Чатырохгадовы Сойм: розьніца паміж вэрсіямі
д артаграфія, вікіфікацыя using AWB |
Knedlik-Pod (гутаркі | унёсак) |
||
Радок 1: | Радок 1: | ||
[[Файл:Wojniakowski_Passing_of_the_3rd_of_May_Constitution.jpg|300пкс|міні|Прыняцьце Канстытуцыі 3 траўня]] |
[[Файл:Wojniakowski_Passing_of_the_3rd_of_May_Constitution.jpg|300пкс|міні|Прыняцьце Канстытуцыі 3 траўня]] |
||
'''Чатырохгадовы Сойм''' (іншая назва — Вялікі Сойм) — вальны Сойм [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], які адбываўся ў [[Варшава|Варшаве]] з |
'''Чатырохгадовы Сойм''' (іншая назва — Вялікі Сойм) — вальны Сойм [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], які адбываўся ў [[Варшава|Варшаве]] з 6 кастрычніка 1788 па 30 чэрвеня 1792 году. Сойм правёў шэраг радыкальных рэформаў у эканамічнай, палітычнай і сацыяльных сфэрах: увядзеньне рэкрутчыны ў 1789 годзе, арганізаванай па тэрытарыяльным прынцыпе, павелічэньне колькасьці войска, частковае ўраўненьне правоў мяшчан са шляхтаю, наданьне правоў габрэям і праваслаўным. Найвышэйшым дасягненьнем Сойма лічыцца прыняцьце [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|канстытуцыі 3 траўня]]. |
||
== Палітычная сытуацыя напярэдадні Сойму == |
== Палітычная сытуацыя напярэдадні Сойму == |
||
Пасьля [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу]] ў |
Пасьля [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу]] ў 1772 годзе [[Рэч Паспалітая]] знаходзілася пад моцным ціскам суседніх манархій, у першую чаргу [[Расея|Расеі]]. |
||
Краіне забаранялася мець войска больш за 30 000, заключаць саюзы ці весьці войны без дазволу [[Кацярына II|Кацярыны II]]. Палітычную сфэру рэгулявалі «Кардынальныя правы» — дакумэнт, які абвяшчаў непарушнымі шляхецкую вольніцу, «[[Liberum veto|ліберум вета]]», бязцэнзавы ўдзел [[Шляхта|шляхты]] ў сойміках. Кіравала ў краіне [[Пастаянная Рада]] — [[савет міністраў]], дзе найвялікшы ўплыў меў расейскі пасол. |
Краіне забаранялася мець войска больш за 30 000, заключаць саюзы ці весьці войны без дазволу [[Кацярына II|Кацярыны II]]. Палітычную сфэру рэгулявалі «Кардынальныя правы» — дакумэнт, які абвяшчаў непарушнымі шляхецкую вольніцу, «[[Liberum veto|ліберум вета]]», бязцэнзавы ўдзел [[Шляхта|шляхты]] ў сойміках. Кіравала ў краіне [[Пастаянная Рада]] — [[савет міністраў]], дзе найвялікшы ўплыў меў расейскі пасол. |
||
У |
У 1787 [[Расея]] разьвязала чарговую вайну з [[Турцыя]]й. У гэтым жа годзе пачалася і расейска-швэдзкая вайна. З гэтай прычыны Кацярына ІІ дазволіла [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіславу Аўгусту]] правесьці ў [[Варшава|Варшаве]] сканфэдэраваны [[Сойм]] і прыняць на ім рашэньне аб павелічэньні войска. |
||
Утварэньне на Сойме некалькіх канфэдэрацыяў з паслоў давала магчымасьць прымаць рашэньні большасьцю галасоў, што нэўтралізавала права «лібэрум вета». |
Утварэньне на Сойме некалькіх канфэдэрацыяў з паслоў давала магчымасьць прымаць рашэньні большасьцю галасоў, што нэўтралізавала права «лібэрум вета». |
||
Радок 13: | Радок 13: | ||
Даведаўшыся пра гэта, [[Прусія|прускі]] кароль Фэрдынанд ІІ даў загад свайму паслу ў Варшаве Бухгольцу стварыць на будучым Сойме сваю партыю, каб перашкодзіць плянам Кацярыны. [[Аўстрыя]] знаходзілася на той момант у саюзе з Расеяй і ня ўмешвалася ў справы Рэчы Паспалітай. |
Даведаўшыся пра гэта, [[Прусія|прускі]] кароль Фэрдынанд ІІ даў загад свайму паслу ў Варшаве Бухгольцу стварыць на будучым Сойме сваю партыю, каб перашкодзіць плянам Кацярыны. [[Аўстрыя]] знаходзілася на той момант у саюзе з Расеяй і ня ўмешвалася ў справы Рэчы Паспалітай. |
||
У жніўні |
