вучняў працавала на прышкольным участку''.<br /> |
|||
''З '''двух'''''{{Заўвага|Дапаўненьне}} ''палотнішчаў сшылі сьцяг''.<br /> |
|||
''Перадача пачынаецца а '''сёмае'''''{{Заўвага|Акалічнасьць}} ''гадзіне''. |
|||
== Ужываньне лічэбнікаў з назоўнікамі == |
== Ужываньне лічэбнікаў з назоўнікамі == |
||
Назоўнікі пры колькасных лічэбніках |
Назоўнікі пры колькасных лічэбніках ''два (дзьве), абодва (абедзьве), тры, чатыры'', а таксама прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі, займеньнікі, што ўваходзяць у словазлучэньні з гэтымі лічэбнікамі, маюць гучаньне назоўнага склону множнага ліку: ''два дубы, абодва хлопцы, тры першыя новыя дамы, усе чатыры прачытаныя вершы''.<br /> |
||
У дробавых лічэбніках пры словах |
У дробавых лічэбніках пры словах ''два (дзьве), тры, чатыры'' парадкавыя лічэбнікі і прыметнікі стаяць у назоўным склоне множнага ліку: ''дзьве шостыя, тры пятыя, чатыры сёмыя''.<br /> |
||
Пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі стаяць у родным склоне адзіночнага ліку, калі гэтыя лічэбнікі ўжываюцца ў назоўным і вінавальным склонах: |
Пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі стаяць у родным склоне адзіночнага ліку, калі гэтыя лічэбнікі ўжываюцца ў назоўным і вінавальным склонах: ''паўтара кіляграма, паўтары тоны''. У іншых склонах пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі ўжываюцца ў множным ліку: ''паўтара кіляграмам, паўтары тонам, паўтара кіляграмамі, паўтары тонамі, у паўтара кіляграмах, у паўтары тонах''.<br /> |
||
Пры абазначэньні адлегласьці паміж прадметамі лічэбнік з назоўнікам у беларускае мове ўжываецца з прыназоўнікам '''за''': |
Пры абазначэньні адлегласьці паміж прадметамі лічэбнік з назоўнікам у беларускае мове ўжываецца з прыназоўнікам '''за''': ''Спыніліся '''за''' дзесяць кілямэтраў ад места''. |
||
== Правапіс лічэбнікаў == |
== Правапіс лічэбнікаў == |
||
Колькасныя лічэбнікі |
Колькасныя лічэбнікі ''два (абодва), дзьве (абедзьве), тры, чатыры'' ў творным склоне маюць на канцы '''-ма''': ''двума (абодвума), дзьвюмя (абедзьвюмя), трыма, чатырма''.<br /> |
||
У колькасных лічэбніках |
У колькасных лічэбніках ''пяць, шэсьць, дзевяць'' — ''дваццаць, трыццаць'' [[мяккі знак]] пішацца на канцы слова, а ў лічэбніках ''пяцьдзясят, шэсьцьдзясят, пяцьсот, шэсьцьсот, дзевяцьсот'' — пасьля першага кораня.<br /> |
||
У лічэбніку восем ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, пасьля '''с''' пішацца '''ь''': |
У лічэбніку восем ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, пасьля '''с''' пішацца '''ь''': ''васьмі, васьмю''.<br /> |
||
Лічэбнікі |
Лічэбнікі ''адзінаццаць'' — ''дваццаць'' і ''трыццаць'' пішуцца з двума '''ц''' ('''цц''') у сярэдзіне слова.<br /> |
||
У лічэбніках |
У лічэбніках ''пяць, дзевяць'' — ''дваццаць, трыццаць'' у творным склоне падаўжаецца апошні зычны асновы: ''пяцьцю, дзевяцьцю, дзесяцьцю, дзевятнаццацьцю, трынаццацьцю''.<br /> |
||
Складаныя парадкавыя лічэбнікі з апошняй часткай |
Складаныя парадкавыя лічэбнікі з апошняй часткай ''-тысячны, -мільённы, -мільярдны'' пішуцца ў адно слова: ''стотысячны, пяцьсотдваццацімільённы, трыццацімільярдны''.<br /> |
||
Калі ў гэтых лічэбніках перад часткай |
Калі ў гэтых лічэбніках перад часткай ''-тысячны, -мільённы, -мільярдны'' колькасьць абазначана лічбай, то пасьля лічбы пішацца злучок: ''100-тысячны, 520-мільённы, 30-мільярдны''. |
||
== Заўвагі == |
== Заўвагі == |
Вэрсія ад 02:57, 1 сьнежня 2018
Лічэбнік — часьціна мовы, якая абазначае адцягненую колькасьць (лік) або парадак прадметаў пры іх лічэньні: адзін, два, сем, дзесяць; адна пятая; двое, трое; другі, шосты, дзясяты.
Паводле значэньня лічэбнікі дзеляцца на:
- колькасныя
- парадкавыя.