У жніўні 1788 па ўсёй краіне прайшлі перадсоймавыя соймікі, дзе абіраліся паслы і шляхта пісала інструкцыі. Нечакана на гэтых выбарах перамаглі апазыцыйныя сілы (як прапрускай, так і прарасейскай накіраванасьці), а прыхільнікі караля засталіся ў меншасьці. |
||
== Храналёгія == |
== Храналёгія == |
||
* |
* 6 кастрычніка 1788 — распачалася першая кадэнцыя Сойма. Былі ўтвораныя дзьве [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыі]] — польская і літоўская. Маршалкам польскай канфэдэрацыі стаў [[Станіслаў Малахоўскі]], а маршалкам літоўскай — генэрал артылерыі [[Казімір Нестар Сапега]]. |
||
* |
* 12 кастрычніка 1788 — была прачытаная нота [[Прусія|прускага]] пасла Бухгольца з патрабаваньнем не пачынаць вайну з [[Турцыя]]й. Гэтая нота разьбіла апазыцыю на два лягеры — прыхільнікаў прускага і расейскага двара. |
||
* |
* 24 кастрычніка 1788 — быў ухвалены праект ліквідацыі Вайсковага дэпартамэнту і стварэньня Вайсковай камісіі ў складзе 5 вайсковых і 12 цывільных асобаў пад кіраўніцтвам 4 [[гетман]]аў. Такім чынам, быў зьнішчаны падкантрольны расейскаму паслу вайсковы орган і створаны новы. |
||
* |
* 9 сьнежня 1788 — замест дэпартамэнту справаў іншаземных Пастаяннай Рады створана Дэпутацыя замежных справаў. |
||
* |
* 25 студзеня 1789 — ухвалена 10-мільённая [[пазыка]] ў замежных краінаў. |
||
* |
* 30 студзеня 1789 — зьліквідаваная [[Пастаянная Рада]], што скампрамэтавала сябе прарасейскай палітыкай. |
||
* |
* 26 сакавіка 1789 — Сойм ухваліў падатак у памеры дзясятага гроша пад назвай «Ofiara wieczysta stanu rycirskiego Obojga narodow na wojsko». Гэты падатак узымаўся, як дзесяць працэнтаў з уладаньняў шляхецкіх і дваццаць працэнтаў з уладаньняў духоўных асобаў. |
||
* |
* 7 верасьня 1789 — была створана «Deputacja do poprawy formy rzadu», якая мусіла займацца стварэньнем урадавага праекту і сыстэмы органаў, якія прыйшлі б на зьмену Пастаяннай Радзе. |
||
* |
* 24 лістапада 1789 — створаныя «цывільна-вайсковыя парадкавыя камісіі», на якія былі ўскладзены шматлікія функцыі па зборы і падтрыманьні войска, кантролі за мясцовымі ўладамі і шмат іншых абавязкаў. Гэтыя камісіі сталі сувязным органам паміж мясцовай і вышэйшай уладамі. |
||
* |
* 24 сакавіка 1790 — прыняты закон, які выключаў дробную шляхту з удзельнікаў павятовых соймікаў. |
||
* |
* 16 сьнежня 1790 — пачатак другой кадэнцыі Сойму. Пазбаўленьне чыншавай шляхты выбарчых правоў. |
||
* |
* 18 красавіка 1791 — закон аб гарадох. Мяшчане атрымалі права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабістай недатыкальнасьці»), атрымалі магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкія і вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскімі справамі. Каралеўскія гарады атрымалі большае самакіраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнікоў ({{мова-pl|plenipotentow}}) да Скарбавай і Паліцэйскай камісіяў з правам дарадчага голаса ў пытаньнях, што тычыліся гарадоў, гандлю і г.д. |
||
* |
* 3 траўня 1791 — прыняты «[[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Ўрадавы закон]]» — новая канстытуцыя Рэчы Паспалітай, якая ўводзіла шэраг зьменаў у жыцьцё краіны. |
||
* |
* 15 чэрвеня 1791 — у Пінску зьбіраецца генэральная кангрэгацыя праваслаўных, якая павінна была выбраць сабе найвышэйшае духавенства, каб пазбавіцца залежнасьці ад маскоўскай патрыярхіі. Кангрэгацыя абумовіла асноўныя прынцыпы жыцьця праваслаўных у Рэчы Паспалітай і стварыла Кансысторыю — найвышэйшы орган кіраваньня праваслаўных. |
||
* |
* 21 кастрычніка 1791 — прынятае «Заручэньне абодвух народаў» — дакумэнт, які пацьвярджаў захаваньне фэдэратыўнасьці Рэчы Паспалітай і разьмяжоўваў асноўныя органы гэтай дзяржавы. |