Колькасныя лічэбнікі
Колькасныя лічэбнікі адказваюць на пытаньне колькі ?. У спалучэньні з назоўнікамі яны абазначаюць колькасьць прадметаў, а без назоўнікаў — адцягнены лік: сем вучняў, дзесяць сталоў, дванаццаць кніг; дванаццаць дзеліцца на тры.
Колькасныя лічэбнікі дзеляцца на тры віды:
- лічэбнікі, якія абазначаюць цэлыя лікі: адзін, тры, пяць, пятнаццаць
- дробавыя лічэбнікі, якія абазначаюць дробавыя лікі: адна шостая, сем пятых
- зборныя лічэбнікі, якія абазначаюць сукупнасьць прадметаў: двое, трое, шасьцёра
Парадкавыя лічэбнікі
Парадкавыя лічэбнікі адказваюць на пытаньне ’які ? каторы ?'. Яны паказваюць на парадкавы лік прадмета сярод іншых прадметаў пры пералічэньні: другая хата, пяты двор, восьмы паверх, шаснаццаты дзень, семдзясят другі год.
Колькасныя лічэбнікі самыя распаўсюджаныя сярод лічэбнікаў.
Лічэбнікі па складах
Паводле складаў лічэбнікі падзяляюцца на:
- простыя: адзін, тры, восем
- складаныя: дваццаць, сямідзясяты
- састаўная: трыццаць сем, сто шэсьдзясят пяты
Склоны й сказы
Лічэбнікі зьмяняюцца па склонах. Лічэбнікі адзін, два, абодва зьмяняюцца па родах, а лічэбнік адзін — і па ліках: адзін дом, адна кніга, адно акно; два дамы, дзьве кнігі, два акны; абодва дамы, абедзьве кнігі, абодва акны; адны сані.
Лічэбнікі могуць быць любым членам сказа:
Дзевяць[a] і восем[b] — семнаццаць[c].
Дзелім сорак[d] на дваццаць[e].
Зараз у дваццатае[f] школе сустрэча з бацькамі.
Лічэбнік з назоўнікам можа ўтвараць спалучэньне, якое выступае адным членам сказа:
Дваццаць[g] вучняў працавала на прышкольным участку.
З двух[h] палотнішчаў сшылі сьцяг.
Перадача пачынаецца а сёмае[i] гадзіне.
Ужываньне лічэбнікаў з назоўнікамі
Назоўнікі пры колькасных лічэбніках два (дзьве), абодва (абедзьве), тры, чатыры, а таксама прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі, займеньнікі, што ўваходзяць у словазлучэньні з гэтымі лічэбнікамі, маюць гучаньне назоўнага склону множнага ліку: два дубы, абодва хлопцы, тры першыя новыя дамы, усе чатыры прачытаныя вершы.
У дробавых лічэбніках пры словах два (дзьве), тры, чатыры парадкавыя лічэбнікі і прыметнікі стаяць у назоўным склоне множнага ліку: дзьве шостыя, тры пятыя, чатыры сёмыя.
Пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі стаяць у родным склоне адзіночнага ліку, калі гэтыя лічэбнікі ўжываюцца ў назоўным і вінавальным склонах: паўтара кіляграма, паўтары тоны. У іншых склонах пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі ўжываюцца ў множным ліку: паўтара кіляграмам, паўтары тонам, паўтара кіляграмамі, паўтары тонамі, у паўтара кіляграмах, у паўтары тонах.
Пры абазначэньні адлегласьці паміж прадметамі лічэбнік з назоўнікам у беларускае мове ўжываецца з прыназоўнікам за: Спыніліся за дзесяць кілямэтраў ад места.
Правапіс лічэбнікаў
Колькасныя лічэбнікі два (абодва), дзьве (абедзьве), тры, чатыры ў творным склоне маюць на канцы -ма: двума (абодвума), дзьвюмя (абедзьвюмя), трыма, чатырма.
У колькасных лічэбніках пяць, шэсьць, дзевяць — дваццаць, трыццаць мяккі знак пішацца на канцы слова, а ў лічэбніках пяцьдзясят, шэсьцьдзясят, пяцьсот, шэсьцьсот, дзевяцьсот — пасьля першага кораня.
У лічэбніку восем ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, пасьля с пішацца ь: васьмі, васьмю.
Лічэбнікі адзінаццаць — дваццаць і трыццаць пішуцца з двума ц (цц) у сярэдзіне слова.
У лічэбніках пяць, дзевяць — дваццаць, трыццаць у творным склоне падаўжаецца апошні зычны асновы: пяцьцю, дзевяцьцю, дзесяцьцю, дзевятнаццацьцю, трынаццацьцю.
Складаныя парадкавыя лічэбнікі з апошняй часткай -тысячны, -мільённы, -мільярдны пішуцца ў адно слова: стотысячны, пяцьсотдваццацімільённы, трыццацімільярдны.
Калі ў гэтых лічэбніках перад часткай -тысячны, -мільённы, -мільярдны колькасьць абазначана лічбай, то пасьля лічбы пішацца злучок: 100-тысячны, 520-мільённы, 30-мільярдны.
Заўвагі
Крыніцы
Гэта — накід артыкула. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, пашырыўшы яго. |
|