||
* |
* 31 траўня 1792 — Вялікі Сойм самараспусьціўся да перамогі ў вайне з Расеяй. |
||
== Вынікі Сойму == |
== Вынікі Сойму == |
||
Радок 39: | Радок 39: | ||
* Анішчанка Я. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. — Мн.: Хурсік, 2003. — 470 с ISBN 985-6718-03-1 |
* Анішчанка Я. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. — Мн.: Хурсік, 2003. — 470 с ISBN 985-6718-03-1 |
||
* Бардах Ю. [http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/bardach/index.htm Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага.] — Мн., 2002 |
* Бардах Ю. [http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/bardach/index.htm Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага.] — Мн., 2002 |
||
* Юхо Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Вучэб. Дапам. — Мн.: |
* Юхо Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Вучэб. Дапам. — Мн.: Унівэрсітэцкае, 1992. — 270 с. |
||
* Kalinka W. Sejm Czteroletni. — Kraków 1880. — Ponowne wydanie W-wa. 1991 |
* Kalinka W. Sejm Czteroletni. — Kraków 1880. — Ponowne wydanie W-wa. 1991 |
||
* Smolenski W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Reprint 1897 r. Kraków. Poznan, 2006 |
* Smolenski W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Reprint 1897 r. Kraków. Poznan, 2006 |
Вэрсія ад 22:03, 20 студзеня 2018
Чатырохгадовы Сойм (іншая назва — Вялікі Сойм) — вальны Сойм Рэчы Паспалітай, які адбываўся ў Варшаве з 6 кастрычніка 1788 па 30 чэрвеня 1792 году. Сойм правёў шэраг радыкальных рэформаў у эканамічнай, палітычнай і сацыяльных сфэрах: увядзеньне рэкрутчыны ў 1789 годзе, арганізаванай па тэрытарыяльным прынцыпе, павелічэньне колькасьці войска, частковае ўраўненьне правоў мяшчан са шляхтаю, наданьне правоў габрэям і праваслаўным. Найвышэйшым дасягненьнем Сойма лічыцца прыняцьце канстытуцыі 3 траўня.
Палітычная сытуацыя напярэдадні Сойму
Пасьля першага падзелу ў 1772 годзе Рэч Паспалітая знаходзілася пад моцным ціскам суседніх манархій, у першую чаргу Расеі.
Краіне забаранялася мець войска больш за 30 000, заключаць саюзы ці весьці войны без дазволу Кацярыны II. Палітычную сфэру рэгулявалі «Кардынальныя правы» — дакумэнт, які абвяшчаў непарушнымі шляхецкую вольніцу, «ліберум вета», бязцэнзавы ўдзел шляхты ў сойміках. Кіравала ў краіне Пастаянная Рада — савет міністраў, дзе найвялікшы ўплыў меў расейскі пасол.
У 1787 Расея разьвязала чарговую вайну з Турцыяй. У гэтым жа годзе пачалася і расейска-швэдзкая вайна. З гэтай прычыны Кацярына ІІ дазволіла Станіславу Аўгусту правесьці ў Варшаве сканфэдэраваны Сойм і прыняць на ім рашэньне аб павелічэньні войска.
Утварэньне на Сойме некалькіх канфэдэрацыяў з паслоў давала магчымасьць прымаць рашэньні большасьцю галасоў, што нэўтралізавала права «лібэрум вета».
Даведаўшыся пра гэта, прускі кароль Фэрдынанд ІІ даў загад свайму паслу ў Варшаве Бухгольцу стварыць на будучым Сойме сваю партыю, каб перашкодзіць плянам Кацярыны. Аўстрыя знаходзілася на той момант у саюзе з Расеяй і ня ўмешвалася ў справы Рэчы Паспалітай.
У жніўні 1788 па ўсёй краіне прайшлі перадсоймавыя соймікі, дзе абіраліся паслы і шляхта пісала інструкцыі. Нечакана на гэтых выбарах перамаглі апазыцыйныя сілы (як прапрускай, так і прарасейскай накіраванасьці), а прыхільнікі караля засталіся ў меншасьці.
Храналёгія
- 6 кастрычніка 1788 — распачалася першая кадэнцыя Сойма. Былі ўтвораныя дзьве канфэдэрацыі — польская і літоўская. Маршалкам польскай канфэдэрацыі стаў Станіслаў Малахоўскі, а маршалкам літоўскай — генэрал артылерыі Казімір Нестар Сапега.
- 12 кастрычніка 1788 — была прачытаная нота прускага пасла Бухгольца з патрабаваньнем не пачынаць вайну з Турцыяй. Гэтая нота разьбіла апазыцыю на два лягеры — прыхільнікаў прускага і расейскага двара.
- 24 кастрычніка 1788 — быў ухвалены праект ліквідацыі Вайсковага дэпартамэнту і стварэньня Вайсковай камісіі ў складзе 5 вайсковых і 12 цывільных асобаў пад кіраўніцтвам 4 гетманаў. Такім чынам, быў зьнішчаны падкантрольны расейскаму паслу вайсковы орган і створаны новы.
- 9 сьнежня 1788 — замест дэпартамэнту справаў іншаземных Пастаяннай Рады створана Дэпутацыя замежных справаў.
- 25 студзеня 1789 — ухвалена 10-мільённая пазыка ў замежных краінаў.
- 30 студзеня 1789 — зьліквідаваная Пастаянная Рада, што скампрамэтавала сябе прарасейскай палітыкай.
- 26 сакавіка 1789 — Сойм ухваліў падатак у памеры дзясятага гроша пад назвай «Ofiara wieczysta stanu rycirskiego Obojga narodow na wojsko». Гэты падатак узымаўся, як дзесяць працэнтаў з уладаньняў шляхецкіх і дваццаць працэнтаў з уладаньняў духоўных асобаў.
- 7 верасьня 1789 — была створана «Deputacja do poprawy formy rzadu», якая мусіла займацца стварэньнем урадавага праекту і сыстэмы органаў, якія прыйшлі б на зьмену Пастаяннай Радзе.
- 24 лістапада 1789 — створаныя «цывільна-вайсковыя парадкавыя камісіі», на якія былі ўскладзены шматлікія функцыі па зборы і падтрыманьні войска, кантролі за мясцовымі ўладамі і шмат іншых абавязкаў. Гэтыя камісіі сталі сувязным органам паміж мясцовай і вышэйшай уладамі.
- 24 сакавіка 1790 — прыняты закон, які выключаў дробную шляхту з удзельнікаў павятовых соймікаў.
- 16 сьнежня 1790 — пачатак другой кадэнцыі Сойму. Пазбаўленьне чыншавай шляхты выбарчых правоў.
- 18 красавіка 1791 — закон аб гарадох. Мяшчане атрымалі права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабістай недатыкальнасьці»), атрымалі магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкія і вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскімі справамі. Каралеўскія гарады атрымалі большае самакіраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнікоў (па-польску: plenipotentow) да Скарбавай і Паліцэйскай камісіяў з правам дарадчага голаса ў пытаньнях, што тычыліся гарадоў, гандлю і г.д.
- 3 траўня 1791 — прыняты «Ўрадавы закон» — новая канстытуцыя Рэчы Паспалітай, якая ўводзіла шэраг зьменаў у жыцьцё краіны.
- 15 чэрвеня 1791 — у Пінску зьбіраецца генэральная кангрэгацыя праваслаўных, якая павінна была выбраць сабе найвышэйшае духавенства, каб пазбавіцца залежнасьці ад маскоўскай патрыярхіі. Кангрэгацыя абумовіла асноўныя прынцыпы жыцьця праваслаўных у Рэчы Паспалітай і стварыла Кансысторыю — найвышэйшы орган кіраваньня праваслаўных.
- 21 кастрычніка 1791 — прынятае «Заручэньне абодвух народаў» — дакумэнт, які пацьвярджаў захаваньне фэдэратыўнасьці Рэчы Паспалітай і разьмяжоўваў асноўныя органы гэтай дзяржавы.
- 31 траўня 1792 — Вялікі Сойм самараспусьціўся да перамогі ў вайне з Расеяй.
Вынікі Сойму
Сойм правёў шэраг радыкальных пераўтварэньняў у розных сфэрах жыцьця Рэчы Паспалітай і стварыў перадумовы для выхаду з крызісу і эфэктыўнага разьвіцьця краіны. Аднак у той жа час Чатырохгадовы Сойм прымусіў суседнія манархіі пасьпяшацца з падзелам і ліквідацыяй небясьпечнай суседкі.
Літаратура
- Анішчанка Я. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. — Мн.: Хурсік, 2003. — 470 с ISBN 985-6718-03-1
- Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. — Мн., 2002
- Юхо Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Вучэб. Дапам. — Мн.: Унівэрсітэцкае, 1992. — 270 с.
- Kalinka W. Sejm Czteroletni. — Kraków 1880. — Ponowne wydanie W-wa. 1991
- Smolenski W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Reprint 1897 r. Kraków. Poznan, 2006